De samenzweringstheorie vogelverschrikker: een handig scherm

Op 4 januari opende de New York Times een debat in haar kolommen met een korte reeks artikelen over samenzweringstheorieën⁽¹⁾. Na de aanslagen van 7 januari in Parijs hebben ook Franse kranten talrijke artikelen over dit thema gepubliceerd — met expliciete titels die het nagestreefde doel verraden. U kunt bijvoorbeeld lezen:« Jongeren meer blootgesteld aan samenzweringstheorieën »,« Hoe samenzweringstheorieën ontstaan », « Samenzweringstheorie, het politieke wapen van de zwakken »,« De werking van de samenzweringsmachine » of« Waarom worden kinderen verleid door samenzweringstheorieën? ».

In al deze artikelen wordt gewag gemaakt van samenzweringstheorieën zonder dat een van hen durft aan te geven waarnaar deze term, die op geen enkele overtuiging, realiteit of mening berust, objectief kan verwijzen. Bij lezing ervan blijkt echter de enige gemene deler van al deze standpunten : het verlies van vertrouwen van een deel van de bevolking in de officiële voorstelling van de gebeurtenissen (of in de analyses daarvan), d.w.z. afkomstig van de autoriteiten, de grote media of de politieke instellingen. Dit — al dan niet terechte — wantrouwen tegenover de officiële thesis leidt ertoe dat steeds meer mensen vertrouwen op niet-officiële bronnen met sterk afwijkende versies van de feiten. Als we ons voorstellen dat dit verschijnsel zich kan uitbreiden tot een groot deel van de samenleving, kunnen we de bezorgdheid van de autoriteiten, en meer in het algemeen van onze elites, beter begrijpen. Want wat zou er van ons systeem overblijven als de mensen niet langer geloofden wat hun verteld werd door de politieke en media-elites die hen besturen?

Het doel van al deze artikelen is duidelijk: iedereen in diskrediet brengen die de officiële stellingen, d.w.z. de waarheid zoals die door de autoriteiten is opgevat, in twijfel trekt. Alle oude methoden worden gebruikt, te beginnen met het gebruik van suggestieve neologismen, zoals« samenzweringstheoretici », dat onomwonden het beeld oproept van halfgekke mensen die zich inbeelden dat gemaskerde samenzweerders ‘s nachts in kelders bijeenkomen om de hele gemeenschap schade te berokkenen.

De tweede methode, die veelvuldig werd toegepast door de USSR en Mao’s China, bestaat erin het woord te diskwalificeren van mensen die twijfelen aan de officiële versies door hen een door specialisten gecertificeerde pathologie op de mouw te spelden. Elke dissonante of dissidente uitlating zal dus worden beschouwd als afwijkend gedrag dat moet worden aangepakt. Zoals een journalist op France 2 in alle ernst zei:« we moeten iedereen die niet Charlie is identificeren en behandelen »⁽²⁾. In de half dozijn NYT artikelen⁽³⁾Een vermeende specialist in het verschijnsel hekelt het « paranoïde » karakter van samenzweringstheoretici, een ander ziet het als een symptoom van « angst(Let op de keuze van de term, die het ongeschoolde of onopgeleide karakter onderstreept van de samenzweringszoekers die tot de« massa »-groep behoren.Een andere verwijst naar populaire overtuigingen die mensen helpen toe te gevenwatzij niet begrijpen. Het beeld wordt geschilderd: wie de door de autoriteiten gepresenteerde stellingen in twijfel trekt, wordt een samenzweringstheoreticus genoemd, een geesteszieke die over het algemeen slecht opgeleid is en onderworpen is aan volksgeloof omdat hij de wereld niet begrijpt. In de Franse artikelen wordt dezelfde methode gebruikt, aangezien zij spreken van « kwetsbaarheid » voor samenzwering⁽⁴⁾ als een ziekte, een kwetsbaarheid die toeneemt met de jeugd: het idee is om het in twijfel trekken van de officiële stellingen te laten lijken op een achterlijke puberteit. De samenzweringstheoretici zijn dus slachtoffers — onvolwassen in alle gevallen — en de journalisten vragen zich af hoe zij hen kunnen helpen. Een van de artikelen gaat verder dan een eenvoudige verwijzing naar de adolescentie, aangezien er wordt gesproken over kinderen die in de verleiding worden gebracht door samenzweringstheorieën⁽⁵⁾. Dus als u twijfelt aan wat u officieel wordt voorgehouden, betekent dit dat u bent teruggevallen in de kindertijd. In dezelfde geest moet ook worden gewezen op de tussenkomst in de kolommen van de NYT⁽⁶⁾ van een professor in de psychologie die een moederlijke welwillendheid met extreme neerbuigendheid hanteert en deze theorieën voor het grootste deel als lachwekkend en onschadelijk beoordeelt.

« Wie zijn hond wil doden, beschuldigt hem van hondsdolheid » is de derde methode, bedoeld om elk idee dat tegen de officiële stelling ingaat, te neutraliseren. Daartoe worden samenzweringstheorieën soms in verband gebracht met onverdedigbare of absurde theorieën, of zelfs door de wet vervolgd. Als je bovenstaande artikelen leest, zou je dus denken dat samenzweringstheoretici niet geloven in de eerste stappen op de maan in 1969, dat ze ervan overtuigd zijn dat aliens lang geleden op aarde zijn geland (maar dat regeringen dat voor ons verborgen houden), en ten slotte dat ze ontkenners zijn. Als u twijfelt aan bepaalde informatie of analyses die in de mainstream media worden gepresenteerd, betekent dit dat u gelooft dat aliens onder ons zijn en dat u het bestaan van gaskamers ontkent. Deze methode is angstaanjagend doeltreffend, want in deze angstaanjagende tijden van gedachteprocessen, lasterlijke aanklacht wegens opzet of non-charlisma, is iedereen terecht bang om op deze manier verdacht te worden en gelyncht te worden.

Nu het portret van de samenzweringstheoreticus is getekend, hetzij als naïef slachtoffer van zijn of haar gebrek aan inzicht in de wereld, hetzij als paranoïde geesteszieke, is het ook noodzakelijk voorbeelden te geven en hem of haar te situeren op een onaanvaardbaar politiek schaakbord. In Le Figaro lezen we: « samenzweringstheorie was het kenmerk van extreem rechts. Sinds de aanslagen van 11 september is het ook te vinden bij bepaalde stromingen van radicaal links »⁽⁷⁾. De boodschap is duidelijk: extreem-rechts en extreem-links zijn verenigd in hun dwaasheid; alleen extremisten kunnen twijfelen aan de officiële versies. De voorbeelden zijn expliciet: Alain Soral, de komiek Dieudonné en Jean-Marie Le Pen worden genoemd. Wanneer al deze voorzorgsmaatregelen zijn genomen, kunnen bepaalde analyses als samenzweringstheorieën worden bestempeld om ze in diskrediet te brengen. Zo vernemen wij van vermeende deskundigen die geacht worden« samenzweringsmechanismen te ontmantelen »⁽⁸⁾ dat samenzweringstheorieën in Rusland wijdverbreid zijn. Inderdaad, in hetzelfde artikel, volgens de geïnterviewde « deskundige »,« beschrijven de televisiestations van het Kremlin (…) de kleurenrevoluties als westerse complotten ». Wie nu denkt dat sommige omverwerpingen van regimes georganiseerd of gesteund werden door Amerikaanse agentschappen, is een slachtoffer van Kremlin-propaganda, een meester in samenzweringen. In Le Monde lezen we hetzelfde soort discours, even beschuldigend als de krant over de moord op Boris Nemtsov schrijft:« De samenzweringstheorie wint aan kracht in Moskou (…) en de Russische autoriteiten aarzelen niet om de sponsor ervan te noemen: het Westen »⁽⁹⁾. Het doel is hier om, door middel van het diskwalificeren van complottheorieën, elke andere verklaring dan dat Nemtsov door het Kremlin is vermoord, uit te sluiten.

Nog interessanter, en oneindig veel zorgwekkender, is de beschrijving van de samenzweringstheoretici door de Jean-Jaurès Stichting, de befaamde denktank van de Socialistische Partij die president Hollande in januari een rapport heeft laten opstellen. Dit schrijft de denktank, naar verluidt de zetel van de intellectuele elite van de regeringspartij, in haar rapport⁽¹⁰⁾ wanneer zij degenen beschrijft die twijfelen aan de officiële stellingen: « (…) Dit is een heterogene beweging, die sterk verweven is met de negationistische beweging, en waar bewonderaars van Hugo Chavez en onvoorwaardelijke aanhangers van Vladimir Poetin te vinden zijn. Een onderwereld van voormalige activisten (…) extreem-linksen, (…) soevereinisten, nationaal-revolutionairen, ultranationalisten, heimwee naar het Derde Rijk, anti-vaccinatie-activisten, aanhangers van de loterij, 9/11 revisionisten, anti-Zionisten, aanhangers van alternatieve geneeswijzen, agenten onder invloed van het Iraanse regime, Basharisten, (…). Uit deze verfoeilijke inventaris van Prévert, bedoeld om een beeld te geven van het complotdenken zoals dat door de autoriteiten wordt opgevat, komen minachting en onverdraagzaamheid, ja zelfs haat en beledigingen naar voren, die uit deze beruchte associaties voortkomen, schaamteloze vermenging van de aanhangers van alternatieve geneeskunde met bewonderaars van nazi’s en Hugo Chavez (wat dit laatste betreft, zij eraan herinnerd dat hij de linkse president van Venezuela was, die regelmatig vier keer op rij werd verkozen, en dat hij zich internationaal onderscheidde door zijn weigering te buigen voor de Amerikaanse overheersing; Zijn bondgenootschap met Morales in Bolivia, Correa in Ecuador en Castro in Cuba maken van hem een belangrijke speler in de socialistische golf in Latijns-Amerika, een golf die nog maar enkele dagen geleden Obama ertoe dwong het embargo tegen Cuba op te heffen). Volgens de Franse Socialistische Partij is instemmen met het socialisme van Chavez een paria zijn, net zoals weigeren om de burgeroorlog in Syrië aan te wakkeren, of deel uitmaken van een onderwereld, of anti-Zionist zijn, of nostalgisch zijn naar het Derde Rijk. Het is vermeldenswaard dat de Stichting Jean Jaurès het aandurft om deze zwarte lijst aan te vullen en daarmee de naam die zij draagt te schande te maken, die van Etienne Chouard, een eenvoudige burgerblogger die in 2005 beroemd is geworden omdat hij een campagne heeft gelanceerd voor het « nee » bij het referendum over de Europese Grondwet, en die vandaag de dag een radicaal standpunt inneemt over de noodzaak om de democratie te heroverwegen.

Bij het lezen van deze armzalige beschrijving — die, het moet herhaald worden, is geproduceerd door de heersende partijelite — is het gemakkelijk te begrijpen dat iedereen die niet denkt zoals onze elites willen, wordt gebrandmerkt als een samenzweringstheoreticus. Het probleem van de « samenzwering« is dus niet langer waarheid van onwaarheid te onderscheiden, plausibiliteit van fabel of waan van rede, neen, het probleem is te denken of niet te denken zoals de macht suggereert. Allen die uiteindelijk « niet Charlie zijn » moeten dus veroordeeld worden.

Deze maand januari 2015 eindigt met een verrassende tekst:

« Om een vijand te bestrijden, moet men hem eerst kennen en benoemen (…) het is altijd samenzwering, verdenking, valsheid in geschrifte (…). Samenzweringstheorieën verspreiden zich onbeperkt en hebben in het verleden al tot het ergste geleid. Tegenover deze bedreigingen hebben wij dus antwoorden nodig, krachtige antwoorden, passende antwoorden. (…) We moeten ons ervan bewust zijn dat complottheorieën worden verspreid via het internet en sociale netwerken (…). Wij moeten op internationaal niveau optreden, zodat er een juridisch kader kan worden vastgesteld en de platforms die sociale netwerken beheren, verantwoordelijk worden gehouden en er sancties worden opgelegd in geval van falen. »

Deze paar regels zijn niet ontleend aan een manuscript van Orwell dat nog niet is gepubliceerd, maar aan de toespraak van François Hollande over antisemitisme op 27 januari. Twee weken na deze toespraak werd het uitvoeringsdecreet⁽¹¹⁾ gepubliceerd over het blokkeren van websites zonder rechter op verdenking van apologie van terroristische daden, dat Amnesty International in een op 18 maart gepubliceerd artikel⁽¹²⁾ aan de kaak stelde als een vaag concept, waarin werd onthuld dat reeds vijf websites zonder rechterlijke tussenkomst waren geblokkeerd.

Op 19 maart is bij de Raad van Ministers het wetsontwerp inzake inlichtingendiensten ingediend, dat voorziet in de versterking van de gegevens in verband met internetverbindingen: het hoofdidee is het installeren van zwarte dozen bij internetproviders om alle datatransit te volgen en te controleren. Het argument is dat zij moeten worden uitgerust met algoritmen om gedrag te detecteren dat lijkt op dat van potentiële terroristen, en om mensen die in contact staan met reeds verdachte personen te controleren. Bovendien wordt de bewaartermijn van de gegevens verlengd van één tot vijf jaar en zullen alle exploitanten de elementen voor het decoderen van de gegevens moeten verstrekken. Het dagblad Le Monde meldt⁽¹³⁾: « Frankrijk staat niet alleen in zijn overwegingen over encryptie: het onderwerp ligt ook aan de basis van een touwtrekkerij tussen de FBI, Apple en Google. (…) De Britse premier David Cameron heeft de afgelopen maanden gedreigd encryptiesystemen te verbieden waarvan de makers de « sleutels » niet aan de autoriteitenverstrekken.  »

Uiteindelijk reageerden de belangrijkste webhosts op 9 april met een waarschuwing in een communiqué gericht aan de premier⁽¹⁴⁾. Zij schetsen niet alleen een somber beeld van de economische gevolgen die uit de goedkeuring van een dergelijke wet zouden voortvloeien (verlies van enkele duizenden banen en verplaatsing van al hun platforms naar het buitenland), maar verzetten zich ook tegen het « in real time vastleggen van verbindingsgegevens » door de vage zwarte dozen, en verklaren: « [40% de clients étrangers] Dit komt omdat er in Frankrijk geen Patriot Act is en de bescherming van de gegevens van bedrijven en personen belangrijk wordt geacht. Als dat morgen niet meer het geval is door deze beroemde « zwarte dozen », zullen zij tussen 10 minuten en enkele dagen nodig hebben om hun Franse gastheer te verlaten. » (…)  » Wij zijninderdaad niet de Verenigde Staten, wij hebben geen NSA, waarvan de ondoorzichtige bewakingsactiviteiten ertoe hebben geleid dat vele bedrijven en personen over de hele wereld klant zijn geworden van Frankrijk: een transparantere democratie die de rechten van haar burgers eerbiedigt.  »

Dit zou de schets kunnen zijn van een vreemde nieuwe wereld, een wereld waarin het grootkapitaal onze vrijheden komt redden door ons te beschermen tegen politieke macht.

Michel Segal

Auteur van Ukraine: Stories of a War, Other Times Publishing, 2014.

Addendum: de « zwarte doos »-wet is uiteindelijk in de nacht van 16 april in een spoedvergadering in de Nationale Vergadering aangenomen. Het is aangenomen met vijfentwintig stemmen tegen; op het moment van de stemming was ongeveer 95% van de leden afwezig⁽¹⁵⁾.