POLITIEKE » ONTWIKKELINGEN IN HET WESTEN

« Liberalisme is niet het antoniem van totalitarisme: het is er de wortel van.⁽¹⁾

Marc Weinstein

Alsof het goed nieuws is, kondigen filosofen en wetenschappers aan dat we afstevenen op een steeds grotere complexiteit, op alle gebieden, en wel om twee belangrijke redenen. In de eerste plaats omdat de arbeidsverdeling voortdurend toeneemt; in de tweede plaats omdat kennis zich ophoopt en verspreidt, maar dit verhindert niet de uitbreiding van de De « sfeer van het onvoorspelbare en onkenbare »⁽²⁾. « In een steeds complexere wereld, waar de interactie van zware structuren het systeem voortdurend ver van evenwicht houdt en elke voorspelling zeer onzeker maakt, beschikken wij misschien niet over de intellectuele middelen om de bron van ontwikkelingen die wij ongewenst achten te identificeren, en dus ook niet over het vermogen om ze te stoppen.Philippe Van Parijs merkte het al een kwart eeuw geleden op, net voor het digitale tijdperk⁽³⁾. Het begrijpen van de evolutie van geïndustrialiseerde samenlevingen is een steeds moeilijkere opgave naarmate de tijd verstrijkt, als gevolg van de buitengewone complexiteit van het causale web in de moderne wereld⁽⁴⁾. Er was een tijd, eenvoudiger en nog niet zo lang geleden, dat we degenen die de macht in handen hadden, duidelijk konden identificeren — woest: Hitler, Stalin, Mao, Franco, Mussolini, en ook Pinochet, Soeharto, Amin Dada, Bokassa, Papa Doc en andere Pol Pot. Anno 2017 kunnen we nog steeds namen noemen en koppen zien in de media, maar deze oligarchen zijn één en dezelfde, en zijn opgegaan in de techno-bureaucratische megamachine waarvan zij zogenaamd onverantwoordelijke radertjes zijn geworden; zij hebben nog steeds enorme macht, vaak discretionair. Wanneer een politiek of economisch leider (sic) een document ondertekent, heeft hij of zij nog steeds een grote invloed op het leven van miljoenen van zijn of haar medeburgers⁽⁵⁾. Is dit aanvaardbaar in een democratie? 

VALLS VAN DE ETIKETTEN 

Hoe noemen we de nieuwe « politieke » vorm die naar het Westen komt? Vanaf de Dertig Glorieuze Jaren hadden politicologen taalgewoonten ontwikkeld. Zo spraken zij van « liberale markt »-democratieën. Leven wij (nog) in een marktdemocratie? Neen, want het beginsel van deze laatste, als men meent dat het « vrij » moet zijn, wordt met voeten getreden door de oligopolistische manoeuvres van de transnationale ondernemingen. Leven wij (nog) in een liberale democratie? Steeds minder, want de burgerlijke vrijheden worden uitgehold door het wetgevingsarsenaal dat de strijd tegen het terrorisme als voorwendsel gebruikt. Wij bevinden ons in een interregnum, in de zin van Gramsci: het ene systeem is stervende, het volgende is nog niet geboren, en alles gebeurt met pijn. Velen zijn tevreden met het verdoezelen van het « populisme », dat slechts één aspect is, niet het meest bedreigende.⁽⁶⁾ Het zou beter zijn om je zorgen te maken over de komst van een nieuw soort totalitarisme (zie hieronder), en tegelijkertijd het begrip democratie niet meer te gebruiken, behalve om het te kwalificeren als prozaïsch electoraal en representatief; of het te etiketteren met de determinant « van controle », of zelfs « van dwang » (Delen en arbeid); of te spreken van een « Roland Gori », of om de term te vervangen door « oligarchie » (Hervé Kempf) of Dit is een« de-beschaving » (Olivier Nachtwey).

Verkiezingen zijn een carnavalesk gebeuren geworden (Michel Weber) dat de indruk probeert te wekken dat het door linkse mensen wordt verdedigd in naam van de nagedachtenis van onze voorouders die zich hebben opgeofferd opdat iedereen zou kunnen stemmen. Maar de tijden zijn veranderd. Wij zijn het regime binnengetreden van technocratisch-digitaal-algoritmisch bestuur, aangestuurd door een kaste van beroepspolitici, bedrijfsleiders, aandeelhouders, gelaarsde wetenschappers, technologen, militairen en propagandisten uit de media, die elkaar in besloten kringen of de zakenclubs, van het beroemde Davos Forum tot de meer discrete Bilderberg Groep, via de Trilaterale Commissie en de Europese Ronde Tafel⁽⁷⁾.

In Als de democratie faalt⁽⁸⁾De Italiaanse taalkundige Raffaele Simone merkt op dat het niet alleen slecht gaat met de democratische instellingen, maar dat ook de democratische mentaliteit, die gewoonlijk gebaseerd is op burgerdeugden, als sneeuw voor de zon smelt, evenals de democratische mythologie, het narratief dat bijdraagt tot de versterking van « Het idee dat in de democratie het beste wordt verzameld.⁽⁹⁾ Verwrongen opvattingen over gelijkheid en vrijheid, de teloorgang van de verzorgingsstaat, de verwoestingen van het financieel kapitalisme, de vermenging van de openbare en de particuliere sector, de afwijzing van de politiek en de onthouding van stemming, de ondoorzichtigheid van de instellingen, de onbekwaamheid van de verkozenen, de onbeperkte opneming van migranten, de « democratische fee » die voor alles wordt gevraagd, de schadelijke rol van de media en de Marketing in de vorming van de publieke opinie, ideologische inconsistentie van nieuwe protestbewegingen (Indignés, Occupy, Nuit debout), angsten en onzekerheid, weven het vlechtwerk van deze crisis van ontbinding. Volgens hem ligt de toekomst, als de democratie niet gewoon onder het tapijt wordt geveegd, in een democratie van lage intensiteit waarin « de minderheid de meerderheid zal benoemen », « een logische perversie die geen enkel regime kan overleven »⁽¹⁰⁾. Simone erkent deze crisis in de vertegenwoordiging, maar gelooft ook niet in de mogelijkheid van directe democratie en merkt bitter op dat de De« natuurlijke politieke gedachte », d.w.z. het recht van de sterkste, krijgt weer voorrang boven de noodzakelijke democratische fictie van politieke gelijkheid. 

NEOLIBERALISME ALS EEN VEERKRACHTIG SYSTEEM 

Ter herinnering: neoliberalisme is « een proces van reorganisatie dat erop gericht is efficiënt te regeren door de instrumentalisering van de individuele vrijheid en de veralgemeende concurrentie » . ⁽¹¹⁾ Sommige waarnemers menen dat zij de desintegratie en zelfs de dreigende verdwijning ervan achter de Brexit of de verkiezing van Donald Trump zien. Emmanuel Macron’s heeft dit al ontkend. De jongste president van de Vijfde Republiek wordt gesteund door het heleestablishment, te beginnen met de zeer liberale Europese Commissie. Het is waar dat de neoliberale belofte van individuele emancipatie door verdienste in het gedrang komt, vooral bij de arbeidersklasse, en in toenemende mate ook bij de middenklasse. Is dit genoeg om een massale afwijzing te veroorzaken? Blijkbaar niet, want het neoliberale onderwerp⁽¹²⁾ — hyperindividualistisch, zelfondernemend en tegelijkertijd gericht op het eigen privéleven en de eigen gevoelens — is al drie decennia stevig verankerd in de collectieve verbeelding en verdedigd door « De demo-liberale staat [qui] is nu weinig meer dan een bureau voor individuele en groepsrechten.⁽¹³⁾ Helaas is dit onderwerp niet van plan plaats te maken voor een ander ideaaltype dat zou terugkeren naar de populaire deugden die door Orwell werden gevierd: eerlijkheid, vrijgevigheid, loyaliteit, welwillendheid, wederzijdse hulp, die kunnen worden ondergebracht onder de term gewoon fatsoen (normaal fatsoen). Op economisch vlak is de « vrije » markt, ook al worden er hier en daar protectionistische maatregelen genoemd, nog steeds het referentiepunt voor bijna alle politici, die trachten te verwoorden Dit is de eerste keer dat de Europese Commissie de rol van « consumentengedrag naar organisatorisch en politiek gedrag » op zich neemt.⁽¹⁴⁾ Strategisch, zoals César Rendueles uitlegt, « Sinds het begin van de jaren tachtig hebben de neoliberalen agressieve strategieën ontwikkeld om het psychologische leed, de ineenstorting van de overheidsinstellingen, de sociale kwetsbaarheid, de culturele achteruitgang en de politieke polarisatie in goede banen te leiden, zodat zij een positief terugkoppelingseffect hebben op hun project.⁽¹⁵⁾ En we zullen zien dat tot nu toe deze list zijn vruchten heeft afgeworpen! 

TOTALITARISME, EEN WERK IN UITVOERING 

Wij stevenen inderdaad af op een nieuw totalitarisme, maar dan wel een « zacht » totalitarisme ⁽¹⁶⁾, dat verschilt van de ultra-repressieve vormen van de 20e eeuw, waarbij de staat en de ideologieën opgaan in de economische orde ⁽¹⁷⁾. De huidige consumenten-kiezers hebben hun redenen om het systeem te verdedigen, al was het maar bij gebrek aan beter: ondanks steeds meer professionele, sociale en administratieve beperkingen voelen zij zich « geëmancipeerd »; vrij om zich te verplaatsen, gebruiken en misbruiken zij het in de toeristische waanzin; zij consumeren meer en meer op krediet, en de goodwill volgt, tot op heden⁽¹⁸⁾Zij kunnen de echtgenoot van hun keuze kiezen om een gezin te stichten en zich vrijelijk voort te planten, zonder beperkingen, nu ook in China; zij kunnen legaal een groot deel van hun seksuele en identiteitsfantasieën bevredigen, door de wetten van de afstamming te manipuleren door het gebruik van Tenslotte vormt, afgezien van de onherleidbare Luddieten, het technologisch fetisjisme de ruggengraat van alle agenten, alle klassen inbegrepen. Kortom, wat er verloren gaat is belangrijker dan wat er gewonnen wordt aan het verminderen van de economische ongelijkheid, want elders is egalitarisme de regel: « Het is dit soort egalitaire verdeling van genot, van grote gemeenschappen rond gedeeld genot, die ons toelaat te stellen dat, op een bepaalde manier, in onze landen althans, en zelfs als ze zich vaak vervelen, de mensen eerder gelukkig zijn », verklaart psychoanalyticus Charles Melman⁽¹⁹⁾. In tegenstelling tot wat de laatste beweert, betwijfel ik zelfs of ze zich vervelen! Laten we de hypothese aandurven: zolang het erin slaagt te voorzien in de basisbehoeften van de bevolking, heeft het kapitalisme een mooie toekomst voor zich. Met andere woorden, zolang de informatie- en communicatietechnologieën (ICT) normaal functioneren en de benzinestations en supermarkten regelmatig worden bevoorraad, is het risico op opstand zo goed als onbestaande. Deze tragikomedie van brood en spelen wordt eindeloos nagespeeld. Deze situatie, die nog enkele decennia kan voortduren, kan in verband worden gebracht met La Boétie’s onschatbare analyse van de vrijwillige dienstbaarheid. 

In dit totalitarisme van de nieuwe golf (⁽²⁰⁾ ) wordt het geïnfiltreerde en concurrerende kapitaal gevestigd als « een objectief sociaal en totaal model, veel breder [donc] dan een financieel mechanisme » . ⁽²¹⁾ Laten we enkele onderdelen ervan noemen: de maatschappelijke versnelling en verheerlijking van de onbeperkte beweging van de concurrentie, met name aanwezig in het neo-management; de verwarring van het discours en de versplintering van het denken, zoals onder meer blijkt uit het klimaatnegationisme en de post-waarheidspolitiek; de vercommercialisering van « ecosysteemdiensten », waardoor de aarde er op een dag zal uitzien als een gepelde en uitgewrongen bal; de schijnbaar oneindige dynamiek van de technowetenschap; het hyperindividualisme en de tirannie van de meerderheid en van subjectiviteiten, die Tocqueville al in 1835 had voorzien in Democratiein Amerika. De filosoof uit Quebec, Maxime Ouellet, ziet het cyber-kapitalisme als de nieuwe vorm van het systeem. De cybernetica is bijna 70 jaar geleden ontstaan en wordt nu vertaald in de ICT, die de mondiale apotheose ervan vormt. Sociale relaties worden bemiddeld en geabstraheerd door communicatie, zodat « het onderscheid tussen de beleefde wereld en het systeem steeds minder adequaat blijkt »⁽²²⁾, waarbij vervreemding zich manifesteert « niet langer als een verlies van subjectiviteit, maar eerder als een verlies van objectiviteit zelf »⁽²³⁾. De mondiale civiele samenleving van morgen zou dankzij ICT zelfregulerend kunnen zijn, vergelijkbaar met de spontane marktorde die door Hayek werd getheoretiseerd. De voorvechters van governance, die zich baseren op cybernetische beginselen, « proberen dus sturings‑, controle- en feedbackmechanismen in te voeren »⁽²⁴⁾, met gebruikmaking van de netwerken van Internet. Dit kan ook communicatiekapitalisme worden genoemd of, op een meer positieve (en hypocriete) manier, cognitief kapitalisme. « De herdefiniëring van de politiek in termen van netwerken lost haar conceptie op in moderne termen van machtsverhoudingen en het vermogen om macht te institutionaliseren », voegt Ouellet⁽²⁵⁾ toe. 

Wat ook het etiket mag zijn, deze ontwikkeling luidt niets minder in dan de veroudering van de politiek, en er is zeker reden tot ongerustheid. Wie is bereid te (over)leven in een utilitaire, productivistische, consumentistische en vervreemdende mierenhoop in een mate die alleen zeldzame denkers als Aldous Huxley zich hadden kunnen voorstellen? We zullen de goede oude tijd van politiek, passies en conflicten missen. 

Bernard Legros