Als het verzet de ether in gaat

In Argentinië zijn de gemeenschapsradiostations de laatste jaren tot bloei gekomen. Tegenover de dominante media bevorderen zij nieuwe manieren van communiceren, maar ook van samenwerken. 

« Wij zijn een arbeidersmedia, een stem van de volkssectoren. Wij zijn de FM-radio van de stam ». Al 25 jaar infiltreert dit radiostation in eigen beheer in de ether van Buenos Aires. Van ‘s morgens tot ‘s avonds en van ‘s avonds tot ‘s morgens zenden de activisten uit. Ze hebben het over mensenrechten, sociale bewegingen, studenten, inheemse volkeren, gemeenschappen, agro-industrie, verantwoord consumeren… en alles wat elders niet genoeg gehoord wordt. 

De Tribe omschrijft zichzelf als een sociale gemeenschapsradio. Hoewel het het oudste radiostation van zijn soort in Buenos Aires is, is het bij lange na niet het enige in Argentinië. Of het nu gaat om burger‑, vrije, alternatieve of populaire radiostations, zij delen allen dezelfde manier om de wereld te begrijpen en te geloven dat de dingen moeten veranderen. « Wij bestaan omdat er behoefte is aan informatie en aanklachten, waaraan de traditionele media niet beantwoorden », verklaart José, een 40-jarige journalist die deelneemt aan het radiostation Zumba la Turba in Cordoba. Pablo, 28 jaar, is ook een van hen: « Wij praten over onderwerpen die niet op de media-agenda staan, waar de traditionele radiostations het niet over hebben. Wij geven een stem aan hen die er geen hebben. De steeds uniformere communicatie van de media, burgers hebben besloten om tegen te gaan. 

naar de radio’s, CiToyenS! 

José legt uit hoe de recente gemeenschapsradiobeweging is begonnen. « In 2001, tijdens de economische crisis, vertegenwoordigden de media niet langer de samenleving. In die tijd zeiden de mensen: « Die lui van boven pissen op ons en de pers zegt dat het regent ». Deze onwerkelijke constructie van de samenleving door de media op dagelijkse basis had tot gevolg dat de mensen niet meer verwachtten dat de pers verslag zou uitbrengen over wat er werkelijk met hen gebeurde. En mensen, sociale organisaties begonnen hun eigen media op te bouwen. Sindsdien hebben de radiostations zich geconsolideerd en vermenigvuldigd. Er zijn er nu tientallen in Argentinië. 

Met gemeenschapsradio worden burgers actoren in de communicatie. Bij de Tribe zijn ze duidelijk: « Wij hebben geen ‘luisteraars’  ». Zelfs als veel mensen naar hen luisteren. « Het is een radio zonder luisteraars, want we zenden geen informatie uit, maar we bieden een gesprek aan, » legt Anuka, 26 uit. Ze luisterde vele jaren naar La Tribu voordat ze zelf het avontuur aanging. Diego, die al acht jaar bij de Tribe werkt, legt uit waarom mensen moeten deelnemen. « Communautaire radio is van fundamenteel belang voor de samenleving als geheel om zich te uiten en te participeren. Anders wordt deze visie gefilterd, door de staat of door de markten. Het is de technische vorm die het verlangen naar een andere wereld aanneemt. Het kan via een radiostation zijn, via een café, via een optreden op straat… ». 

In het algemeen staan de radiogolven van deze vrije radiostations open voor iedereen die wil deelnemen, met meer of minder ruime criteria afhankelijk van het station. Op de Quinta Pata in Cordoba zijn alle buren welkom om te praten over voetbal, hip-hop of de problemen van de adolescentie. Terwijl sommige radiostations meer ruimte laten voor amateurs, zijn andere duidelijk professioneel. « Voor hen allemaal gaat het erom een andere communicatiecultuur tot stand te brengen, waarin de mensen geen consumenten maar actoren zijn », vat José, van Zumba la Turba, samen. 

Meer dan radio 

Voor deze alternatieve radiostations gaat het er ook om een andere cultuur te genereren, een andere manier van werken. « We kunnen niet zomaar praten over een andere organisatie. We moeten ons anders organiseren, » zegt Diego. Ze zijn allemaal in eigen beheer. In concrete termen? Er is geen directeur of raad van bestuur. De leden nemen besluiten in vergaderingen en verdelen wat er gedaan moet worden. Voor Anuka is het een dagelijkse reflectie over de betekenis van betekenis geven met anderen. « Het zijn collectieve beslissingen, debatten, het bundelen van al onze ideeën, discussies… Het is delen en samen nadenken over werk ». In La Tribu worden regelmatig grote bijeenkomsten gehouden waaraan alle leden van de ruimte deelnemen. Zij beslissen over de algemene beleidslijnen van het project. En zodra we deze collectieve definitie kennen en hebben geïnternaliseerd, kan iedereen in zijn eigen groep, zijn eigen ruimte, in alle vrijheid werken. Diego geeft een voorbeeld: « Ik hoef de vergadering niet te raadplegen over welke themamuziek ik morgenochtend zal spelen, dat zou een ondraaglijke bureaucratie zijn. Maar ik weet wel wat de vergadering heeft besloten over de esthetiek van de radio, over wat er van het ochtendprogramma wordt verwacht, over het soort onderwerpen en interviews die van algemeen belang zijn. 

Voor Diego, is The Tribe experimentele radio. Naast de verschillende thema’s of een andere manier om dingen te zeggen, kunnen zij het zich veroorloven om te proberen verschillende dingen in de praktijk te brengen. Afgezien van de kwestie van de thema’s of de manier waarop ze worden uitgesproken, gaat het ook om de vraag hoe een opgelegde manier van leven in vraag kan worden gesteld. « Na jaren begint ons functioneren te lijken op wat we wilden. Door discussies in vergaderingen, het oplossen van hiërarchieën met behoud van rollen… Door geprobeerd te hebben alle verschrikkelijke manieren waarop deze wereld werkt op te lossen. Met deze radio, hebben we de kans om te proberen op een andere manier te leven, nu meteen. 

In dezelfde geest van anders bouwen, worden alternatieve radiostations zelden in een cocon ondergebracht. Zij zijn per definitie communautair van aard en geïntegreerd in het levend weefsel van elke wijk. De Quinta Pata deelt een huis met een populaire bibliotheek. De twee teams zijn in feite één, ook al is elk team meer gespecialiseerd in radio of in de bibliotheek. Als een van hen problemen heeft, lossen ze die gezamenlijk op. De Tribe is gevestigd in een huis dat tevens een bar, een cultureel centrum en een empowerment-centrum is. Radio Sur is nauw verbonden met de sociale beweging van werkloze arbeiders. In het algemeen staan de radio’s schouder aan schouder met de sociale en buurtorganisaties. De stam maakt al maandenlang de arbeiders zichtbaar die hun grafisch bedrijf bezetten: « In de wijk Pompeya blijven de arbeiders van de MOM zich verzetten tegen pogingen tot uitzetting. Alle steun is welkom ». Toen in Buenos Aires een cultureel centrum in eigen beheer, « Compadres del horizonte », door de politie werd gesloten, werd Radio Sur de stem van de activisten van het collectief, door hen in de studio uit te nodigen en hun oproepen tot samenkomst uit te zenden. Diego vat samen: « De band die wij hebben met sociale bewegingen is een politieke, wij delen dezelfde manier om dingen te begrijpen. En we denken dat we sterker staan als we samen optreden. Meer dan radio’s zijn het ruimtes van ontmoeting, creatie en verzet. 

ConViCtie en vindingrijkheid 

Bij gemeenschapsradio is iedereen vrijwilliger. Sommige managers of presentatoren die veel tijd in de lucht doorbrengen, worden soms betaald, maar niemand kan ervan leven. « Niemand leeft van deze radio [Zumba la Turba], niemand voedt zich met deze radio, de plaatsen zijn gratis, er is geen reclame… ». Voor José, het is een keuze voor een levensstijl die ingaat tegen de heersende economische cultuur. 

Voor de radiostations zelf is het economische aspect echter onvermijdelijk. « Je kunt niet over politiek en communicatie nadenken zonder rekening te houden met de economie. Dit zijn benen die samen moeten werken. Anders hebben we grote projecten die politiek en esthetisch zeer sterk zijn, maar die niet levensvatbaar zijn zonder subsidies van de staat of van NGO’s. Maar dit zijn subsidies die ook ter discussie moeten worden gesteld. Hoe lezen deze agentschappen de wereld? We moeten consequent zijn met onze ideeën. Voor al deze radiostations is zelffinanciering de bijbel. Het is vaak een noodzaak, maar het is altijd een overtuiging. Het gaat erom het te doen met wat er is en onafhankelijk te blijven. Anuka legt dit ideaal van zelfbeheer uit. « Het gaat erom dat je de dingen doet zoals je ze kunt doen, dat je de middelen zoekt om het te doen, dat je de mogelijkheden en de middelen ziet die je hebt. Je kunt alles doen met wat je om je heen hebt en de mensen die net als jij denken. 

De activisten van deze radiostations snijden zelden in de bochten. Zowel in Zumba la Turba als in Quinta Pata hebben de leden de studio’s zelf gebouwd. Voor Quinta Pata was het de CTP, het Collectif Technique Populaire, die hen hielp hun zender op te bouwen. De PTC verenigt geluidstechnici en andere technici die besloten hebben hun vaardigheden in dienst te stellen van de gemeenschapsradio. « Voorbij de romantische visie op radio (« ah, de radio, de microfoon, de antenne… »), moet men bereid zijn de radio economisch te beheren en te ondersteunen, en niet alleen een toespraak te declameren aan de microfoon. Je moet bereid zijn het in al zijn dimensies aan te kunnen: een toren bouwen, schilderen, bedraden, schoonmaken, enz. « . Voor José is dit een visie die veel verder gaat dan de visie van beroepsjournalisten. 

Om het geld te vinden voor de radio’s, zijn alle ideeën goed. La Quinta Pata verkoopt taarten en organiseert maaltijden voor alle buren, Radio Sur verkoopt T‑shirts met het logo van de radio, de leden van Zumba la Turba betalen elk een lidmaatschapsbijdrage, La Tribu runt een bar… Sommige radiostations vragen een kleine vergoeding voor ruimte in de ether, andere vragen reclame van hun partners. Diego rechtvaardigt dit laatste punt. « Onze eerste band is politiek, maar dat belet ons niet om economische betrekkingen te hebben. Het cultureel centrum kan bijvoorbeeld betalen voor de reclame die een voorstelling aankondigt, net zoals wij er een biertje gaan drinken. Maar we zenden niet zomaar een advertentie uit. Hoe dan ook, iedereen draagt zijn steentje bij. Luli, een van de belangrijkste animatoren van de Quinta Pata, besluit: « Het gaat nooit om geld verdienen. Het economische aspect is altijd aanwezig, maar wij geven voorrang aan andere dingen ». 

Naar een andere PaySage? 

Sinds 2009 regelt een nieuwe wet de werking van radio- en televisiemedia. Het reserveert 33% van de radioruimte voor « entiteiten zonder winstoogmerk ». Dit is een overwinning voor de gemeenschapsradiostations, die hiermee een begin van wettelijke erkenning hebben gekregen. Maar voor het National Alternative Media Network is het probleem nog lang niet opgelost: « De wet erkent onze specificiteit als populaire en gemeenschapsmedia niet. Wij worden op één hoop gegooid met stichtingen, vakbonden, NGO’s, kerken… die veel meer economische, politieke en bestuurlijke macht hebben dan wij om aan de door de wet opgelegde verplichtingen te voldoen. Om toegang te krijgen tot het gereserveerde derde deel van de radiogolven moeten radio’s voldoen aan een reeks specificaties die tussen 4.000 en 7.000 euro kosten (dit omvat bijvoorbeeld de verplichting over goedgekeurde apparatuur te beschikken). « Deze eisen zijn concrete hinderpalen voor het bestaan en het functioneren van de populaire radio-experimenten. Het is voor ons onmogelijk om ons deze uitgaven te veroorloven », klaagt Luli. 

Tot nu toe hebben de gemeenschapsradiostations geen subsidies ontvangen. 

Voor Diego is de erkenning van gemeenschapsradiostations zinloos indien deze niet op hun specificiteit is gebaseerd. « Voor ons, in communicatie, zouden er geen concurrerende relaties moeten zijn. Belangrijk is de samenwerking en de socialisatie van de kennis. Hoe meer gemeenschapsradiostations er zijn, hoe beter. De eis van alternatieve radiostations is te worden erkend voor wat zij werkelijk zijn. Het gaat er niet alleen om het monopolie van de grote groepen te voorkomen, maar ook om het bestaan van kleine alternatieven, zoals die er zijn, mogelijk te maken. En het doel van deze radiostations is nu juist om iedereen de mogelijkheid te geven zich uit te drukken, boven zijn of haar graad van professionaliteit uit, en in alle vrijheid. Alternatieve radio’s hebben aangetoond dat zij in de loop van de tijd kunnen worden gehandhaafd en geconsolideerd. Hun aantal is nu indrukwekkend en hun netwerksterkte neemt toe. Overal in Argentinië weerklinken hun stemmen, verzetten zich, klagen aan, doen voorstellen en bouwen… Hun woorden en voorbeelden dragen.

Edith Wustefeld en Johan Verhoeven


en in België? 

Alternatieve radiostations zijn niet op elke straathoek te vinden, maar ze bestaan wel. Erfgenamen van de traditie van vrije radiozenders, die in de jaren zeventig clandestien uitzonden en streden voor de liberalisering van de ether, zijn nu legaal… maar nog steeds « vrij ». Hun marginale positie in een uniform radiolandschap maakt hen onafhankelijk, vrij en divers. Zij zenden niet-commerciële muziek uit, praten over onderwerpen waarover niet gesproken wordt, geven een stem aan hen die het minder hebben. In één woord, ze zijn toegewijd. 

Zij zijn de uitzondering, maar sommige van hen hebben een reputatie die past bij hun missies. Een kort overzicht van drie Brusselse rebellen: 

*RadioAir Libre 87.7 FM,
Forest http://www.radioairlibre.be

« Wij zien radio als een dialoog en niet als een oorwassing. Radio Air Libre, opgericht in 1983, is een vrije radio-organisatie, onafhankelijk van enige politieke of commerciële groepering. Het wordt beheerd en gefinancierd door zijn leden. Dankzij de lidmaatschapsbijdragen en trouwe luisteraars blijft Radio Air Libre zonder sponsors of reclame werken. Het resultaat? « Onbelemmerde vrijheid van meningsuiting, onbeperkte keuze van programmering, een radicaal andere toon. Het radiostation wil een stem geven aan hen die de traditionele media gesloten vinden. 

*RadioPanik 105.4FM,
St-Josse http://www.radiopanik.org/spip

« (…) als doel de werkelijke emancipatie van het individu met inachtneming van de culturele verschillen en de democratische procedures. In 1983 richtte een groep jonge antiracistische en mensenrechtenactivisten Radio Panik op. Het doel? Om de verschillende stemmen van Brussel te laten horen en samen te laten horen. Vandaag de dag is het een associatieve radio van expressie en creatie, multi- en intercultureel. Zij verdedigt een kritische benadering van informatie, culturele en sociale diversiteit, en vrijheid van meningsuiting. Sinds 2006 wordt het gesubsidieerd door de Franse Gemeenschap. 

*Campus Radio 92.1FM, ULB Campus
http://www.radiocampus.be

« Een vrije en constructieve expressie, een sterke verbondenheid met het sociale weefsel van Brussel en een grenzeloze liefde voor muzikale en culturele diversiteit. Radio Campus werd in 1980 opgericht door een groep studenten van de Université Libre de Bruxelles. Financiële steun van de universiteit geeft haar een zekere vrijheid van meningsuiting en ruimte in vergelijking met commerciële radiostations. Een gemeenschapsradiostation met meer dan 150 presentatoren, technici en medewerkers. 

E.W. en J.V.

Espace membre

Leden