DE KOMUN@ERS EN DE DROOM VAN EEN COMMUNALE SOCIALISTISCHE STAAT

Construire l’Utopie

Illustré par :

« Building Utopia » is een reisverslaggevingsproject over zelfbeheer, volksmacht en democratische participatie, opgestart door twee jonge Belgen. Het is een geëngageerd journalistiek project dat tot doel heeft inspirerende alternatieven in Spanje en Latijns-Amerika te ontdekken. Hou deze ruimte in de gaten op www.utopiasproject.net. Kairos zal de beschrijving van deze ervaringen in zijn kolommen verwelkomen. 

DE KOMUN@ERS EN DE DROOM VAN EEN COMMUNALE SOCIALISTISCHE STAAT 

In Venezuela is de « Bolivariaanse revolutie » in volle gang, met heel andere realiteiten. Het netwerk van comunos, een burgerinitiatief, neemt het recente idee van socialistische communes en maakt er de basis van een nieuwe samenleving van. 

Door het gebarsten raam van de bus die ons naar El Tocuyo brengt, een klein stadje in het westen van Venezuela, zien we een bord dat ons welkom heet in de « socialistische gemeente Francisco Tamayo ». De stad staat bekend om de dynamiek van zijn gemeenten en daarom vindt er een regionale bijeenkomst plaats van het netwerk van « comuneros » en « comuneras », en wij gaan erheen. 

De volgende dag, tussen twee workshops door, zal Coromoto, in de zestig, ons de nieuwe Bolivariaanse grondwet aanbieden, die zij nog steeds in haar zadel draagt, de wet van de communes. « Nu kan het volk rechtstreeks macht uitoefenen. We kunnen zelf beslissen. Het staat daar in artikel 5″.legt ze met emotie uit. Een andere deelnemer voegde daaraan toe: « hetidee van de communes is het socialisme van onderaf op te bouwen, vanuit wat we zijn, met de deelname van iedereen ». Een omvangrijk programma, waarin de comunero’s geloven en waaraan zij besloten hebben al hun krachten te wijden… 

OORSPRONKELIJK EEN OVERVLOED AAN GEMEENTERADEN 

Om het landschap waarin de gemeenten zich bevinden te begrijpen, moeten we teruggaan tot 2006. In dat jaar werd, als onderdeel van de dynamiek van de « Bolivariaanse revolutie », de wet tot instelling van de gemeenteraden aangenomen. Dit zijn volksvergaderingen die 200 tot 400 gezinnen bijeenbrengen. Zij krijgen bepaalde bevoegdheden en aanzienlijke subsidies, die deze gemeenschappen in staat moeten stellen om zelf hun levensomstandigheden te verbeteren. 

Op dit moment bestrijken de gemeenteraden zeer verschillende realiteiten. Sommigen, vooral op het platteland, zijn zeer actief geweest en hebben relevante projecten geleid. Maar hoewel er in theorie wel 70.000 gemeenteraden in het hele land kunnen zijn, zijn die niet noodzakelijk overal opgericht. In veel van deze landen is het niet gemakkelijk om de burgers daadwerkelijk te laten participeren. Bovendien werd al snel duidelijk dat de actieradius van lokale raden vaak te beperkt is om bepaalde kwesties aan te pakken. 

Boven de gemeenteraden kwam het idee van de communes, als een meer globaal orgaan dat de gemeenteraden en andere organisaties zou verenigen in hun gemeenschappelijke problemen. De meeste gemeenten zijn nog in aanbouw (de wet op de gemeenten dateert van 2010). Ook al krijgen sommige van hen steeds meer vorm rond een of ander concreet project. 

« Detaak van de gemeenteraden en gemeenten zou zijn om het organiserende weefsel van de gemeenschappen tot uitdrukking te brengen », verklaart Julio Salazar, van het EFIP (Opleidings‑, Voorlichtings- en Publicatieteam), in Caracas. « Maar deze stof is op sommige plaatsen erg kwetsbaar. Veel dingen zijn « verordend » door wetten en kunstmatig gecreëerd. De visie van de regering is juist als zij de mensen de mogelijkheid wil geven om zich te organiseren. Maar dit kan niet verordend worden. Het moet verbonden zijn met iets echts ». De ervaring is weliswaar zeer positief wat de mobiliserende en integrerende dimensie betreft, maar heeft nog niet de verwachte participatie en politisering opgeleverd. 

DE CAVALERIE VAN DE COMUNEROS 

Deze wetten zijn echter een echt hulpmiddel. En op basis daarvan zijn er sterke initiatieven ontstaan… In het bijzonder hebben sommigen besloten de gemeenten te zien als meer dan een gewoon inspraakorgaan. Door de oprichting van nieuwe communes aan te moedigen, door bijeen te komen om hun visie daarop te bespreken, gaven zij een ziel aan het idee van socialistische communes. 

« Het netwerk van comuneros is opgericht in 2009. Onze prioriteit was vooral de 16 geïsoleerde ervaringen van bestaande gemeenten onder de aandacht te brengen, maar ook de oprichting van nieuwe gemeenten aan te moedigen. Het idee was om ervaringen uit te wisselen en elkaar te steunen« zegt Atenea Jiménez, één van de woordvoerders van het netwerk. Naarmate de nationale bijeenkomsten vorderden, sloten steeds meer gemeenteraden en gemeenten zich bij het project aan. Er zijn nu meer dan 120 van hen in het netwerk. 

EEN REVOLUTIONAIR CONCEPT 

Ver verwijderd van hun Belgische naamgenoten, volgen deze Venezolaanse gemeenten een totaal andere logica. Opgevat als lokale entiteiten van rechtstreeks zelfbestuur van de burgers, vormen zij een vernieuwend concept, dat op den duur een nieuwe machtsgeometrie zou kunnen tekenen en een diepgaande transformatie van de Venezolaanse samenleving zou kunnen teweegbrengen. Het project van een « socialistische communale staat » biedt een voorbeeld van wat een andere maatschappij zou kunnen zijn. Zonder kapitalisme, zonder productivisme en gebaseerd op zelfbeheer. 

Het idee is om de samenleving opnieuw op te bouwen op nieuwe grondslagen, uitgaande van de zelforganisatie van beperkte gebieden, waar de burgers zouden worden opgeroepen om zowel de politieke als de economische aspecten van hun gemeente rechtstreeks te beheren. « De gemeenten zijn politiek-territoriale entiteiten die een bepaald grondgebied, cultuur, gewoonten, maar ook economisch en ecologisch potentieel delen, en die, bij soeverein besluit, besluiten zich als gemeente te vormen « , verklaart Nelson Ures, een van de zielen van de gemeente Francisco Tamayo. 

De comuneros zien de gemeenten niet als geïsoleerde lokale initiatieven of entiteiten die het land zouden verdelen. Zij zijn zich ervan bewust dat de gemeente hogere aggregatieniveaus moet hebben. Zij ontwikkelen dus een veel globaler organisatieschema. Op lange termijn zou de socialistische communale staat de staat in zijn huidige vorm kunnen vervangen. Via de gemeenten en hun verschillende thematische sectorraden (economie, onderwijs, veiligheid, communicatie, enz.) en via de ondernemingsraden zouden de besluitvormingscentra naar het lokale niveau worden teruggebracht. Besluiten die het lokale niveau overstijgen, zouden kunnen worden besproken in federatieve organen, waar de aanwezigen woordvoerders van hun raden zouden zijn in plaats van vertegenwoordigers. Ook zou de kern van de economie weer naar de basis worden teruggebracht. Voor economische behoeften waarin de gemeente niet kan voorzien, zouden er federaties van gemeentebedrijven komen die samen projecten zouden ontwikkelen. De gemeenschappelijke stad zou verschillende gemeenten verenigen, daarboven zou het gemeenschappelijk grondgebied komen, en het hele land zelf zou worden gevormd in een grote federatie van gemeenten en arbeidersraden, als centrale elementen van de nieuwe staat. Alles zou van onderaf komen, en alleen naar boven komen als het nodig was. « Het is een geheel dat zou worden geïntegreerd voor de opbouw van een nieuwe manier van leven », besluit Atenea. 

EEN UTOPIA TOEGESTAAN DOOR DE WET 

De wet op de gemeenten, die onder de laatste legislatuur van Chavez is aangenomen, biedt een juridisch kader voor de leden van het netwerk van « comunos ». De gemeenten worden officieel erkend als zelforganiserende structuren, zij hebben bevoegdheden, de gemeentelijke staat wordt vermeld, enz. Het is een waardevol instrument, maar het heeft zijn beperkingen. Voor Atenea zijn de « vijf wetten van de volksmacht  » in het algemeen nog steeds te conservatief en niet toereikend. Zij heeft drie belangrijke punten van kritiek. Ondanks een ogenschijnlijk participatief proces zijn zij op een zeer gesloten manier tot stand gekomen; er is een gebrek aan politieke wil om deze wetten ten uitvoer te leggen (de daadwerkelijke tenuitvoerlegging ervan zou al meer vooruitgang mogelijk maken); de wetten zijn ontworpen om de macht van het volk als een aanhangsel van de staat te behouden. Daarom is het voor Atenea noodzakelijk om een « zeer creatieve interpretatie » te maken.  » De wet is een interessant instrument om op concrete punten vooruitgang te boeken, maar zij gaat voorbij aan de essentie van de gemeenten, die veel ruimer is en voor ons alle terreinen van het leven betreft. De wet geldt voor een zeer korte overgangsperiode. Maar we kunnen geen wet volgen die ons zegt welke stappen we moeten nemen, want die verzinnen we zelf..

Vandaag moeten de comunero’s het gemeenschappelijke project ontwikkelen en conceptualiseren. Het doel van de regionale bijeenkomst in Tocuyo was na te denken en uit te wisselen over het thema van de economie, dat centraal staat in hun ontwikkeling. 

EEN BOTTOM-UP, NIET-KAPITALISTISCHE ECONOMIE 

Tijdens de twee dagen in El Tocuyo kwam in de discussies een nieuw plan voor de gemeentelijke economie steeds weer naar voren: uit de kapitalistische markteconomie stappen, lokaal produceren via sociale ondernemingen — die eigendom zijn van de gemeenschap -, de productie toespitsen op de behoeften van het gebied en overschotten uitwisselen met naburige gemeenten. Ruilhandel, voedselsoevereiniteit, participatieve democratie… De slogans van de revolutie — die in het land met moeite in realiteit worden omgezet — worden door de comuneros geloofd en bewerkt. Juan Estéban, die uit Colombia is gekomen om ruilhandel in Venezuela te ontwikkelen, geeft een voorbeeld:« Op het grondgebied van de gemeente Francisco Tamayo zijn er al vier maatschappijen voor sociale eigendom, die solidariteit beoefenen, elkaar helpen, waarvan de winsten

worden geherinvesteerd in de gemeenschap of om andere communes te stichten. Tijdens de regionale bijeenkomst in El Tocuyo werd de namiddag van zaterdag gewijd aan het bezoeken van productieve gemeentebedrijven: een gasdistributienetwerk, een integraal familiebedrijf… En alle deelnemers maakten van de gelegenheid gebruik om economische ervaringen uit hun verschillende gemeenten uit te wisselen. Binnen het netwerk wordt een projectbank opgericht zodat de ideeën en ervaringen die elke gemeente ontwikkelt, kunnen worden gedeeld en de andere kunnen verrijken. 

In de discussies tussen de comuneros is men zich sterk bewust van één risico in het bijzonder: dat van het uiteindelijk repliceren van het kapitalistische model in gemeenschappelijke ondernemingen. Met name de kwestie van de winst is een punt van discussie: in hoeverre moet een gemeenschappelijke onderneming winst nastreven? Iedereen is het erover eens dat het sociale gedeelte het belangrijkst moet zijn. Maar sommigen gaan verder en leggen uit dat het streven naar meer winst uiteindelijk de beoogde andere manier van werken, de ontwikkelde nieuwe visie op werk, verandert. « Uiteindelijkword je net een kapitalist, ook al heet je bedrijf anders », vat Yuset, van de gemeenschappelijke familiestal in El Tocuyo, samen. Voor Wilmer, van Falcon State, is het nog duidelijker: « We kunnen niet hetzelfde zijn en ook niet op hen lijken. We moeten ons verzetten »..

Het is niet alleen een kwestie van het veranderen van de structuren, zowel politiek als economisch, om uit het kapitalisme te geraken. De comunero’s willen ook de mentaliteit veranderen. « Deeerste stap is samen willen leven en zonder hiërarchie willen functioneren « , zegt Atenea. En voor William Gudiño, Atenea’s metgezel, is het besef van  » de noodzaak om te breken met de concrete afhankelijkheid van het kapitalisme, met inbegrip van de culturele afhankelijkheid. We moeten nadenken over hoe het werkt, zodat we ermee kunnen breken ». Wanneer een andere deelnemer voorstelt hun eigen merk Coca Cola te ontwikkelen, corrigeert William:« Nee, wat we moeten doen is bijvoorbeeld papajasap maken. Voor William is het letterlijk een kwestie van« ons inenten tegen het kapitalisme, het voorkomen van zijn zaad ».

EEN PAD NAAR BINNEN
HET BOLIVARIAANSE PROCES 

Het project van de comunero’s is ambitieus. Zij staan nog maar aan het begin, maar het netwerk van communes in Venezuela wordt met de dag sterker. 

In het besef dat zij zichzelf opnieuw moeten uitvinden, willen de comuneros functioneren door zichzelf voortdurend te evalueren. In februari hebben ze de « School van Comuneros » opgericht. Het ligt nergens in het land. Het gaat veeleer om een structuur die alle gemeenten zich kunnen toe-eigenen, die ervaringen en leerprocessen systematiseert en waarop kan worden voortgebouwd om verder te komen. Het is de bedoeling dat alle betrokkenen de beschikking krijgen over empowerment en bewustmakingsinstrumenten. 

Het project van de comuneros wordt gedreven door een echte impuls van onderaf en een oprecht verlangen om volledig deel te nemen aan het revolutionaire proces. Maar de meesten geloven niet in de weg van het bureaucratische en institutionele partij-socialisme. Als de comunero’s een door de wet voorgesteld concept hebben aangegrepen, geven zij het een eigen ziel. Hun relatie met de instellingen is daarom soms dubbelzinnig. Enerzijds eisen zij van het Ministerie van Volksmacht het geld dat hun rechtens toekomt, aangezien het staatsgeld het geld van het volk is. Zij beschuldigen « Funda Comunal », het orgaan van het ministerie dat verantwoordelijk is voor de ondersteuning en coördinatie van de gemeenten, van een verkeerde rol. Beetje bij beetje zijn de comuneros de rol van aanjager en begeleider van onder meer nieuwe gemeenten op zich gaan nemen. « Dit ministerie weet niet wat haar taak is. Voor hen zijn zij de leiders van de communes. Maar de comunero’s hebben geen leiders. Ze begrijpen niet dat de macht van het volk een andere dynamiek heeft. Ze zouden moeten rijden, maar ze zijn aan het coöpteren, » zegt Atenea. Voor een van de deelnemers aan het weekend in Tocuyo gaat het erom« de revolutie te redden, zodat de gemeentelijke macht volledig aan de macht kan komen « .

Hoewel de comuneros idealisten zijn en geloven in de mogelijkheid van een sociale communale staat, die gelijkheid en samenwerking voorstaat en waar de produktiemiddelen in handen van de arbeiders zijn, zijn zij ook realisten. De huidige fase is er een van overgang, waarin de staat zijn belang behoudt, zowel in de wetten die hij voor de gemeenten opstelt als in de financiële middelen die hij tot zijn beschikking heeft. Maar hun wil tot zelforganisatie is groot en zij zijn reeds begonnen met de opbouw van hun utopie op plaatselijk niveau, zonder af te wachten. 

Edith Wustefeld en Johan Verhoeven 

Espace membre

Leden