Veerkracht en de wereld na

Zij zeggen het de hele tijd in interviews, zij herhalen het in elk artikel, en zij zeggen het nog eens, zo snel als een oude rot in de politiek in een intercommunale met parallelle vage structuren, in de loop van hun zinnen. Sinds het begin van deze crisis is, naast de aloude term « post-crisiswereld », één term populair geworden: veerkracht. Maar is deze term, waarvan de betekenis nobel en de draagwijdte waardig is, niet het toonbeeld aan het worden van (neo)kapitalistisch spreken?

WANNEER VEERKRACHT ALS EEN OPLEVING IS

Op uw plaatsen, klaar! Ga weg! De term is weliswaar gepopulariseerd door de neuropsychiater Boris Cyrulnik, en voor allerlei doeleinden gebruikt (ik herinner me bijvoorbeeld een « School en weerbaarheid » dat Odile Jacob tien jaar geleden publiceerde), maar hij is veel ouder dan dat en heeft een eerste betekenis in de exacte wetenschappen. Dit is het vermogen van een metaal om een schok te weerstaan. Wij zijn niet van metaal (althans, nog niet; hoewel, met allerlei implantaten en andere vullingen voor rotte tanden…), maar wij zijn door een kunstgreep gelijkgesteld met een materiaal dat kan worden gesmolten, dat kan worden opgelost, maar dat wel bestand is tegen schokken. Net als riet buigen we, maar breken niet (althans niet uiterlijk).

Van het Latijnse « resilire », « terugspringen, terugkeren door te springen » (waaruit overigens het werkwoord « resiliate » en het zelfstandig naamwoord « resiliation » zijn ontstaan, die een duidelijke betekenis hebben van achterlaten of stoppen), heeft het woord een fascinerende geschiedenis achter de rug, langs onze Engelse vrienden (en voormalige Europese partners), waar de term « resilience » al in 1824 wordt getuigt. We hebben moeten wachten tot 1906 en La vie au grand air (het Franse tijdschrift van alle sporten) om dit woord in het Frans in antropologische zin te vinden: ondanks crises, problemen en moeilijkheden, zijn we er weer en sterker, alstublieft. Maar het woord is nog niet gangbaar. Het gaat om een stap terug, in elke zin van het woord, om nog sterker terug te komen.

REBOUND, REMONTADA EN VEERKRACHT

Dus wanneer woorden slalom-achtige trajecten hebben, is men verbijsterd over het vermogen van ideologieën om ze op te nemen. Deze grote wondermiddelen die de wereld nodig heeft, worden vaak teruggevorderd. Het is duidelijk dat de term « veerkracht », die deel uitmaakt van de grote familie van woorden die impliceren dat men vooruitgaat, niet stagneert en vooruitgaat, hieraan geen gebrek heeft. Lang leve de grenzen. Dus, naast het woord waar ik vandaag in geïnteresseerd ben, wil ik de voetbalmetaforen vermelden: ten eerste, de remontada van een team (maar ook van een deel van de familie Lambert, doordrenkt van ultra-religieuze verwijzingen, toen hun strijd aan de andere kant leek te winnen, die van het staken van de zorg voor de arme Vincent die nergens om had gevraagd); dan, de opleving, die wij vergeten — omdat wij haar meer dan op haar beurt associëren met een ernstige opleving van een virus waarover in de media weinig wordt gesproken — dat zij ook een opleving van een gedrag, een curve, een statistiek uitdrukt.

Veerkracht is in deze familie niet verbonden met een sport, met het idee van vooruitgaan of vooruitgang boeken. Het zou eerder, op een zachte manier, de nogal voor de hand liggende maar niet erg verfijnde uitdrukking impliceren: « Achteruit om beter te springen ».

OM BETER IN EEN GAT TE SPRINGEN DAT JE ZELF HEBT VOORBEREID

Zo bezien zou het kunnen leiden tot een ongelukkige synoniemenis met de term « recessie ». Behalve dat de recessie in de eerste plaats economisch is, dan cultureel, sociaal, enz. Ten tweede wijst een recessie er helemaal niet op dat een herstel mogelijk is: in dit woord is de toekomst onzeker. Als er één woord is dat past bij ons tijdperk van snel terugkrabbelen, dan is het « recessie ». Wat is dan in hemelsnaam het wonder van het gebruik van de term « veerkracht »? Uit optimisme? Door ontkenning van de werkelijkheid? Voor domheid? Of uit een grenzeloos verlangen om perspectief te geven?

Aan het begrip veerkracht moet hier worden toegevoegd dat de term ook een zoölogische geschiedenis heeft, in het geval van een soort die lijkt uit te sterven, maar een tijd waarin zij bedreigd wordt, aangrijpt om weer op krachten te komen en de toekomst van de soort voor te bereiden. In tegenstelling tot een race naar het front zou de veerkracht van de menselijke soort erin bestaan zich op (kritische) afstand terug te trekken uit een geheel van doctrines, handelingen, consumptie en uitbuiting die op zijn minst ondoeltreffend, op zijn slechtst schadelijk waren, ten einde zichzelf beter te vinden, zichzelf opnieuw samen te stellen en te versterken. Op basis van dit inzicht, dat reeds in de jaren zestig voor bepaalde Afrikaanse diersoorten werd aangetoond, kon de mens niet anders dan er zijn toevlucht toe nemen. Het gevaar, voor de mens, is zoals voor alle diersoorten, sociaal of niet, beschaafd of niet: het is, in zijn uiterste stadium, het dodelijke gevaar. Wat is het voor mensen? Dood, veroorzaakt door ziekte, ongeval, tragedie, natuurramp, aan de wortel. Tot zover de fysieke gevaren. Voor intellectuele gevaren… De lijst is te lang, aangezien we via onze schermen en sociale netwerken worden gevoed met informatie en entertainment die onze hersenen atrofiëren en onze grijze massa doen verschrompelen, waardoor we onze kritische neuronen niet meer kunnen gebruiken en ons vermogen om afstand te nemen en na te denken over onze toestand als sterfelijke en eindige wezens niet meer kunnen gebruiken. Dus gebruikten de slimmeriken een hyperoniem, dat van trauma. Een trauma, ter herinnering, is een geheel van algemene of plaatselijke verschijnselen die een gewelddadige inwerking uitoefenen op het organisme (in lichamelijke zin) of een hevige emotionele schok (een sterfgeval, een aanslag, een ernstig ongeval, een zware mislukking, op straat gezet worden, enz.) De neoliberale samenleving, met haar armada van geweld, inclusief structureel en systemisch geweld of staatsgeweld, laat zich niet uit het veld slaan. Maar alles is in orde omdat de Franse, of Belgische, of Amerikaanse bevolking veerkrachtig is. We vallen zeven keer, we staan acht keer op, wat een vreugde! Maar met welke middelen?

De illusie die onze ultraliberale en ultragesuperviseerde samenlevingen bieden is te zeggen: het is dankzij de steun van anderen dat je rondkomt. Het gaat er ook om een lockdown of een avondklok als een trauma te laten lijken. Thuis blijven is op zich niet traumatisch. Ontdekken dat je vier muren, deuren, ramen en mensen om je heen hebt is geen trauma, het moet een kans zijn . Anderzijds zegt deze samenleving, die beweert veerkrachtig te zijn, heel weinig over de achterblijvers, de uitgeslotenen, de migranten, de geïsoleerde bejaarden, de jongeren die moeten verhuizen en leven, de armen die met 6 personen in een kamer van 60 m² wonen, de daklozen die hun trauma’s zelf moeten verwerken met hun schamele of onbestaande middelen. Het is traumatisch om hele sectoren te dwingen te sluiten, het is traumatisch om met geld te smijten naar beroepen die alleen maar van hun passie willen leven, het is traumatisch om hele delen van de samenleving, die volgens sommigen « niet-essentieel » zijn, onbezet te laten. Toch biedt de samenleving hun niet de middelen om weerbaar te zijn of de middelen om te proberen weerbaar te worden.

De maatschappij van de (over)consumptie streeft haar doelstelling van vooruitgang en wedloop naar een noodzakelijk betere oneindigheid na, en vergeet daarbij de sterfelijke en broze dimensie van de mens, die veeleer zou moeten worden geleerd wat zijn grenzen zijn, hoe deze te respecteren en een beroep te doen op een heilzame distantie en een reddend bewustzijn, waardoor iedereen vooruit zou komen: de mens die gedwongen is op zichzelf te leven en zich te redden zonder hulpmiddelen, bezinning, waarden of positivering van het gebeuren.

Hij is dan een mens die geleidelijk een robot wordt, geprogrammeerd om vooruit te komen, tot hij uiteindelijk in een gat valt.

David Tong