Deze tekst breidt het debat over de medische besluitvorming en de besluitvorming in de gezondheidszorg uit dat op gang werd gebracht rond Evidence-based-medicine (EBM) met de carte blanche getiteld: » De rol van de opleiding van artsen en de medische epistemologie in de crisis van Covid 19″. De discussie werd voortgezet in een tweede carte blanche, die — zoals de titel aangeeft — was toegespitst op een kritiek op het voorzorgsbeginsel: « Voorzorgsbeginsel of « risico van schuld ? Daarop volgde de vraag naar de destructurering van het gezondheidsstelsel in verband met het onvermogen om de eigen middelen te erkennen, een vraag die werd ingeleid met een derde carte blanche: » Globaliteit, partnerschap, autonomie in de gezondheidszorg. Wanneer de nood alles wegvaagt, maar het essentiële onthult ». Nog steeds op onze epistemologische rode draad, hebben wij vervolgens de kwestie van emoties in het medisch onderwijs behandeld: » Covide crisis en emotionele intelligentie: de ontbrekende schakel ».
Door (1):
Florence PARENT, arts, doctor in de volksgezondheid, coördinator van de themagroep « Ethiek van gezondheidsleerplannen » van de Société internationale francophone d’éducation médicale (SIFEM).
Fabienne GOOSET, Doctor in de Letteren, gecertificeerd in de ethiek van de zorg.
Manoé REYNAERTS, filosoof, lid van de themagroep « Ethiek van gezondheidsleerplannen » van de Internationale Franstalige Vereniging voor Medisch Onderwijs (SIFEM).
Helyett WARDAVOIR, Master in de Volksgezondheid, lid van de themagroep « Ethiek van gezondheidsleerplannen » van de Internationale Franstalige Vereniging voor Medisch Onderwijs (SIFEM).
Dr. Isabelle François, arts en psychotherapeut, lid van de themagroep « Ethiek van gezondheidsleerplannen » van de Société internationale francophone d’éducation médicale (SIFEM).
Dr Benoit NICOLAY, arts, anesthesist, microvoedingsdeskundige.
Dr Emmanuelle CARLIER, arts, kinderarts.
Dr Véronique BAUDOUX, huisarts.
Jean-Marie DEKETELE, professor emeritus van de UCL en van de UNESCO-leerstoel voor onderwijswetenschappen (Dakar).
Het begint tijdens onze medische studies.…
» Tijdens mijn vijf en een half jaar durende medische opleiding zijn me een paar dingen duidelijk geworden. Ten eerste, terwijl artsen veel training krijgen in hoe om te gaan met medische noodgevallen, wordt hen uiterst weinig geleerd over hoe chronische ziekte te voorkomen en gezondheid op lange termijn te maximaliseren en veel van wat hen wordt geleerd is verkeerd. In die jaren heb ik denk ik in totaal drie lezingen over voeding gehad. Met andere woorden, gedurende vijf en een half jaar werd drie uur besteed aan het leren hoe chronische ziekte in de eerste plaats kan worden voorkomen.(2)
Als blijkt dat in de medische school zeer weinig belang wordt gehecht aan de emotionele en zintuiglijke dimensies, zoals wij in ons vorige witboek hebben betoogd, dan wordt deze blindheid herhaald ten aanzien van andere dimensies van ons wezen. Het gaat ook over de fantasierijke, metacognitieve (of reflectieve), sociale, relationele, maar ook vegetatievedimensies.. .Waarom?
Wij moeten trachten te begrijpen, in de ware zin van begrijpen, d.w.z. met een luciditeit ten aanzien van de aanwezige structurele (psychologische en milieu-) determinismen, wat de redenen zijn van een dergelijk verlies van handelingspotentieel. Dit komt bijvoorbeeld tot uiting in de wetenschappelijke literatuur, waaruit blijkt dat de emotionele, relationele of ethische vaardigheden tijdens de studiejaren in de geneeskunde afnemen(3). En dit is wat de « post-Covid-19 » wetenschappelijke literatuur zal beschrijven wanneer de balans van de niet-mobilisatie van onze « vegetatieve zielen » is opgemaakt.
Want, » Als Aristoteles spreekt van een « intelligibele ziel » die het mogelijk maakt het menselijk wezen te onderscheiden van het wezen van de natuur (plant) of het levende wezen (dier), dan doet hij dat zonder discontinuïteit, in volledige integratie met de « gevoelige ziel » en de « vegetatieve ziel », waarbij de een niet zonder de ander kan op het gevaar af van een breuk van het geheel, van de globaliteit, van het radicale verlies van een holistische visie « (4)
Denk maar aan de zeer lange vertraging tussen de schuchtere informatie van 22 mei 2020 van de Belgische Academie voor Geneeskunde over het nut om zich tegen Covid-19 te beschermen door vitamine D(5) te nemen en de media-aandacht daarvoor pas in januari 2021. Nog geen jaar na het begin van de pandemie heeft de Academie het gebruik van de vitamine eindelijk doeltreffend gemaakt op het niveau van de bevolking en dus als preventief geneesmiddel, zoals blijkt uit enkele populaire kranten(6). Wij stellen echter vast dat de verwarring blijft bestaan wanneer, in het kielzog van het advies van de Belgische Hoge Raad voor de Volksgezondheid, die « van oordeel is dat dit alles weinig nut heeft… », de grote media blijven berichten over de minachting van politici en artsen voor dit soort aanpak van de preventieve geneeskunde. Dit uittreksel uit een van de vele chatrooms (van 29 januari) die uit een netwerk zijn geplukt, onthult deze verwarring over welke strategieën of richtingen in de volksgezondheid moeten worden gevolgd.
- « Is het niet ongelooflijk dat dit concept [de prévention par la vitamine D] zo simpel, gezond verstand, schijnt afwezig te zijn in het officiële wetenschappelijke denken… ? En vooral, afwezigheid van de communicatie die zo veel baat zou hebben bij bemoedigend en positief te zijn… In een tijd waarin de mainstream media hard werken om preventie in diskrediet te brengen (zie gisteravond het nieuwsprogramma op RTL: zink en vitamine D zijn geen wondermiddelen tegen Covid…) heeft niemand dat beweerd!!! »
- « Ik las gisteren het advies van de Belgische Gezondheidsraad: in feite doet het niet veel goeds, maar neem het toch, want de bevolking heeft over het algemeen een tekort aan zink en vitamine D en die zijn essentieel voor de immuniteit: alles en zijn tegendeel … het wordt vermoeiend om ze te lezen!
- « Ik moet zeggen dat ik het niet begrijp. « De geneeskunde » vertelt ons dat ruwweg 70% van de Belgen een vitamine D‑tekort heeft, en dat vitamine D een belangrijke rol speelt in het immuunsysteem … en dan wordt ons verteld dat « Niet voor covid19 ». Nogmaals, het is echt ongelofelijk dat wat eenvoudig en ongevaarlijk is, aan zo’n dreun wordt blootgesteld… ».
De stem van de burgers is soms verwerkt in witte kaarten aan de regering: » (…) Er komen steeds meer studies die erop wijzen dat een gebrek aan vitamine D de ontwikkeling van de ernstige vorm van de ziekte in de hand werkt: er moet dus onverwijld een grootscheepse voorlichtingscampagne worden opgezet waarin iedereen wordt aanbevolen zijn voeding met vitamine D aan te vullen. Dit is een zeer eenvoudige en goedkope maatregel die een zeer aanzienlijk effect kan hebben op de morbiditeit en het sterftecijfer in verband met Covid-19. Er zij aan herinnerd dat de gevolgen van Covid-19 niet alleen aanzienlijk zijn voor de betrokken personen en hun gezinnen, maar ook voor de begroting van de openbare gezondheidszorg. Dus waar wachten we nog op om deze eenvoudige stap te zetten? Zijn we vergeten dat voorkomen makkelijker is dan genezen? « (7)
De voorkeur geven aan vroegtijdige of, in dit geval, preventieve behandeling, quarantaine, opsluiting, afplakking, sluiting van scholen en sportcentra, zelfs van parken, bergen en kliffen, vaccinatie, enz. zijn allemaal beslissingen die het wetenschappelijk debat niet op dezelfde manier hebben gemobiliseerd (voor een meer gedetailleerde analyse van deze kritiek, zie onze carte blanche voor het gebruik van het voorzorgsbeginsel).
Hieruit blijkt wat men zou kunnen noemen twee verschuivingen of — op zijn minst — twee historisch en cultureel gesitueerde reductieve epistemologische oriëntaties in de geneeskunde. Het ene, het positivisme, en het andere, het reductionisme, meer bepaald te verbinden met de definitie zelf van Gezondheid. We hebben deze epistemologische afwijkingen en hun invloed op medische en gezondheidsbeslissingen al behandeld in eerdere witte kaarten die zich richtten op onze « begrijpelijke zielen »(eerste witte kaart) of op onze « gevoelige zielen « (vierde witte kaart). Om de analyse af te ronden, stellen wij, via deze carte blanche, de beslissing ten aanzien van onze « vegetatieve zielen » ter discussie.
Om deze verbreding van onze problematiek op epistemologisch niveau te analyseren(8), verwijzen wij naar de WHO-definitie van gezondheid: « Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek ».
Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk welzijn…
Naast het gedocumenteerde belang van sport (met de juiste aanpassing) voor algemene stress en immuunpreventie(9)De doeltreffendheid van sporenelementen zoals zink, maar ook de voordelen van vitamine D en C zijn reeds lang bewezen bij virale ziekten met een sterke immuunimpact(10). Tijdens de Covid-19 pandemie werden dergelijke profylactische of preventieve maatregelen echter niet overwogen, tenzij met lippendienst, op een neerbuigende manier. Wanneer er dus wetenschappelijke argumenten voorhanden zijn, zelfs die welke gebaseerd zijn op bewijs vanuit een positivistische wetenschappelijke invalshoek, lijkt het erop dat de medische wereld, doorgegeven door de mainstream media, er niet veel aandacht aan besteedt.
Is het vanwege vooroordelen met betrekking tot meer globale, holistische benaderingen van de zorg, met inbegrip van een zekere preventieve geneeskunde, gebaseerd op de hulpbronnen van de persoon en zijn of haar natuurlijke omgeving, dat dan paradoxaal genoeg het beslissende oordeel(11) niet wordt gemobiliseerd? Zou het in dit geval gaan om een discriminerend oordeel dat gebaseerd is op het gebruik van wetenschappelijke kennis? waardeoordelen in wetenschappelijke kennis of op bewijs gebaseerde geneeskunde?
Inderdaad het gaat om waarden Dit zijn de waarden die onze relatie met de geneeskunde, de gezondheid en onze omgeving in het algemeen bepalen. Het perspectief van de geneeskunde als louter curatief of bioklinisch, impliceert een zeker gebruik van een beslissend oordeel, verbonden met technische, curatieve en meetbare handelingen volgens schalen of dekkingsgraden (inentingen bijvoorbeeld) die een gekwantificeerde, meestal onmiddellijke zichtbaarheid geven. Met finesse kan hier op epistemologisch niveau ook een quasi-ontologische divergentie worden geanalyseerd tussen de preventieve geneeskunde op basis van vaccinatie en die op basis van micronutriënten en onze voeding. De ingezette middelen zijn zeer verschillend en maken het mogelijk…
Zou de inname van spoorelementen en vitaminen van een andere aard zijn? Minder waardevol, want dicht bij het gezond verstand van onze grootmoeders, terwijl deze, paradoxaal genoeg, in groten getale vertrokken zonder iets te hebben genomen, omdat niet geprotocolleerd, terwijl het protocol de norm van absolutie was geworden!
Wat deze twee methoden van preventieve geneeskunde onderscheidt, afgezien van hun nabijheid tot onze grootmoeders(12), is dat men de persoon zelf niet op dezelfde manier integreert, als het gereïficeerde subject van het vaccin, maar ook als de bezitter van zijn eigen hulpbronnen die ontwikkeld moeten worden…
Zo hebben we gezien dat de documentaire « Ill-Treated »(13) zich weliswaar niet leent voor een samenzweerderige visie op de crisis, maar desalniettemin ook streng is beoordeeld door de media en geboycot, zo niet geminacht, door de traditionele medische wereld(14).
Het belang van deze film ligt echter vooral in een verlangen om onze « vegetatieve ziel » tot uitdrukking te brengen, om haar tot bloei te laten komen, om in de wereld te komen terwijl ze nog in de tijd is! Als wij het bekende gezegde zouden toepassen: « Never waste a good crisis », dan zouden wij juist met betrekking tot deze integratieve doelstelling op de lange termijn bijzonder succesvol zijn.
Inderdaad, deze film gaat over niet alleen het belang van een vroegtijdige behandeling van de ziekte en de essentiële rol van ambulante en op de gemeenschap gebaseerde geneeskunde in dit verband in aanmerking tenemen, in combinatie met de zieke (carte blanche 3), maar ook alle de preventieve en promotionele sfeer van de gezondheid, in directe overeenstemming met de definitie van gezondheid van de WHO. Bij monde van deskundigen met aanzienlijke ervaring op (het gebied van) deze gebieden van gezondheidsonderzoek en ‑actie wordt gesproken over de cruciale preventieve rol van vitamine D(15) en wordt dit gedocumenteerd aan de hand van (overigens gerandomiseerde) studies die expliciet worden gemaakt voor het publiek(16). Het preventieve belang van vitamine C in bijzondere situaties, maar ook van sporenelementen zoals zink in het bijzonder, wordt voor de toehoorder duidelijk beargumenteerd. Een overweging, in de echt globale zin, van alle hulpbronnen van de natuur, inclusief de mens. als deel ervan (deel van het geheel in de Pascaliaanse zin van het woord), opent het enorme veld van kennis van fytotherapie, gemmotherapie, aromatherapie, etherische oliën en alle openingen die de natuurgeneeskunde biedt(17). Misschien dichter bij ons voor sommigen, zou het een kwestie zijn om te kijken naar nutritherapie, microvoeding en diëtetiek, waarvan de invloed op de chronische pathologie, overheersend in onze westerse samenlevingen, welbekend is, waardoor een verband wordt gelegd met de getuigenis van Dr Sebastian Rushworth aan het begin van deze carte blanche.
Het is ook kennis van mensen, soms artsen of onderzoekers, maar ook schrijvers, filosofen en burgers, die ongekende (diepgaande) excursies hebben ondernomen in de activiteit(18) naar « digest ».(19)degene die een « scheet » laat.(20) of « omgaan met je pijn ».(21) dat het nu een kwestie is van Denk na, want om Bessel van der Kolk te parafraseren: « Het lichaam vergeet niets.(22) Ons immuunsysteem herinnert ons hieraan, en wij kunnen erop vertrouwen zolang wij het regelmatig blijven blootstellen aan agentia in de omgeving, waaronder virussen. Totalitaire hygiëne (te veel barrières) voorkomt of vermindert op zijn minst deze blootstelling en kan de prestaties ervan verzwakken. Bij kinderen wordt de immuniteit dagelijks verworven. Een verminderde blootstelling aan infectieuze agentia en het toenemend gebruik van antibiotica zouden het leer- en aanpassingsvermogen van de immuniteit verminderen.
Dit is niet tegen preventie door vaccinatie. Dit kan met de rede worden weerspiegeld (reflectief oordeel(23)). Zoals Linus Pauling (naast andere persoonlijkheden die geprobeerd hebben de medische wereld bewust te maken) opmerkt: « ( …) integendeel, je moet je lichaam de stoffen geven die het kent, die het regelmatig gebruikt… en die het ontbeert om optimaal te functioneren!
Het perspectief is dat evenveel belang wordt gehecht aan interne hulpbronnen, eigen aan de persoon, in meer onmiddellijke nabijheid van een natuur waaruit men voortkomt, als aan externe, chemische hulpbronnen die door de farmaceutische industrie worden geproduceerd. Wij moeten het continuüm natuur-cultuur ontologisch begrijpen, als een Möbiusknoop, om het broze evenwicht van het leven niet te verliezen door al onze banden te verbreken.
« Hij die de natuur liefheeft, is iemand wiens innerlijke en uiterlijke gewaarwordingen nog precies op elkaar zijn afgestemd; hij die, in het uur van volwassenheid, heeft bewaard zijn kinderlijke ziel. Zijn relatie met hemel en aarde wordt een deel van zijn dagelijks dieet « .(24)
Als het beter is voorzorgsmaatregelen te nemen om gezond te blijven dan een ziekte te behandelen, zoals het populaire gezegde luidt, en in dit opzicht in overeenstemming is met het basisprincipe van de traditionele Chinese geneeskunde, dan blijkt dat onze positivistische westerse geneeskunde niet in staat is een dergelijke visie te integreren. Zou dit een teken kunnen zijn van een ziekte in onze epistemologie?
Onze constructies van het Zijn, gebaseerd op conceptuele dualismen — rede-emotie — of ontologische dualismen — lichaam-geest, natuur-cultuur — vormen de basis van onze grenzen en mentale territoria, scheiden wat in de tijd naast elkaar bestaat, en verstrooien onze emotionele, lichamelijke, rationele en vegetatieve identiteiten, die het centreren, het ruimtelijk in evenwicht brengen, hier en nu, niet vergemakkelijken. Laten we ook niet vergeten dat:
« Het gevoel van wat is, is niet alles. Een dieper gevoel komt naar boven en manifesteert zich in de diepten van de bewuste geest. Het is het gevoel dat mijn lichaam bestaat en aanwezig is, onafhankelijk van enig object waarmee het in wisselwerking staat, als een solide rots, als de rauwe bevestiging dat ik leef {…} Ik noem het een primordiaal gevoel. « (25)
Dit is precies wat het reflectieve oordeel mogelijk maakt, om weer voet aan de grond te krijgen in het hier en nu, in het hier en nu , buiten elk fetisjisme van het object (en van objectivering) dat eigen is aan een reificerende en al te uitsluitend productivistische logica. Deze laatste, ongetwijfeld onbewust — geëngrammeerd(26) — (wat niets afdoet aan de ernst van het feit), ontkennen het proces van uitwerking, altijd een enkelvoudige manifestatie van de oorspronkelijke beweging en, potentieel, maar uitsluitend, een bron van Leven en Betekenis(27).
Het is ook een dergelijk perspectief dat een harmonieuzere relatie mogelijk zal maken tussen mens en machine, tussen doen en technologie, want van aap of vuursteen(28)Het is in het juiste gebruik van beide, in de zin van een praxis(29) en dus van een ethiek, dat een emancipatoir doel kan worden uitgespeeld.
Dit is ook wat Corine Pelluchon zegt wanneer zij stelt dat een ander ontwikkelingsmodel mogelijk is: « Het vereist een volledige herziening van onze voorstellingen, van de manier waarop wij denken over de plaats van de mens in de natuur en hoe wij met anderen, waaronder dieren, omgaan. » (30)
Nietzsche’s paradox
« En wanneer je blik lang doordringt in de diepte van een afgrond, dringt de afgrond ook in jou door.(31)
Dit lichaam, deze stoffelijkheid van de wereld die de onze is, of waarvoor wij althans medeverantwoordelijk zijn voor wat er gebeurt (en daardoor teweegbrengt), vereist, om haar in al haar dimensies te begrijpen, een vermogen tot complex denken(32). Dit omvat het vermogen om te « problematiseren » in de door Michel Fabre ontwikkelde zin(33). Dit is echter precies wat we de « Nietzsche paradox » zouden kunnen noemen. Dat wil zeggen, de neiging tot ons eigen denken, door de uitwerking van enge en reductieve kaders (kaders die een beslissend oordeel mogelijk maken, temeer daar dit beperkt blijft tot positivistische wetenschap en niet tot een pluriforme wetenschap(34)), sluit ons lichaam op, sluit onze geest af, veracht onze emoties…en laadt de kameel(35) van een steeds zwaarder gewicht, evenredig afstand nemend, als een treurmars naar de fata morgana van de horizon, haar perspectief van emancipatie. Zo is de moderne mens.
Zo, en altijd in overeenstemming met onze definitie van gezondheid en het globale perspectief ervan, gaat het niet zozeer om « genezen » als wel om « voorkomen » en « begeleiden ». We zullen niet ingaan op de mislukkingen van deze steun en de eenzaamheid van de stervende die in ons witboek over emoties worden besproken.
De diepe en talrijke epistemologische breuken, endogeen en eigen aan de medische en wetenschappelijke wereldworden weerspiegeld in de maatschappij die, a fortiori vandaag met de uitbreiding van kennis die, paradoxaal genoeg, afkomstig is van de neurowetenschappen, op zoek is naar meer volheid in haar-zijn-in-de-wereld.
Karl Popper, de historische vertegenwoordiger van het positivisme, zei in een « pleidooi voor het indeterminisme(36)De auteur concludeert dat dit « indeterminisme op zichzelf niet voldoende is » en preciseert, zoals Le Moigne in een commentaar doet, dat « het noodzakelijk is een ‘causale opening’ te postuleren van de ‘wereld 1′ van de fysica naar de ‘wereld 2′ van de psychologie en naar de ‘wereld 3’ van de menselijke geest en zijn voortbrengselen (ethiek, esthetiek, maatschappij). Werelden 1, 2 en 3, waarvoor het ook noodzakelijk is, vooraf een ontologische werkelijkheid te postuleren.(37)
Laten wij onszelf « ensouleren », laten wij de dierlijkheid van Aveyron herontdekken, zoals de verloren gevoelige en vegetatieve ziel, terwijl Aristoteles nooit een glimp had opgevangen van het laatste en het eerste, het begrijpelijke, dat zeker eigen is aan de anticiperende en plannende mens.
Op de verbeelding van zekerheid…
De poging om ons te distantiëren van onzekerheid, als doel van een medische wereld die steeds meer aseptisch of geprotocolleerd wordt, is in strijd met de biologische toestand van onze wezens waaraan de Covid 19-crisis ons zo brutaal heeft herinnerd.
« Ondanks enthousiaste voorspellingen dat technologische innovatie de weg zal banen voor de kunstmatige baarmoeder en het eeuwige leven, is het nog steeds waar dat ieder mens geboren wordt uit het lichaam van zijn of haar moeder en dat ieder mens sterft. « (38)
Vandaar deze steeds belangrijkere paradox, aan het licht gebracht door de gezondheidscrisis van Covid, een schadelijk misbruik van onze eigen mentale en theoretische constructies die nodig zijn om met onzekerheid om te gaan (experimentele geneeskunde, evidence-based geneeskunde; sensitiviteits‑, specificiteitstests; berekeningen van prevalentie, incidentie, voorspellende waarde, waarschijnlijkheid; stelling van Bayes; likelihood ratios; statistiek; wet van de grote getallen…) naar de utopie van management door zekerheid(39)De angst voor de Covid, versterkt door de media(40), en zelfs geïnstrumentaliseerd, werd versterkt.
Deze gezondheidscrisis is dus niet zozeer revolutionair als wel « openbarend », om de filosoof Paul Virilio (1932–2018) te citeren.
Maar in hoeverre zijn wij, artsen en verzorgers, ons bewust van deze oriëntatie?
Deze fundamentele reflectie, zowel epistemologisch — wat betreft de tegenstelling tussen wetenschappers en empiristen — als definitorisch — wat betreft het begrip gezondheid — komt met de Covid in 2020 naar voren als een volksgezondheidskwestie, die collectief is geworden(41)Dit is een belangrijk waardenconflict dat aan de basis ligt van een « denken van de ondergrond », dat ons eraan herinnert dat « ons lichaam niets anders is dan een gebouw van meerdere zielen ».(42).
In feite is dit het debat dat, zodra de verwarring is opgehelderd, niet mag worden gemist.
Vandaag de dag gaat het om een scherpe tegenstelling tussen kennis en praktijk, het begrijpelijke en het zintuiglijke, cultuur en natuur, techniek en kliniek, het universele en het bijzondere (context), het algemene en het singuliere (subject), stabiliteit en instabiliteit, orde en wanorde, het formele en het informele, veiligheid en risicohet ziekenhuis (centrale structuur) naar ambulante zorg (perifere structuur), de causale (verklarende) benadering van ziekte naar de globale (alomvattende) benadering van de persoon, mechanistische geneeskunde naar holistische geneeskunde, en.., tot slothet imaginaire van zekerheid naar onzekerheid.
« Ik zal gebruik maken van het dieet voor de verlichting van de zieken volgens mijn macht en onderscheidingsvermogen.
Hippocrates
- Ces cartes blanches sont rédigées dans le contexte d’une analyse critique, transdisciplinaire et interprofessionnelle au croisement de regards médicaux, de santé publique, pédagogiques et philosophiques de la crise sanitaire que nous vivons actuellement. Elles ont comme objectif, d’ouvrir à des débats nécessaires (sans les approfondir), en proximité immédiate avec le champ de l’éducation et de la formation médicale.
- Rushworth S. A very odd year, 2020 [On-line]. Disponible sur : https://sebastianrushworth.com/2020/12/26/a‑very-odd-year/
- Barrier JH, Brazeau-Lamontagne L, Pottier P, Boutoille D. Comparaison des compétences médicales éthiques des étudiants de troisième et de sixième année en stage hospitalier en médecine interne. Rev Med Interne 2005;26:128–36.
- Parent F, De Ketele J‑M, Gooset F, Reynaerts M. Taxonomie de l’approche par compétences intégrée au regard de la complexité. Contribution critique à la santé publique., Tréma 2020 ;54. Disponible sur : https://doi.org/10.4000/trema.5907
- Communiqué de l’Académie nationale de Médecine. Vitamine D et Covid-19, 2020 [On-line] Disponible sur : https://www.academie-medecine.fr/wp-content/uploads/2020/05/Vitamine-D-et-Covid-19.pdf
- Weymeels E. Les Belges se ruent sur la vitamine D : attention toutefois à ceci… 2021 [On-line]. Disponible sur : https://www.dhnet.be/actu/sante/les-belges-se-ruent-sur-la-vitamine-d-attention-toutefois-a-ceci-601048f37b50a652f724feae
- Wathelet M. Lettre ouverte au ministre de la Santé, 2020 [On-line]. Disponible sur : https://www.lalibre.be/debats/opinions/monsieur-le-ministre-un-traitement-et-une-prevention-efficaces-sont-disponibles-contre-le-covid-19–5fb291889978e20e7059d651
- C’est-à-dire sur le plan de la façon dont nous construisons nos connaissances
- Nieman DC, LauWentz LM. The compelling link between physical activity and the body’s defense system. Journal of Sport and Health Science 2019;8:201–17.
- Rushworth S. Do vitamin D supplements protect against respiratory infections? [On-line]. Disponible sur : https://sebastianrushworth.com/2020/08/03/do-vitamin-d-supplements-protect-against-respiratory-infections/
- Concept que nous avons défini dans les cartes blanches précédentes : Le jugement déterminant est énoncé en disposant de catégories ou de concepts universels, ayant valeur de certitude. Le jugement déterminant ne tient quasi pas compte du particulier (contexte) ou du singulier (personne). Le degré de subjectivité dans la décision s’avère pour ainsi dire négligeable puisqu’on se fie à des lois générales fondées prioritairement sur des chiffres, des calculs et des statistiques, en proximité avec les principes des mathématiques cartésiennes (analyse de données d’études scientifiques, mais aussi projections sur des modélisations mathématiques, démarche ultime dans l’abstraction). Le jugement réfléchissant est, lui, énoncé sans disposer de catégories universelles contrairement au jugement déterminant. C’est la situation particulière qui fait émerger une loi, ou ce que Cornélius Castoriadis nomme la concrétude particulière. Par exemple, le choix d’hospitaliser ou non un patient avec le risque que cela engage, ou encore celui de confiner une population dans un contexte épidémique ou de mettre une personne en quarantaine. En résumé, une décision fondée sur la mesure et la norme définie a priori du réel est un jugement déterminant, contrairement à un jugement réfléchissant qui s’insère dans la praxis, c’est-à-dire l’expérience hic et nunc, en tant qu’agir conscient.
- On ne peut s’empêcher ici de citer l’ouvrage de Clarissa Pinkola Estés « La danse des grands-mères », ouvrage valorisant la capacité qu’ont celles-ci, en reliance avec le Vivant, d’écouter leurs intuitions.
- www.revelation-covid.cowm / Alexandre Chavouet est le réalisateur avec le soutien de la fondation Hippocrate, située en Suisse.
- Nos références proviennent d’horizons très divers. Nous avons fait le choix délibéré de mêler les voix autorisées à celles qui le sont moins ou qui engagent la polémique afin de ratisser au plus large le sujet et d’orchestrer la polyphonie autour de ce thème d’actualité.
- Nous reprenons surtout l’exemple de la vitamine D, mais c’est à titre également de métaphore, car une fois l’ouverture au champ de la prophylaxie assumée, d’autres alternatives et approches peuvent être analysées avec la même rigueur interdisciplinaire et scientifique. De nombreuses molécules naturelles, non chimiques, telles que des vitamines, des minéraux, des acides aminés, des co-enzymes, des acides gras, des pigments, et d’autres substances précieuses créées par la nature participent d’une connaissance approfondie de la Nature, Sujet-psychologique inclus.
- Par exemple le fait que la vitamine D (à hauteur de 3 000 UI par jour) renforce notre système immunitaire et réduit nettement le risque d’infections respiratoires.
- Nous pourrions ici aller plus loin et élargir encore un peu plus notre « monde médical cartésien si pauvre en vie » en rappelant, par exemple, que le Shinrin yoku ou « bains de forêt » se développe depuis le Japon vers l’Occident où de plus en plus de telles pratiques commencent à se développer. On parle même de sylvothérapie, car ce type d’expérience peut relever de la médecine, notamment préventive car il s’agit de passer du temps en forêt pour prendre soin de sa santé. « Une marche attentive en forêt favoriserait la relaxation, la réduction du stress, les fonctions immunitaires… », dont les effets sont mesurables notamment par la baisse du rythme cardiaque, de la pression artérielle et du taux de cortisol dans la salive. Au Japon en 2018, plus de cinquante parcours forestiers ont été balisés, en combinaison avec des postes de contrôle médicaux, sous la supervision de l’Université de Chiba et de la Nippon Medical School de Tokyo. Les bienfaits des bains de nature ne sont pas seulement psychiques, ils sont aussi physiques : réduction de la douleur, accélération de la guérison de certains patients, prévention de maladies. Des bénéfices sociaux ont aussi été observés.
- Ces verbes d’action soulignent l’activité du corps qui est en jeu. En effet, et en référence aux travaux de Berthoz et Petit : « Il y a dans le fait de poser l’action ou l’acte (non la représentation) à l’origine de la cognition une authentique prise de décision théorique. Une décision qui pourrait (risquons le pronostic) contribuer à une prochaine restitution de dignité épistémologique à l’aspect holistique du comportement et aux neurosciences intégratives et cognitives. Celles-ci sont prises en sandwich entre les approches génomiques et moléculaires, qui ont parfois oublié le caractère global du comportement, et une crispation tout aussi exclusive de certains psychologues sur les aspects extérieurs du comportement » (Réf : Berthoz, A. Petit, JL. (2006). Phénoménologie et physiologie de l’action. Paris : Odile Jacob)
- Enders G. Le charme discret de l’intestin : Tout sur un organe mal aimé. Arles : Actes Sud, 2017
- Moutot D. A fleur de pet. Le 1er livre sur la maladie des hyperballonnés qui ont le microbiote à l’envers. Paris : Guy Trédaniel éditeur, 2019
- Doidge N. Découvertes remarquables à l’avant-garde de la recherche sur le cerveau (Trad. P Lavigne). Paris : Belfond, 2016
- Van der Kolk B. Le Corps n’oublie rien: Le cerveau, l’esprit et le corps dans la guérison du traumatisme (Trad. A Weil). Paris : Albin Michel, 2018
- Cf. la définition précisée dans une précédente note de bas de page
- Ralph Waldo Emerson (1803–1882) n’est pas seulement le philosophe de l’optimisme du XIXe siècle. Il est aussi le défenseur inspiré du sentiment de nature (La confiance en soi et autres essais).
- Damasio AR. L’Autre moi-même. Les nouvelles cartes du cerveau, de la conscience et des émotions. Paris : Odile Jacob, 2010
- Empreinte laissée dans le cerveau ou le système nerveux par quelque événement et susceptible d’être réactivée par une stimulation appropriée.
- Le sens étant envisagé en référence aux théories de l’action en éducation.
- En référence à 2001 l’Odyssée de l’espace du réalisateur, Stanley Kubrick.
- Praxis : définition de la médecine selon Folsheid à savoir une pratique soignante personnalisée, accompagnée de science et instrumentée par des moyens techniques.
- Pelluchon C. Réparons le monde. Humains, animaux, nature. Paris : Rivages, 2020
- Nietzsche F. Par delà bien et mal (Trad. P Wotling), Paris : Flammarion, 2000
- Morin E. Introduction à la pensée complexe. Paris : Seuil (Essais), 2014
- Fabre M. Qu’est-ce que problématiser ? Paris : Vrin, 2017
- Coutellec L. La science au pluriel. Essai d’épistémologie pour des sciences impliquées. Versailles : Editions Quae, 2015
- En référence à l’ouvrage de Nietzsche : « Je vous ai nommé trois métamorphoses de l’esprit : comment l’esprit devient chameau, comment l’esprit devient lion, et comment enfin le lion devient enfant. Ainsi parlait Zarathoustra. ». Nietzsche unit ces trois figures qu’il considère comme des symboles par une succession de métamorphoses. Le chameau est celui qui porte les valeurs ancestrales pour lui permettre d’affronter le désert. Celles-ci sont lourdes et, le transformant en bête de somme, elles l’emprisonnent. En devenant lion, le chameau se mesure à ce lourd fardeau et l’anéantit jusqu’aux racines. Le lion est la figure nihiliste par excellence. Il lui faut enfin se muer en enfant pour construire avec l’innocence propre à celui-ci le monde du surhumain.
- Popper K. L’univers irrésolu : plaidoyer pour l’indéterminisme (Trad. R Bouveresse). Paris : Hermann, 1984
- Le Moigne J‑L. Les épistémologies constructivistes. Paris : PUF, 1995
- Hustvedt S. Les Mirages de la certitude. Arles : Actes Sud, 2018
- À cet égard, Mathieu Corteel nous rappelle que ces liens étroits entre mathématiques et médecine ne sont pas contemporains. Les tables de mortalité remontent à la Loi des grands nombres de Jacques Bernouilli (1654–1705) reposant sur l’accumulation du plus de données possible afin de converger vers le plus de certitude. Cette philosophie des grands nombres nouée à une pratique médicale s’est développée entre un pouvoir politique et un savoir scientifique. (43).
- Comme cela est abordé dans le film « Ceci n’est pas un complot » de Bernard Crutzen mais également questionné de manière critique dans l’ouvrage du philosophe Michel Weber : : Covid 19(84). 2020. (44).
- Au sens du collectif citoyen
- En référence à l’ouvrage de Patrick Wotling (grand interprète de Nietzsche) : « La pensée du sous-sol » manifestant par-là l’ampleur de la problématique tant l’enfermement sociétal (structure éducative), individuel, et par voie de conséquence, collectif, est important. On voit en effet dans le texte de Nietzsche comment « psychologie et physiologie se neutralisent mutuellement et permettent de rejeter le dualisme traditionnel opposant en termes stricts l’âme et le corps : lorsque Nietzsche oppose le corps à la pensée, il ne les oppose pas comme le matériel au spirituel, mais comme une instance généalogiquement première à une instance généalogiquement seconde » (page 64–65).
- Corteel M. Le hasard et le pathologique. Paris : Presses de Sciences Po
- Weber M. Covid-1984 ou La vérité (politique) du mensonge sanitaire. Un fascisme numérique. Paris : Les éditions Chromatika, 2020