EUROPEES LEVEN ONDER DE LOEP

In de activistenwereld zijn er nog enkele irritante kwesties. Ze aanpakken is het risico nemen dat de spanning snel escaleert, zelfs tot het punt dat bepaalde vriendschappen worden misbruikt. Emotie gaat dan boven rede en de banvloeken vliegen je om de oren. Zo is het ook met demografie (« Malthusiaans! »), 11 september 2001 (« complottheoreticus! ») of ons oude Europa, met de beledigingen van uw keuze en in opklimmende volgorde: eurofoob, soevereinist, nationalist, of neonazi om het Godwin-punt te bereiken. De media zijn doeltreffend in het doorgeven van Eurolat-propaganda, maar zij zijn niet de enigen die dat doen. Degenen die ooit de emolumenten van de Europese Commissie hebben genoten, zijn bevooroordeeld in hun oordeel en trekken gemakkelijk het autoriteitsargument « Ik weet het, ik heb er gewerkt! De heersende politieke correctheid doet de rest. Bruno Poncelet, onderzoeker aan het Centre d’éducation populaire André Genot ( CEPAG ), heeft het risico van de kritiek genomen en is daar niet lichtvaardig mee omgesprongen, om het zo maar te zeggen: zijn boek telt 580 bladzijden en weegt 774 gram. Want er valt veel te vertellen over deze jonge vrouw van in de zestig, over wie al drie of vier generaties bureaucraten, industriëlen en consumentenkiezers hebben gefantaseerd. De auteur beweert niet objectief te zijn. Geëngageerd aan de linkerzijde, ontmantelt hij zonder pardon de officiële dithyramb en roept hij op tot een democratische vernieuwing op continentale schaal. Omdat het technocratisch of zelfs filosofisch jargon vermijdt en vaak gebruik maakt van metaforen (vooral familiemetaforen), is het boek gemakkelijk te lezen. Hij heeft de feiten ernstig en uitputtend verzameld, als een kenner van zijn onderwerp. De rest is een kwestie van interpretatie en bevestiging van waarden. 

Behalve in de Europese geschiedenis schuilt een bijkomend voordeel van Europa in de vele petten die B. Poncelet, antropoloog van opleiding, met gemak draagt. Poncelet, antropoloog van opleiding, draagt met gemak zijn hoed: historicus, econoom en ecoloog, en bewijst dat transdisciplinariteit geen loos woord is voor militante onderzoekers. Hij maakt van de gelegenheid gebruik om enkele sleutelbegrippen te herzien. Ten eerste, democratie. Als het wordt gekenmerkt door politieke gelijkheid, fundamentele vrijheden, eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer, scheiding der machten of pluraliteit van de media, moet het ook economisch zijn, anders blijft het een lege huls. De auteur verscheurt de liberale mythen: die van de « natuurlijke » en « neutrale » markt, en laat in plaats daarvan het politiek geconstrueerde karakter ervan zien; die van de markt die « je vrij maakt », terwijl hij in toenemende mate tiranniek is; die van de « onvervalste concurrentie », die een waar bedrog blijkt te zijn: « [.…] « de vrije markteconomie » (sic) weet heel goed hoe zij, wanneer multinationals de overhand krijgen, haar toevlucht moet nemen tot de strategieën van planning en centralisatie waarvan men dacht dat zij het voorrecht waren van de voormalige USSR-regimes » (p. 175). Aan het eind begint hij met een korte geschiedenis van de aarde om de ecologische dimensie in zijn analyse te integreren. 

Hoewel de auteur zeer consequent is in zijn redenering, krijgt de lezer uiteindelijk geen duidelijk antwoord op de vraag: is Europa van meet af aan een ondeugdelijk project of is de wijn intussen in azijn veranderd? Bedenk dat er zeker een beetje van beide is. Toen het politieke Europa in 1952 werd geboren, gaven de oprichters het de profylactische opdracht het spook van de terugkeer van de oorlog tussen de naties van het Oude Continent te bezweren, en daarin zijn zij geslaagd. Maar het is een Pyrrusoverwinning. B. Poncelet zal de schade één voor één ontleden. Vanaf het begin hebben de Verenigde Staten een belanghebbende rol gespeeld bij de opbouw van Europa, van het Marshallplan, dat de passie voor de Amerikaanse manier van leven naar ons land exporteerde, tot het verderfelijke en ondergrondse optreden van de CIA, de Ford en Rockefeller Stichtingen en de schaduwlegers die zich toelegden op de anticommunistische strijd. De instellingen worden onder de loep genomen: een Europese Raad van Ministers die is opgericht om de nationale belangen te beschermen en de Europese besluiten te beïnvloeden; een niet-gekozen Commissie die zowel uitvoerende macht als wetgevend initiatief heeft; een Hof van Justitie dat « optreedt als juridisch garant voor een wet waarvan de democratische legitimiteit twijfelachtig is » (blz. 115); een Parlement dat laat in het leven is geroepen en nog maar beperkte bevoegdheden heeft; en ten slotte de minder bekende « comitologie », « een comité van deskundigen dat de laatste hand legt aan het Europese besluitvormingsproces » (blz. 121). Kortom, in deze Europese Unie is de uitvoerende macht ultra-dominant. Afgezien van de officiële instanties moeten wij ook nog rekening houden met het gewicht van de lobby’s, waaronder de Europese Ronde Tafel (ERT), waarin de bazen van de multinationals verenigd zijn. Vanaf de oprichting in 1985 werd de mantra van de « vrije en onvervalste mededinging » herhaald, hetgeen vandaag de dag de meeste antisociale maatregelen ten gunste van de economische mededinging binnen en buiten Europa verklaart. 

Een andere aanklacht is de « financiële wals » die, uitgaande van Uncle Sam, in 1992 in Maastricht werd bekrachtigd: op de agenda staan begrotingsdiscipline, totale liberalisering van het kapitaalverkeer, één enkele munt en de oprichting van de Europese Centrale Bank (ECB), die onafhankelijk is van de politieke macht en als belangrijkste taak heeft de inflatie te bestrijden. De auteur gaat uitvoerig in op de genealogie van de crisis van 2008. 1.600 miljard om de banken te redden, zonder echte tegenprestatie om de financiële markten te temmen en onder het voorwendsel van « moralisering van het kapitalisme ». Concurrentievermogen, fusies en overnames, risicovolle investeringen, high-frequency trading en fiscale dumping waren de winnaars. De Europese economische governance organiseert de overdracht van belangrijke nationale bevoegdheden aan de Commissie. Deze moeten in de eerste plaats voldoen aan technische criteria zoals de gouden begrotingsregel (die in het VSCB). De Trojka (Commissie, ECB, IMF) heeft beheersbevoegdheden gekregen over het regeringsbeleid. Om « vrije en onvervalste mededinging » op te leggen, is ook een stabiele politieke orde nodig. Zo worden de burgerlijke vrijheden uitgehold, extern door de Schengenakkoorden, intern door de criminalisering van sociaal protest, de onrechtmatige en subjectieve verruiming van het begrip « terrorist » en het Europees aanhoudingsbevel. Deze maatregelen worden vergemakkelijkt door de ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid die in 1997 in Amsterdam is overeengekomen. Met het voorgestelde Trans-Atlantische Verdrag (TTIP) zal de politiesamenwerking tussen de VS en de EU toenemen… 

Het laatste deel is gewijd aan de door de EU toegestane milieurampen: PCB’s, pesticiden, lood, GGO’s en hormoonontregelende stoffen waarvoor « alleen de dosis het vergif maakt », aldus het officiële discours. Er is een collusie tussen de gezondheidsdiensten en de bedrijven, met als uiteindelijk doel het concurrentievermogen. Aan de andere kant vermeldt de auteur niet de REACH-richtlijn, die probeerde enige orde te scheppen in deze… De conclusie is pessimistisch: « Morgen zal minder mooi zijn dan vandaag » (p. 557). De dogma’s van de economie zijn in strijd met de stabilisatie van broeikasgassen op 350 ppm. Van de laatste vragen die de auteur stelt, heeft de groeionderwerpster in mij deze gekozen: kan een wereld met beperkte hulpbronnen een voortdurende toename van de ongelijkheid verdragen? 

Bruno Poncelet, Europa, een onbevoegde biografie. Van ‘Amerikaanse Vrede’ naar ‘Vuilnis Beschaving’, ed. Aden, 2014. 

Bernard Legros