Weerstand op de plaat?

A la table des restaurants populaires de Lima

Illustré par :

In Lima organiseren vrouwen zich al meer dan dertig jaar tegen armoede. Populaire restaurants stellen hen in staat geld te besparen, maar ook om samen te komen.

Sinds 8 uur ‘s morgens is het tempo niet gedaald in de kleine ruimte die als keuken is ingericht in de wijk Carabayllo, ten noorden van Lima. Laura en Luz, zittend op de grond op bakstenen, zijn al twee uur bezig aardappels te schillen. Hima en Fulgencia, de twee chef-koks van de dag, regelen de rest: ze hakken uien, verwarmen water, hanteren grote potten, vullen bekkens, koken de onvermijdelijke rijst…en kletsen. Maar er is geen sprake van niet werken. Om 11.30 uur zullen de eerste leden van de gemeenschap hun maaltijden komen ophalen. Sommige vrouwen hebben hun lege potten en pannen ‘s morgens al gebracht, en zullen ze vol ophalen tegen etenstijd.

De « comedor popular Gran Cambio » is een van de 1200 populaire zelfbedieningsrestaurants (1) in Lima. Het doel van deze buurtkantines is de betrokken vrouwen in staat te stellen geld te besparen op maaltijden, en ook mensen in nood de gelegenheid te bieden een volledige maaltijd te eten tegen een betaalbare prijs. Hun formule is origineel: een comedor ontstaat wanneer behoeftige vrouwen besluiten samen te komen, samen inkopen te doen en samen te koken, om de kosten van de eigen voeding te drukken.

EEN ECONOMISCH TOEVLUCHTSOORD

Eind jaren 70 verschenen er comedores populares in Lima. In die tijd werden de gevolgen van de Peruaanse economische crisis van 1976 vooral gevoeld door arme stadsgezinnen: werkloosheid, onzeker werk, gebrek aan inkomen… Verschillende groepen vrouwen die de eindjes niet aan elkaar kunnen knopen, besluiten zich te organiseren. In het begin is de formule eenvoudig. In groepen van 15 of 20 bundelen de vrouwen het voedsel dat ze hebben, zoeken een grote pot en maken een gemeenschappelijke soep. Geleidelijk aan werden deze gaarkeukens geformaliseerd als comedores. Vrouwengroepen beginnen ook maaltijden aan te bieden aan andere mensen in de gemeenschap. Vrouwen die lid zijn van de comedor en deelnemen aan de werking ervan, betalen minder voor hun maaltijden en die van hun gezin (gemiddeld van 0,40 tot 0,80 euro). Andere mensen betalen iets meer (van ongeveer 1 tot 1,40 euro). De koks van de dag, die lid moeten zijn, krijgen die dag vijf gratis maaltijden.

Voor veel mensen die in comedores komen eten, is het verschil enorm, vaak de helft of zelfs een derde van de prijs van een goedkoop menu elders. Werknemers en gezinnen komen hier… En het is niet ongewoon dat een menu wordt gedeeld door twee personen of wordt gebruikt als avondmaal. Voor Matilde, van de comedor « Amor y Paz » in San Juan de Lurigancho, « is de comedor de steunpilaar van elke dag voor de meerderheid ». Voor sommigen stelt het eten in het populaire restaurant hen ook in staat te sparen voor andere zaken, zoals onderwijs voor de kinderen.

SCHAALVOORDELEN EN WEDERZIJDSE STEUN

De strategie van de comedores is gebaseerd op collectief werk. Door samen in te kopen, te koken en te verkopen, besparen vrouwen aanzienlijk op hun voedsel. Ten tweede, populaire restaurants zijn gebaseerd op solidariteit. Violeta, bijvoorbeeld, maakt al 25 jaar deel uit van de volksrestaurantbeweging. Toen zij in haar plaatselijke comedor begon, kon zij niet deelnemen aan de keuken of aan de organisatie. Haar man was ziek en zij moest geld verdienen om voor hem te zorgen. « Ik had een vriendin die in een comedor zat en zij schreef me in. Ze zei ‘op dit moment weet ik dat je niet in staat zult zijn om te koken, maar je kunt nog steeds je maaltijden krijgen voor de prijs van een lid’. Ik woonde nog steeds de maandelijkse vergaderingen bij, en begon te helpen als secretaris, en nam daarna andere taken op me. En toen mijn man stierf, na zeven jaar, begon ik als volwaardig lid mee te doen. Zij is momenteel secretaris mensenrechten van FEMOCCPAALM, de federatie van zelfbeheerde volksrestaurants in de metropool Lima, en stelt een groot deel van haar tijd beschikbaar voor de comedores.

Wanneer een lid tijdelijk niet in staat is zijn maaltijden te betalen, kunnen alle leden besluiten hem menu’s aan te bieden tegen een gereduceerde prijs. Hetzelfde idee: als een van hen niet aan de beurt kan komen in de keuken omdat hij moet werken of voor een ziek kind moet zorgen, neemt een ander zijn plaats in en krijgt hij zijn gratis rantsoen.

Solidariteit blijft niet beperkt tot de kring van de leden. In elke comedor wordt een aantal maaltijden aangeboden aan de kwetsbaren. « Veel mensen hebben niet eens genoeg geld voor een maaltijd hier, » zegt Matilde, een van de twee kokkinnen van de dag in de comedor « Amor y Paz ». Terwijl zij praat, blijft zij zich bewegen tussen de grote pannen op de gasfornuizen, waar zij slechts een hoofd boven uitsteekt. « Ze komen, ze vragen, en wij kijken of ze het echt nodig hebben, en dan beslissen we of we het hun geven of niet. Degenen aan wie we op dit moment geven zijn allemaal in extreme nood. Er zijn oude mensen, mensen die geen werk hebben, er is een man met een mentaal probleem, een andere met tuberculose. Wij proberen op deze manier te helpen. Daarom zeggen we wel eens dat comedores populares « de armen die de armsten subsidiëren » zijn. In de « Gran Cambio » in Carabayllo helpt Luz aardappels schillen, maar ze wordt niet als kok beschouwd. Ze is mentaal gehandicapt en heeft een sociale status gekregen. Zij kan dus elke dag gratis haar lunch krijgen, zonder enige verplichting tegenover de comedor. Maar ze is er nog elke dag om de vrouwen te helpen koken.

ZELFORGANISATIE EN EIGEN STRATEGIE

De populaire restaurants in Lima kunnen zeer verschillend zijn, van de binnenplaats van het huis van een lid tot een ruimte die eigendom is van een comedor en door een comedor wordt geëxploiteerd. Sommigen bedienen tot 140 mensen per dag. Anderen zijn bescheidener en beperken zich tot 50, afhankelijk van de eisen van de gemeenschap en het budget. Gemiddeld runnen 10 tot 15 vrouwen een comedor.

De beginselen van solidariteit en wederzijdse steun zijn overal aanwezig. De organisatie verschilt sterk van comedor tot comedor. In het algemeen kookt elk vrouwelijk lid minstens één keer per week. Elke comedor heeft zijn eigen regels, collectief besloten. Maaltijdprijzen, menu’s, schoonmaak, keukenrondes, aankomsttijden… En alles wordt beslist in de maandelijkse vergaderingen tussen de leden. Elk populair restaurant heeft ook een raad van bestuur. De vrouwen die er deel van uitmaken verdelen de verschillende rollen onder elkaar: voorzitster, secretaresse, penningmeester, belastingambtenaar, enz. De belastingautoriteiten zien erop toe dat hun regels worden nageleefd, maar ook dat de rechten en plichten van eenieder in evenwicht zijn. Voor de meerderheid van de aanwezige vrouwen telt elk menu.

In de buurtkantines wordt elke cent geteld. Vrouwen moeten elke dag volledige maaltijden kunnen bereiden tegen lagere kosten. In de armste comedores wordt bespaard op groenten en vlees. In de comedor Gran Cambio op vrijdag is het menu overvloedig maar bescheiden: frieten en rijst met een stukje omelet en een salade van rauwe uien.

Comedores krijgen geen geld van de regering. Niettemin voorziet de staat hen van een deel van het voedsel dat ze nodig hebben. Toen de comedores werden opgericht, gedreven door noodzaak, ontvingen zij niets van de Staat. De vrouwen konden zich redden. « Ik zou mijn keuken meebrengen, anderen zouden borden, pollepels meebrengen… Een tijd lang moesten we het comedor zelfs naar mijn huis verhuizen », zegt Maria, de huidige voorzitster van het comedor « Amor y Paz ». Er begon een lange strijd voor de kantines om de nodige steun van de staat te krijgen. In 1990 verkregen zij wet 25307. Hiermee is de instelling van PRONAA, het aanvullend voedselhulpprogramma, bekrachtigd. « Complementair omdat de staat aanvult wat de organisatie eerst brengt, en niet andersom », verklaart Ana Gil, voorzitter van FEMOCCPAALM. Volgens wet 25307 moet het door de staat verstrekte voedsel (rijst, olie, linzen) 65% van de totale kosten van de menu’s dekken. In de praktijk stagneert deze overheidsparticipatie in natura rond de 19%. 81% van de investering voor de maaltijden ligt dus nog steeds bij de leden van elke comedor. Om de eindjes aan elkaar te knopen, heeft elk restaurant zijn eigen strategie. In de comedor « Amor y Paz » bieden de koks een tweede, iets duurder menu aan, waardoor ze de boeken in evenwicht kunnen houden en de menu’s voor de leden zeer betaalbaar kunnen houden (één sol, d.w.z. 0,40€). Maar soms laat het krappe budget van de comedores niet toe om een groot aantal mensen, die als kwetsbaar kunnen worden beschouwd, een maaltijd aan te bieden.

In de afgelopen jaren zijn er maar weinig nieuwe leden overgebleven. Maria is 59 jaar oud, in haar comedor sinds de oprichting, ze wordt moe. Omdat het werk zwaar is, omdat het er steeds minder zijn. Een beetje verbitterd legt zij de huidige situatie uit: « Wat er gebeurt, is dat jonge vrouwen tegenwoordig geld nodig hebben. Ze moeten werken als ze willen rondkomen. De gratis en verlaagde maaltijden zijn niet meer genoeg. Dus gaan ze weg om te werken. Dan blijven de ouderen over.

BUITEN DE BEHOEFTE AAN VOEDSEL

Comedores populares zijn niet alleen een plek om goedkoop te eten. Het is evenzeer een plaats voor vrouwen om samen te komen, » zegt Ana Gil. « We begonnen om te overleven, en geleidelijk aan leerden we. Gaandeweg realiseerden we ons dat het niet alleen om eten ging dat ons verbond. Tijdens die dagelijkse bijeenkomsten die we ‘s middags hielden, na het koken, beseften we dat veel vrouwen mishandeld werden, dat anderen naar hun werk moesten en hun kinderen alleen moesten laten… De comedores werden de ontmoetingscentra om te zien hoe we betrokken konden raken bij het verkrijgen van water, elektriciteit, wegen… Met de comedores, begonnen we niet meer alleen te zijn, te hergroeperen ». Na verloop van tijd realiseerden deze vrouwen zich door discussie dat zij met dezelfde problemen te kampen hadden en besloten zij verder te gaan. Geleidelijk aan ontstond de FEMOCCPAALM, die meer actie voor andere rechten mogelijk maakte. Discussies over huiselijk geweld, seksueel geweld, gezondheid, voeding, enz. hebben geleid tot campagnes en opleidingen.

De vrouwen van de comedores koken niet alleen. Velen van hen zijn, van verantwoordelijkheid tot verantwoordelijkheid, in vele dingen getraind. Zij gaan zelfs zover dat zij regionale of nationale functies gaan bekleden, zelf cursussen gaan geven, hun rechten tegenover de autoriteiten durven te verdedigen. Ana Gil maakte deel uit van de tweede klas die afstudeerde aan de FEMOCCPAALM-opleidingsschool. « Hoe kun je de problemen oplossen die zich voordoen als je geen kennis hebt van de wetten of geen idee hebt waar je terecht kunt? Bovenal is het belangrijk te weten dat er andere vrouwen zijn die op dezelfde manier worstelen als jij om deze problemen op te lossen.

Vrouwelijke leiders (allen die een officiële rol hebben) spelen een zeer belangrijke rol in de comedorgemeenschap. Meer dan de anderen zijn zij degenen die zich bezighouden met meer dan het « eenvoudige » runnen van hun kantine. Dit schept soms een zekere kloof tussen hen en degenen voor wie het er in de eerste plaats op aankomt hun gezin te voeden met het weinige dat zij hebben.

Deze spanning is aanwezig in de comedores. Enerzijds is er de prioriteit van de voedselnood, die vrouwen ertoe heeft gebracht zich te organiseren. Anderzijds is er het grote emancipatorische potentieel van de organisatie. Dit potentieel is de wil van de vrouwen om zichzelf en hun gezin te emanciperen, de inspanningen om gezonde maaltijden te bereiden, maar ook om het welzijn van hun gezin te verbeteren, de strijd tegen de overheid zodat het voedsel dat ze krijgen van plaatselijke producenten afkomstig is… Dit potentieel wordt met name gedragen door enkele vrouwelijke leiders en door de centrale comedores (de zonale en districtsorganen van Lima), maar is in min of meerdere mate aanwezig in alle comedores. Het is de dagelijkse strijd van sommige vrouwen in de beweging om van de volksrestaurants meer en meer instrumenten te maken voor hun eigen emancipatie.

Maar noodzaak gaat altijd voor. De overheidssteun is vaak ontoereikend om dit emancipatoire potentieel zo sterk te ontwikkelen als vrouwen zouden willen. Dit is des te meer het geval omdat staatsschenkingen gepaard gaan met steeds strenger en tijdrovender toezicht en vereisten. Vandaar de vraag van Ana Gil: « Waarom vraagt de staat zoveel van ons als hij ons maar 18% geeft van wat het kost? Tussen het verlangen naar zelfbeheer en de afhankelijkheid van meer dan nuttige overheidssteun, blijven de georganiseerde vrouwen worstelen. Geboren uit de gevolgen van een economische crisis, zijn comedores populares een strategie van mensen in nood. Op een bepaald moment, wanneer de staat niet in hun basisbehoeften voorziet, nemen zij het heft in eigen handen en bouwen zij opnieuw een onmisbare solidariteit op. Een voorbeeld dat misschien een Europa in crisis kan inspireren…

Edith Wustefeld en Johan Verhoeven
Notes et références
  1. Il existe d’autres types de restaurants populaires, au total ils sont plusieurs milliers à Lima.

Espace membre

Leden