De woede… van het leven. Van angst en woede

Michel, een Kairos-lezer, heeft de afgelopen weken geschreven over zijn ervaringen, gevangen in de waanzin die we momenteel meemaken. Hij wachtte om het naar de redacteur van Kairos te sturen, op een of andere dag… Hij nam een besluit na het lezen van « Bande de solitudes »⁽¹⁾. Wij doen verslag van zijn woorden in onze rubriek « getuigenissen ».

Vandaag vreet woede en angst aan mijn hart. Angst achtervolgt me. Niet zozeer dat van besmet en verontreinigd worden door het insect, als wel dat van stikken onder een loden deken en alles wat ons (nog) in leven houdt eronder te laten stikken.

Ik word er moe van. Van die lange dagen zonder contact anders dan via het scherm. Eindeloze videoconferenties waarbij je elk moment kunt vrezen dat je het virus van onenigheid oploopt. Het stemt mij droevig om culturele centra, bibliotheken, solidariteitsrestaurants, alternatieve plaatsen, al die plaatsen waar mensen samenkomen om momenten en bewegingen te herscheppen die zin hebben. Om veroordeeld te zien de loopbrug van het Maison de quartier bij mij in de buurt, waar mijn lieve vriendin die in mei is vertrokken haar koffie dronk en praatte met degenen voor wie∙le∙s deze loopbrug als een brug was die de verbinding tussen hun eenzaamheid in stand hield. Om te horen over het faillissement van een biologische winkel, de zelfmoord van een jonge man…

Vandaag ben ik bang: om mij heen, om ons heen: onzekerheid, angst of opstand… Ongeluk, angst (en/of opstand) parasiteren op onze gesprekken, doven onze hoop… Onder onze naasten, zelfs de meest serene, vertonen tekenen van vermoeidheid of lijden (of van een onderwerping, die ook dodelijk is). Ik hoor en zie van vele kanten dat « de mensen gek aan het worden zijn « .

Vandaag zijn we alsof we overmand zijn door een nieuwe Leviathan⁽²⁾, we zijn in de greep van de angst die hij verspreidt. Wij reageren daarop door blinde onderwerping of door opstand, die ons soms ook verblindt.

Wat moet ik doen?

Zoals Naomi Klein op⁽³⁾ heeft aangetoond, is het neoliberalisme zeer geschikt voor autoritair bewind. Erger nog, zoals vele auteurs hebben geanalyseerd op⁽⁴⁾, maakt het ledigen van de democratie van haar inhoud, waardoor alleen een lege vorm overblijft, deel uit van haar grondslagen en werd getheoretiseerd door haar ontwerpers, zoals Hayek en anderen. De strategie van de schok, zoals de Chilenen onder Pinochet hebben ondergaan, bestaat in het opleggen van extreme soberheid, maatregelen die erop gericht zijn de bevolking machteloos te maken, haar alle aanspraken te doen opgeven, kortom, zich te onderwerpen. Kortom, om ze neer te halen.

Is het dat ik, zoals Comte-Sponville, « liever de Covid-19 oploop in een vrij land dan eraan te ontsnappen in een totalitaire staat « ? Als ik aarzel, is het omdat ik niet echt bang ben om het te krijgen. Maar ik wil respect opbrengen voor degenen die bang zijn het op te lopen, die hun gezondheid, die kwetsbaarder is dan de mijne, en/of die van hun dierbaren voor wie zij zich zorgen maken, willen beschermen. Niettemin vrees ik vooral een autoritaire, zelfs een totalitaire orde, en wel vooral in haar verraderlijke, muterende, ongrijpbare, moeilijk te begrijpen vorm, het neoliberalisme. En nu vrees ik heel, heel erg voor mijn kleine, niet zo solide, geestelijke gezondheid. Ik vrees dit bevel voor mijn « kleine vrijheid », maar vooral voor onze vrijheid, onze vrijheden, om samen op straat te betogen voor het klimaat, tegen het uitsterven van soorten of voor sociale rechten, om met onbedekte gezichten bijeen te komen om de wereld opnieuw vorm te geven of om een collectieve tuin aan te leggen… Allemaal dingen die zo heilzaam zijn, zo belangrijk voor ons welzijn, onze psychische gezondheid.

Tussen de onderwerping die ons doet leven onder het rijk van de angst en de woede die kan leiden tot haat of wanhoop, behoor ik eerder tot degenen die « haat hebben ». En toch…

Misschien wordt uiteindelijk, tussen de terreur van hen die het dominante, angst aanjagende en libertijnse discours integreren, en de angst voor een totalitarisme dat aan de horizon opdoemt, niet alles beslist: wat te doen? Wat moet ik doen?

Intermezzo

Enkele weken geleden (vóór de tweede opsluiting) belde V., een buurvrouw, bij mij aan en nodigde mij uit voor een geïmproviseerde voorstelling ter gelegenheid van de kunstenaarstournee die het weekend daarop in de commune plaatsvond. Zij vertelt mij blij dat « dankzij Covid « , het ritueel klappen om 20.00 uur, er banden ontstonden tussen buren die in hun straat een feest organiseerden. Deze « gratie  » irriteerde me, deed me geweld aan en ik zei hem dat. En ze begreep dat ik er overstuur van was. Het moet gezegd worden dat V. betekenis vindt op het pad van het boeddhisme. Het inspireert een bepaalde benadering van het leven. Inspireert deze aanpak mij? Nee. Veracht ik haar hiervoor? Zeker niet. Het is waar dat zij en haar buren, door in september straatfeesten te organiseren, iets hebben gedaan, een daad van verbondenheid hebben gesteld. En het is waar, toen ik langs de straat kwam waar V. woont en de sporen van het feest zag, tekeningen met gekleurd krijt op het asfalt, gaf me dat een echte vreugde. Ik zei tegen mezelf, nou, hier, is het leven teruggekeerd. Hebben V. en haar buren de bewoners van de verrotte straten van Sint-Joost geholpen, de vrouwen die het slachtoffer zijn van geweld van hun echtgenoten, de verpleegsters op de rand van een burn-out, de bejaarden in hun tehuizen? Nee. Maar sommigen van hen hebben iets gedaan dat zinvol is, dat een zekere levensimpuls heeft. Dus leven is nog steeds mogelijk. Tot wanneer?

Een artikel gevonden in een stapel oude kranten…

« Haat en angst [eerder angst?] zijn twee zuster vervreemdingen. Screaming « Weg met Hitler’ of ‘Weg met Stalin’, ‘Weg met Jaruzelski’⁽⁵⁾ [] of ‘Weg met Poetin’ heeft vaak niet meer zin dan roepen ‘Weg met Big Brother »(die niet bestaat). Het neemt zelfs het risico om onze doelen een mythische kracht te geven. Door onszelf uit te putten in haat, verblinden we onszelf voor de best mogelijke strategieën van verzet. Want als het zinloos is om te haten, is het voortdurend nodig om weerstand te bieden, om eilanden van persoonlijk en intermenselijk bestaan te verzetten tegen de opkomende vloed van onrechtmatige normalisaties, of die nu economisch, sociaal of media zijn. Als er hoop is, kan die alleen in de mens en in ieder mens zijn, te beginnen bij zichzelf en bij hen met wie men hier en nu in contact staat. Niemand heeft het recht om de naam van de mens af te nemen. We moeten bedenken dat de « laatste man » altijd onszelf is. […] Dat de geringste vernedering van de mens, toegebracht aan de minste van de mensen duizenden kilometers verderop, ons intieme leven weerspiegelt door onze diepste menselijkheid te verwonden. Innerlijke slavernij aanvaarden is de slavernij van anderen goedkeuren, en dikwijls ook meebrengen. De toekomst van iedereen staat op het spel in elk individueel geval. De verdediging van het zelf is onlosmakelijk verbonden met de verdediging van de mensheid zelf. De herovering van de mens moet elke morgen gedaan worden… op zichzelf. Dit is wat de stem van Orwell ons vertelt. « ,⁽⁶⁾ zelf geschreven uit zijn boek Sous le soleil de Big Brother, Précis sur 1984 à l’usage des années 2000.

De auteur geeft commentaar op een beroemde scène uit 1984, waarin de beul, O’Brien, de toekomst beschrijft als een laars die een menselijk gezicht verbrijzelt… voor altijd.

Aan de rand van de wereld

Om de filosofe Emilie Hache⁽⁷⁾ te parafraseren, verwijzend naar de Amerikaanse auteur Ursula K Le Guin⁽⁸⁾, dansen wij aan de rand van de wereld? Op een smal en gevaarlijk pad met een mogelijke splitsing naar een wereld als voorheen, of liever nog veel erger dan voorheen, naar de afgrond in feite. Of een andere naar een andere wereld, echt anders? Wetende dat het eerste een brede weg is waarheen de richting van het verkeer ons leidt, waarheen de dominante vertogen ons duwen. De tweede is een stel smalle, met struikgewas begroeide paden van het soort dat gemakkelijk te missen is. En waar je je weg moet vinden, maak je een beetje vrij, loop voorzichtig…

Is het niet tijd om niet de verkeerde weg in te slaan, om van koers te veranderen? En om dit te doen worden ons richtingen gewezen, niet noodzakelijk (tenminste niet alleen) door de meest extreme. Wij moeten de organisatie van de betrekkingen tussen de mensen onderling en met de planeet heroverwegen: aldus de oproep⁽⁹⁾ die in mei jongstleden door intellectuelen van verschillende Europese en Amerikaanse universiteiten is gelanceerd. We moeten ook teruggaan naar onze eigen dynamiek op onze eigen schaal, op de schaal die voor ieder van ons mogelijk is: een collectieve tuin, een coöperatieve winkel, een initiatief om migranten zonder papieren te steunen…

Heb je Baruch gelezen?

Vóór het glacis dat de mensheid door de pandemie werd opgelegd, riepen de mobilisaties voor het klimaat (en voor andere ecologische crises) op tot creativiteit, inventiviteit, het delen en ontwikkelen van kennis, kortom, iets van de orde van de vreugde, en vanempowerment :  » Vreugde is de overgang van de mens van een mindere naar een grotere volmaaktheid » zei Baruch SPINOZA in zijn tijd⁽¹⁰⁾die vreugde tot een fundamenteel affect maakte, de impuls van het leven zou je kunnen zeggen. In tegenstelling tot droefheid, een fundamenteel affect dat « de overgang is van een grotere naar een mindere volmaaktheid « .

Hieruit maakt de beroemde lens-polijstende filosoof een typologie van vreugden en smarten. In het laatste definieert hij afkeer, angst, haat, wanhoop. Onder de eersten, plaatst hij zelfvertrouwen, liefde of hoop…⁽¹¹⁾

De discipline die ons wordt opgelegd in het licht van de crisis van Covid vraagt om een hele reeks « affecten » die verband houden met droefheid, met de overgang naar een « mindere volmaaktheid, een grotere machteloosheid ». Is er, zonder het eens te zijn met degenen die de crisis als een soort stunt beschouwen, in het licht van de realiteit van de dreiging geen andere oplossing dan zich te onderwerpen aan een autoritaire orde? Of om meegesleept te worden door een wanhopige opstand? Is er geen ruimte voor creativiteit, voor gemeenschapsinitiatief, voor spontaniteit?

Om uit het helse alternatief te komen

Wij moeten initiatieven blijven nemen om in contact te blijven, en wij moeten de genomen initiatieven steunen, doorgeven en bekendmaken. Wij moeten onze angsten, onze woede uiten en horen, de kreten van angst horen en laten horen⁽¹²⁾. Wij moeten (kritisch) luisteren en onze stem laten horen, naar andersdenkenden⁽¹³⁾, of naar degenen die hun bezorgdheid uiten over de toekomst van onze rechten⁽¹⁴⁾. En laten we erover debatteren! Het gaat er niet om een enkele gedachte te vervangen door een andere enkele gedachte, een waarheid die niet door andere dogma’s in twijfel kan worden getrokken.

We moeten weg uit het helse alternatief. Nee, we hoeven niet te kiezen tussen Charybdis en Scylla, tussen de angst om onze geliefden te zien sterven of de angst om de vrijheid te zien sterven, tussen schuldgevoel of vrijzinnig egoïsme, tussen onderwerping aan de oligarchie en technowetenschap of chaos.

Laten we met kracht zeggen dat er alternatieven mogelijk zijn, zodat het leven hervat kan worden. Laten we het aandurven ze te bedenken, voor te stellen, te verdedigen en uit te voeren⁽¹⁵⁾. Zodat we zo snel mogelijk zonder die afschuwelijke muilkorven naar buiten kunnen, naar onze geliefden kunnen lachen, straatfeesten kunnen organiseren, onze kennis kunnen delen, massaal kunnen demonstreren voor klimaat en sociale rechtvaardigheid. Terwijl we echt geven om de meest kwetsbaren. Niet alleen in verband met een meer of minder virulent virus. Ook en vooral in relatie tot het geweld van onze wereld, het geweld van de ongelijkheden, de degradaties, de degradaties… Dit alles in de wetenschap dat we momenteel te maken hebben met een (relatief) gevaarlijk virus, dit alles in de wetenschap dat we leven in een besmette wereld, dat dit het gevolg is van eeuwenlange uitbuiting, overheersing, predatie, extractivisme…⁽¹⁶⁾ Dat wij daarom met deze besmetting moeten leven, er listig mee om moeten gaan, zodat zij ons zo min mogelijk vergiftigt. En bovenal, doe mee met de strijd om de besmetting te stoppen!

Vanaf de rand van de wereld moeten wij de zijwegen vinden die ons niet naar de afgrond, maar naar de goede kant leiden. Om te zien waar zij ons op korte termijn heen leiden, welke stappen mogelijk zijn, en ook om te zien welke ontsnappingsmogelijkheden zij voor ons openen.

« Het verlangen geboren uit vreugde is sterker dan het verlangen geboren uit droefheid » zei Baruch Spinoza. « Ik geloof dat alles wat we dromen kan uitkomen door ons verbond. We kunnen de wereld veranderen. We kunnen de omwenteling van de aarde veranderen.⁽¹⁷⁾zingt Patti Smith. Mogen ze gelijk hebben.

Getuigenis van Michel Bastin