De « kansen » van de crisis

Décryptage de trois alternatives espagnoles pour penser hors-système

« Building Utopia » is een reisverslaggevingsproject over zelfbeheer, volksmacht en democratische participatie, opgestart door twee jonge Belgen. Het is een geëngageerd journalistiek project dat tot doel heeft ontdek inspirerende alternatieven in Spanje en Latijns-Amerika. Hou deze ruimte in de gaten op www.utopiasproject.net.

De huidige crisis vormt een concrete bedreiging voor het welzijn en de waardigheid van miljoenen mensen. Maar het is ook een nieuwe kans om alternatieven voor het bestaande systeem te bevorderen, op weg naar een post-kapitalistische en post-productivistische samenleving. Een overzicht van drie Spaanse ervaringen. 

Sinds enkele jaren is de « crisis », of zij nu wordt ervaren of waargenomen, alomtegenwoordig, in ons dagelijks leven overgebracht door de media, en goed verankerd in onze voorstellingen. Volgens de dominante doxa moet zij ontbering en soberheid rechtvaardigen voor een volk dat geacht wordt dit te aanvaarden. Sommigen hebben echter besloten deze ongekende historische situatie op een andere manier te bekijken, en de crisis te zien als een kans voor een paradigmaverschuiving. Het creëert de noodzaak om stil te staan en nieuwe oplossingen te vinden voor steeds acutere problemen, en vormt een wellicht unieke gelegenheid om de werking van een stuntelig systeem opnieuw te overdenken. 

Spanje, een van de Europese landen waar de economische crisis het hardst toeslaat, laat in dit verband ervaringen zien die haaks staan op de door de regering Rajoy bepleite maatregelen. Maar deze crisis vestigt ook de aandacht op plaatsen die al lang een andere keuze maken dan het mainstream kapitalisme. 

Wij hebben drie Spaanse initiatieven kunnen ontmoeten, waarvan er een uit deze crisis is voortgekomen en de andere al langer geleden zijn ontstaan. Daartoe behoren: het Andalusische dorp Marinaleda, een voorbeeldig resultaat van een collectivistische revolutionaire strijd; de 15M-beweging (bekend als de « Verontwaardigden ») die, met name in Madrid, een groot aantal mensen betrekt bij de dagelijkse strijd voor sociale verandering; en de Catalaanse Integrale Coöperatie, die de dringende noodzaak onderstreept om globale alternatieven voor het huidige economische en politieke systeem voor te stellen, en daarmee de relevantie van een ambitieus project als dit aantoont. 

maRinalEda, een fRaGilE rEpair 

Het Andalusische dorp Marinaleda is in Europa beroemd omdat het zijn utopie heeft bereikt. In 1991, na 30 jaar collectieve strijd, slaagden de inwoners van dit voorheen zeer arme dorp erin een deel van het land van een rijke landeigenaar te collectiviseren. Daarmee richtten zij verschillende landbouwcoöperaties op die na verloop van tijd werk boden aan bijna alle inwoners. 

Naast de strijd om land heeft het dorp een reeks maatregelen genomen om ervoor te zorgen dat iedereen toegang heeft tot basisrechten. Elke arbeider verdient een gelijk en fatsoenlijk loon, of hij nu in de coöperatie of in de gemeente werkt. Deze bescheiden lonen worden gecompenseerd door talrijke gratis of goedkope diensten: kinderopvang voor 15 euro per maand, grote sportfaciliteiten, gratis culturele activiteiten, enz. Wat huisvesting betreft, heeft het dorp een baanbrekend systeem van sociale huisvesting met zelfgebouwde huizen opgezet. Het biedt de bewoners de mogelijkheid hun eigen huis te bouwen tegen een zeer lage prijs, dankzij een subsidie voor materialen, de gratis uitleen van grond door de gemeente en de collectieve bouw van de huizen door de zelfbouwers. Momenteel zijn er voor een dorp van ongeveer 3000 inwoners 350 « sociale » huizen (waarvan 200 zelfgebouwd) 

Een economische en sociale utopie dus, maar ook een weg naar een politieke utopie. Alles in Marinaleda, van de begroting tot de strijd voor rechten, wordt in de vergadering beslist. De meeste rechten die in de loop der jaren zijn verkregen, zijn tot stand gekomen door collectieve strijd en door sterke solidariteit tussen alle inwoners. Hoewel de charismatische burgemeester, Sanchez Gordillo, veel gewicht in de schaal legt in het dorp, is het de assemblee die soeverein is en die uiteindelijk beslist over de politieke, economische en sociale keuzes van het dorp. 

De verschillende regelingen, gewenst en uitgevoerd door de inwoners en hun vertegenwoordigers, hebben van Marinaleda een relatief welvarende gemeente gemaakt. Maar sinds 2008 is het, net als alle dorpen in Spanje, getroffen door de economische crisis. Aan de ene kant is er minder werk. Anderzijds zijn veel jongeren die waren vertrokken om elders in hun levensonderhoud te voorzien, teruggekeerd bij gebrek aan banen. Dus zijn er minder banen voor meer mensen. Het dorpsbeleid helpt de gevolgen van de crisis te beperken: het werk wordt verdeeld onder degenen die het nodig hebben en het huisvestingssysteem heeft speculatie sterk tegengegaan. Het dorp verzet zich dus voorlopig tegen de « desahocios(1) die in heel Spanje plaatsvinden. 

Maar er zijn geen wonderen in Marinaleda en, zoals elders, wordt de crisis gevoeld. Zo werden nieuwe regels ingevoerd, zoals de eis om in de gemeente woonachtig te zijn om in de arbeidsverdeling te worden opgenomen. Er is echter een tekort aan beschikbare woningen, aangezien de bouw grotendeels is stopgezet. Deze maatregelen zijn begrijpelijk, zij hebben tot doel het weinige werk dat er is voor de inwoners te reserveren. Maar tegelijkertijd sluiten zij gedeeltelijk het « utopia naar vrede » (dorpswapen) dat als model bedoeld is. Zo komen er regelmatig mensen aan in de hoop te kunnen blijven, hetzij om werk te vinden, hetzij om de utopie te delen. Velen vertrekken teleurgesteld, omdat Marinaleda hun op dit moment niet kan bieden waar zij op gehoopt hadden. Enerzijds omdat er niet meer genoeg werk is, anderzijds omdat de utopie van Marinaleda een utopie van en voor Marinaleda is, ontstaan uit het verlangen van arme dagloners om aan de armoede te ontsnappen. 

De crisis toont nieuwe grenzen aan het door de gemeente ontwikkelde model, niet alleen voor de bezoekers, maar ook voor de inwoners zelf, de raadsleden en de burgemeester. De behaalde overwinningen en de genomen maatregelen hebben het zeker mogelijk gemaakt om van Marinaleda een enclave te maken die geleid wordt door niet-kapitalistische principes. Maar deze inspanningen waren gericht op economische herverdeling en sociale rechtvaardigheid. De huidige crisis en de energie die daardoor vrijkomt, zouden voor zo’n pioniersdorp een gelegenheid kunnen zijn om dit verlangen naar sociale verandering te verdiepen en uit te breiden tot gebieden die tot nu toe verwaarloosd zijn, zoals consumptie, onderwijs en milieu… Om de nog fragiele vestingmuur te consolideren en een utopia voor iedereen te blijven… 

Sanchez Gordillo is zich daar terdege van bewust:  » We zitten in dit debat. Het lijkt ons dat er een voor en na aan deze crisis moet zijn. Dit is het moment om nieuwe manieren van doen uit te lokken (…). Ik denk dat er nog ruimte is voor verbetering op de weg die we afleggen. Wij moeten inzetten op ecologische landbouw, op formules waarbij de economische rijkdom ten dienste wordt gesteld van de mens, op manieren om de directe democratie te verdiepen ».

MadRid: de 15m, meer dan alleen indiGnation 

Op 15 mei 2011 bracht een betoging in Madrid tegen bezuinigingsmaatregelen en politieke corruptie tienduizenden mensen samen. De manifestatie was vooral de aanleiding tot een bezetting van bijna twee maanden van Puerta del Sol, het centrale plein van Madrid, door duizenden georganiseerde burgers, en tot het ontstaan van honderden soortgelijke kampementen in Spanje en over de hele wereld. Het kamp Puerta del Sol is zo het symbool geworden van een grootschalige, zelfgeorganiseerde sociale beweging. Wekenlang kwamen mensen uit alle lagen van de bevolking elke avond urenlang bijeen om te discussiëren. Wat hebben ze gemeen? De steeds harder wordende economische crisis zat en het verlangen naar verandering. Of liever, de wil om dingen te veranderen. 

Vanaf het begin was een van de belangrijkste kenmerken van de beweging haar horizontale organisatie en haar functioneren in assemblees. Geen leiders, geen hiërarchische structuur, soevereine vergaderingen die voor iedereen openstaan, collectief leren van een nieuwe praktijk van democratie. Vanaf het begin ging het er ook om verder te gaan dan een eenvoudig protest. Terwijl de commissies het dagelijkse leven van de bezetting in de open lucht organiseerden, dachten tientallen thematische werkgroepen (economie, onderwijs, politiek, gezondheid…) na over oplossingen voor de problemen die door de crisis verergerd en door de beweging aan de kaak gesteld zijn. 

Toen het Sol-kamp ophield te bestaan, verdween 15M niet. De meeste werkgroepen, commissies en buurtvergaderingen zijn voortgezet. Anderhalf jaar later vinden overal in de stad dagelijks tientallen bijeenkomsten, vergaderingen en activiteiten in verband met de 15M plaats. De deelname van duizenden mensen, van wie sommigen voordien totaal niet betrokken waren geweest bij wat voor activisme dan ook, aan volksvergaderingen heeft in Madrid, en elders in Spanje, een echte vergadercultuur doen ontstaan. « Mensen hebben geleerd. We hebben allemaal geleerd van de begindagen toen degenen die wilden spreken « verklaart Luis de Toma la Tele, een van de 15M media. Voor veel Spanjaarden is het nu vanzelfsprekend om in groepen van 20, 40, 60, 100 gedurende enkele uren bijeen te komen om te discussiëren over een te organiseren evenement, een te nemen politieke beslissing of een op te lossen probleem. 

De continuïteit in de tijd, met al haar kracht, van deze nieuwe vorm van democratie is de kracht van de 15M, die de beweging ook ontegenzeggelijk put uit alle groepen die, van daaruit, op kleine schaal strijden om concrete problemen, plaatselijke facetten van de crisis op te lossen. Op het gisten van de 15M groeien veel acties, zoals het nieuwe netwerk voor zelfbeheer in Madrid. Anderen worden sterker. De burgerinitiatieven die worden gecoördineerd door het platform van mensen die door een hypothecaire(2)Deze maatregelen, die erop gericht zijn uitzettingen te voorkomen, hebben het afgelopen anderhalf jaar aan kracht gewonnen. Al deze initiatieven hebben gemeen dat zij een andere houding tegenover de crisis voorstellen, waarbij niet langer wordt gewacht op hulp van bovenaf, maar het heft in eigen handen wordt genomen en gezamenlijk wordt gewerkt aan de gewenste veranderingen. Zoals Javier, een 15M-activist, zegt: « Het doel is niet om concrete actie te ondernemen. Het doel is het systeem te veranderen. Met de overtuiging dat het, collectief, mogelijk is. 

de Catalaanse Integrale Coöperatie, een globaal alternatief voor het systeem 

Concrete projecten voor het creëren van alternatieven hebben meestal betrekking op beperkte gebieden of worden op (zeer) kleine schaal uitgevoerd. Sinds 2009 is de Catalaanse Integrale Coöperatie (CIC) op zoek naar een globaal alternatief voor het huidige systeem. Door middel van experimenten en directe actie probeert zij zich een stelsel van economische en menselijke betrekkingen voor te stellen en uit te voeren dat mensen uiteindelijk in staat zou stellen buiten de regels van de markt en de staatscontrole, buiten het kapitalisme om, te leven. 

Als het om een grootschalig project gaat, is het idee van een integrale coöperatie betrekkelijk eenvoudig: het opzetten van een uitgebreid netwerk van initiatieven, concrete projecten en solidaire ondernemingen die alle basiselementen van een economie omvatten, namelijk productie, consumptie, financiering, enz. Door coöperaties, sociale valuta, zelfstandige arbeid en collectieve actie met elkaar te verbinden, wordt gestreefd naar een ruimte van op coöperatie en solidariteit gebaseerde economische betrekkingen tussen mensen en economische actoren, die het mogelijk maken aan alle individuele en collectieve behoeften van de leden te voldoen. Het idee van de integrale coöperatie verwijst dus naar de wens om alternatieven toepasbaar te maken in alle dimensies van het leven en op den duur een mondiaal tegen-hegemoniaal alternatief op te bouwen. Joan maakt deel uit vanAurea Social, een van de lokale zelfbeheerde ruimtes waar de CIC actief is. Geconfronteerd met de omvang van het project, is hij enthousiast: « Wat kunnen we doen? De crisis negatief bekijken of kijken wat we kunnen doen om te bouwen? « .

Wat de praktische organisatie betreft, is het idee van de integrale coöperatie gebaseerd op een gedecentraliseerde en zelfgestuurde structuur. Het articuleert aldus ruimten van zelforganisatie op verschillende niveaus, afhankelijk van het actieterrein van het project: 

(1 )Autonome projecten voeren een concrete activiteit uit, zoals collectieve wooninitiatieven, produktieve (landbouw, industrie, post-industrie) en niet-produktieve activiteiten (b.v. gratis onderwijs of gezondheidszorg); 

(2) Plaatselijke kernen voor zelfbeheer - of plaatselijke integrale coöperaties — zijn ruimten van interactie op basis van nabijheid, waar initiatieven met een hoge mate van vertrouwen op elkaar inwerken. Ze kunnen plaatsvinden in een buurt, een dorp… 

(3) Op grotere schaal zijn er de bio-regionale netwerken voor zelfbeheer (een gemeente, een vallei, enz.) waar de verschillende onderdelen van het netwerk met elkaar verbonden zijn. Dit is een meer economisch gestructureerd en autonoom niveau, waar vaak hun eigen sociale valuta circuleert. 

(4) Ten slotte is de Integrale Coöperatie zelf vooral een referentie- en coördinatiekader, waar collectieve instrumenten (juridisch, IT, financieel…) worden gecreëerd die ten dienste staan van alle lokale processen. De coöperatie heeft geen wettelijke status. Anderzijds zijn onder haar vleugels verscheidene instrumentele coöperaties opgericht, die een hele reeks activiteiten juridisch dekken en het mogelijk maken « het zelfbeheer te beschermen » tegenover de wet. Een van deze instrumentcoöperaties tracht bij voorbeeld gebouwen te verwerven (schenkingen, aankopen onder de marktprijs, huur, enz.) om er sociale projecten van te maken of om onteigeningen door banken tegen te gaan. Een andere, CASX(3)is een renteloze financieringscoöperatie. 

De CIC heeft reeds vele medewerkers, zowel individueel als collectief. Tussen twee- en drieduizend mensen zijn direct of indirect actief binnen het door de coöperatie opgerichte netwerk. Natuurlijk, het is in aanbouw. Het is in 2009 van start gegaan en is een langetermijnproces. Aangezien het de bedoeling is alle gebieden van het menselijk leven te bestrijken, zijn de projecten talrijk en multidirectioneel. Momenteel worden velen gestimuleerd door de behoeften waarin de crisis niet langer met de traditionele middelen (sociale zekerheid, werkloosheidsuitkeringen, enz.) kan voorzien. Initiatieven zoals de opening van het eerste zelf beheerde holistische gezondheidscentrum in Barcelona of het netwerk van coöperatieve woningen beantwoorden reeds aan concrete behoeften en aan de wens om concrete veranderingen door te voeren in de manier waarop wij dingen doen, onszelf behandelen, eten, onszelf financieren en leven. 

In andere regio’s zijn nog maar weinig of geen projecten ontwikkeld. Er moet nog veel werk worden verzet en ondanks de overvloed aan projecten en initiatieven is er nog een lange weg te gaan voordat het holistische voorstel dat deze nieuwe manier van doen werkelijkheid wordt. Niettemin heeft het nu al de grote verdienste een van de weinige initiatieven te zijn die het aandurven het alternatief op een globale manier te beschouwen, waarbij het idee van zelfbeheer en participatie van allen in het middelpunt van het proces wordt geplaatst. 

de faCe van nuAgeS 

Misschien zal de crisis heilzaam zijn. Door de behoefte aan nieuwe oplossingen te creëren, dwingt het mensen hun ogen te openen. Een groeiend deel van de publieke opinie wordt zich dus bewust van de onhoudbaarheid van het systeem en begint na te denken over de noodzaak de kapitalistische samenleving en haar produktivistische systeem te verlaten. 

In tijden van crisis liggen structuren die zich, op verschillende manieren, verzetten tegen de wandaden van het systeem, voor de hand. Anderen worden gecreëerd, nodig en gewild. Emancipatoir. De essentie van de huidige crisis is dat « bezuinigingen » van de staten zullen komen. Het alternatief zal dus elders moeten worden gezocht, anders…en collectief. 

Edith Wustefeld en Johan Verhoeven 

Notes et références
  1. Expulsions de leur logement, organisées par les banques,
de gens qui ne savent plus payer le prêt contracté. Les gens se retrouvent sans logement, tout en continuant à devoir rembourser leur hypothèque, la maison ayant perdu de sa valeur en raison de la crise. Plus de 500 expulsions ont lieu quotidiennement en Espagne.
  2. Plataforma de Afectados por la Hipoteca (PAH)
  3. Cooperativa d’Autofinançament Social en Xarxa (Coopérative d’autofinancement social en réseau)

Espace membre

Leden