Een beetje warme melk in de hete thee?

Een tekst om afstand te nemen van het hete nieuws: het intense tempo van het nieuws verdient dat Kairos ook de tijd neemt om afstand te nemen. David Tong stelt voor om (ondanks zijn meter 66) een beetje hoogte te nemen van een beeld, een citaat, een concept… En om de betekenis ervan in vraag te stellen.
Deze maand spreekt hij, niet verrassend, over zogenaamde « sociale distantie ».

DISTANCIA… WAT?

Etymologie is soms erg nuttig. De term « distantiëren » komt — niet geheel verrassend — van het zelfstandig naamwoord « afstand », dat op zijn beurt komt van het Latijnse dis (in tegengestelde richting, in alle richtingen) en stare (staan, zijn). Afstand zou dus in wezen het feit zijn van hetzij op verschillende plaatsen te zijn, hetzij van verschillende aard te zijn. Zozeer zelfs dat het werkwoord zowel « apart zijn » als « anders zijn » betekent, soms in filosofische teksten. Afstand is dus een toestand, een eigenschap, die niet zo goed te zien is als we oordelen naar het bijvoeglijk naamwoord « veraf », dat inhoudt dat de ander een ruimte, symbolisch of reëel, tussen hem en ons in stand houdt. Het markeert zijn verschil, het drukt zijn andere toestand op de relatie die wij ermee hebben. Zoals het achtervoegsel « ‑tion » ons meedeelt, bestaat distantiëring uit een dynamisch proces van beweging, dat het mogelijk maakt de ruimte, de afstand, in te nemen en zo geleidelijk de afstand en de vergelijkende band met de ander te markeren. Heel goed.

Om een of andere reden, komt de term terug om ons in de kont te bijten. Maar in artistieke termen, bijvoorbeeld bij Brecht, de onvergetelijke auteur van De grootsheid en ellende van het Derde Rijk of De weerbare opstand van Arturo Ui, wordt de term verondersteld de toeschouwer of lezer in staat te stellen een kritische afstand te nemen: de ander is anders dan ik. Ik zie hem op het toneel, hij zendt mij mijn eigen spiegelbeeld door zijn reacties, zijn gedachten en zijn karakter en stelt mij in staat mijzelf beter te positioneren. Tegelijkertijd impliceert het een kritische afstand tot zichzelf en tot anderen⁽¹⁾. In sociologische termen is distantiëring een weigering om een verband te leggen tussen verschillende sociale klassen⁽²⁾. De term is dus vanzelfsprekend.

HET JUISTE EN VERKEERDE GEBRUIK VAN WOORDEN

Behalve dat de term niet veel schijnt te betekenen voor onze tijdgenoten, zozeer zelfs dat wij onze toevlucht moeten nemen tot het lelijke Anglicisme sociale distantie, waarvan het bestaan wel is aangetoond⁽³⁾. Het wordt mechanisch vertaald als « sociale distantie ». Als we echter vasthouden aan de oorspronkelijke betekenis — distantiëren, om een beter begrip van zichzelf mogelijk te maken — heeft het geen zin. Volgens de Cambridge-definitie is dit proces « zoveel mogelijk van anderen wegblijven, of een bepaalde afstand tot andere mensen bewaren, met het doel te voorkomen dat een ziekte zich onder veel mensen verspre idt ». De term wordt dus verkeerd begrepen: van strikt esthetisch of sociologisch wordt hij medisch. Bovendien kunnen we aandringen op de absurditeit van het achtervoegsel « ‑ing » in het Engels, dat een proces, een beweging aanduidt. Als ik ver weg ben van iemand, hoef ik geen extra beweging te maken!

Het gebruik van bijvoeglijke naamwoorden is ook tekenend voor de indruk en de impact die de media en de beleidsmakers, samen met sommige ingesloten artsen⁽⁴⁾, misschien kunnen maken. Sociale distantie is duidelijk helemaal niet relevant in de context van de preventie van het coronavirus. Niettemin vindt er door de andere bijvoeglijke naamwoorden die hier en daar te horen zijn, een verschuiving van betekenis plaats, niet noodzakelijkerwijs positief. Als wij de sociologische betekenis van distantiëring opvatten, d.w.z. de weigering om sociale klassen te mengen, horen wij het muziekje van opsluiting. Ik blijf thuis, ik ga weg voor het hoognodige, en met het masker alstublieft, dank u. De armen in hun sociale woningen of sloppenwijken, de rijken in hun huizen in het centrum van de stad of op het platteland in hun villa’s. Echte sociale vervreemding komt in dit klimaat volledig tot uiting, aangezien er geen vermenging van bevolkingsgroepen meer plaatsvindt en er nog maar weinig banden kunnen overblijven. Er zij echter op gewezen dat na de ontstellende cijfers van de eerste insluiting reizen naar België werd toegestaan, maar nog steeds met een uiterst gering aantal personen, en dat er in Frankrijk niet wordt geaarzeld om mensen te beboeten. Het is niet zeker dat dit ontmoetingen en reünies zal verhinderen, die zowel sociale als psychologische noodzakelijkheden zijn. Sociale distantie bestaat, in feite, en is zichtbaar in de publieke ruimte via hotels (armoedig voor mensen van weinig middelen, luxueus voor de financieel welgestelden), huisvesting (HLM of duplex flat op de hoogten van Nice of Brussel?), eerste en tweede klasse (trein of vliegtuig), maar ook banen (cubicle of mooi kantoor?) of zelfs al op school (Jeannot, op de picket lijn, dan uit de klas, dan uit de stroom). Dit betekent dat er geen vermenging meer is en dat de hele kudde in het gareel wordt gehouden. Deze sociale distantie is dan ook volstrekt irrelevant in de tijd waarin wij leven (sommigen zeggen onrustig, ik vraag mij werkelijk af waar zij dat vandaan hebben). Het heeft geen zin, want het gaat om het beschermen van de ander net zoveel als zichzelf.

Merk op dat in het Frans reeds een uitdrukking bestond en werd gerespecteerd: die van « espace vitale », die « cirkel » rond ons die, met een grote lepel, 1m is. We hadden dus geen nieuwe term nodig die uit het Engels vertaald werd. Deze sociale distantie (of afstand, voor degenen die zweren krijgen van woorden met te veel letters) zou, zo beweren sommigen, « lichamelijk » of « gezondheid » moeten worden genoemd. De twee betekenissen zijn niet veel zinniger, maar hebben het voordeel dat ze geen morele visie hebben. Maar… gezondheidsafstand zou impliceren dat de afstand tussen ons en iemand een garantie kan zijn voor gezondheid en een goede lichamelijke conditie. Goedemorgen, vertrouwen! Vooral als we daar nog de overvloed aan barrièregebaren aan toevoegen, waarbij in sommige scholen verschillende aanplakbiljetten worden opgehangen, waarvan die over het wassen van de handen ongetwijfeld het indrukwekkendst is… Laten we ons de vraag stellen: maakt dit de bevolking bewust van wat er op het spel staat op het gebied van gezondheid en welzijn of wekt het integendeel een gevoel van onderdrukking en angst op?

WEG MET DE AFSTANDELIJKHEID, LEVE HET GEWETEN!

Aangezien deze beschouwingen met lauwe melk moeten worden afgesloten in deze brandende actualiteit, zou het ongetwijfeld opportuun zijn, in plaats van de jongeren, de uitgaanders, de arbeiders, de toeristen, de tastbaren, de koortsigen van de menselijke hartstochten, schuldgevoelens aan te praten, in plaats van hen te infantiliseren met bijna gepersonaliseerde en schandelijk moralistische affiches, zou het meer dan tijd zijn om ieder van hen bewust te maken van zijn plaats in de stad, in de wereld, in het universum. Hier ligt het probleem: moreel gezien is de huidige situatie louter angstwekkend. Ik was in de buurt van een vent met een hoest? Ik benaderde een vrouw die haar masker onder haar neus had? Ik liep op dezelfde stoep als een kind zonder masker dat zijn neus snoot op twee passen afstand van mij? Moet ik er afstand van nemen? Nee. Moet ik er afstand van nemen? Nee, niet meer. Moet ik me even verantwoordelijk voelen voor wat er met mij gebeurt als voor wat er met anderen gebeurt? Misschien. In plaats van een logica van actie-sanctie-repressie, in plaats van een verkeerd gebruik van het juiste vocabulaire, is het meer dan ooit tijd om de bevolking bewust en verantwoordelijk te laten zijn voor wat zij zegt, doet en uitlokt.

Met andere woorden, dit concept van sociale distantie heeft alleen zin als het wordt opgevat in de esthetische zin van het woord: zichzelf verbeteren door zichzelf te zien door het prisma van de ander, met een kritisch oog, in een prachtig perspectief: dat van het mooi maken van ieders leven… En niet alleen dat van zichzelf.

David Tong