AFVAL BESTAAT NIET! MENSEN DICHTER BIJ NATUURLIJKE PROCESSEN BRENGEN VOOR EEN RATIONEEL BEHEER VAN HULPBRONNEN

Van afval tot hulpbron, van vork tot vork, van hoofd tot buik, van Noord tot Zuid… het idee van kringloop en onderlinge afhankelijkheid is de laatste jaren erg belangrijk geworden. Het systeemdenken of het globale denken krijgt geleidelijk voet aan de grond (denk globaal om lokaal te handelen) en de tendens naar een kringloopeconomie lijkt niet meer te stoppen in die mate dat pogingen worden ondernomen om elk einde van de cyclus opnieuw te verbinden met een nieuw begin. Hey! Ik heb afval, wie wil het? 

Als het gaat om organisch materiaal (OM), hoe verbinden we dan leven met dood en dood met leven? In een tijd waarin we de behoefte voelen om ons te verbinden met de aarde, wordt het vies maken van onze handen met klei een nieuw paradigma in stedelijke omgevingen. De integratie van de mens in zijn levende wereld, in zijn ware essentie, stelt elke « homo sapiens biologicus » ter discussie, dankzij zijn analytisch en reflectief vermogen. Dus laten we teruggaan naar de oorsprong van materie en leven. 

De classificatie van « levende wezens » omvat 3 koninkrijken: eukaryoten (planten, dieren, schimmels), bacteriën en archaea (een soort extremofiele bacteriën⁽¹⁾). De biologie toont aan dat levende soorten zich inspannen om hun eigen soort in de loop van de tijd te laten gedijen. Deze tijd is relatief, aangezien evolutie aangeeft dat soorten zich aanpassen en veranderen naar gelang van de omstandigheden van hun omgeving. Mens en Aarde, verenigd in de wereld, evolueren. De mens voedt zich met de natuur, de natuur recycleert de mens, en vice versa. Wetenschappelijk onderzoek helpt ons de intieme en afhankelijke relaties tussen levende organismen te begrijpen en heeft het pact kunnen aantonen tussen bloemen en insecten, bacteriën en ons spijsverteringsstelsel, en archaea die een rol spelen in de stikstofcyclus (nitrificatieproces) en de koolstofcyclus, door planten te voeden en bij te dragen tot de productie van het broeikaseffect (methanisering).

Al deze relaties en evenwichten zijn kwetsbaar maar tegelijkertijd zeer sterk. Lange tijd heeft de mens echter geweigerd in te zien dat zijn relatie van overheersing en uitbuiting met de natuur gevolgen kon hebben voor deze evenwichten. In de hoogtijdagen van het massatoerisme, bijvoorbeeld (toename van het luchtverkeer), was het ondenkbaar dat menselijke activiteiten gevolgen zouden kunnen hebben voor het milieu. Vandaag begrijpen we dat het verzwakken van één schakel in het systeem het geheel verzwakt en tot onverwachte gevolgen kan leiden. Sommige vergelijkingen spreken voor zich: als men het niveau van energiecomfort wilde handhaven Als we fossiele brandstoffen zouden vervangen door brandhout, zou de aarde niet genoeg bebouwbare oppervlakte hebben om de nodige biomassa te produceren; zelfs als dat wel het geval zou zijn, zou het bebossen van de hele planeet leiden tot een sterkere reflectie (verduistering van het aardoppervlak) waardoor het broeikaseffect in verband met de zonnestralen zou toenemen. Dit alles roept veel vragen op: moeten we GGO-verwarmingskorrels maken, moeten we de bevolking terugdringen, moeten we het koud hebben in de winter? Er staan ons nog vele vragen te wachten die in de OM-cyclus moeten worden geanalyseerd om de « echte » oplossingen beter te begrijpen die de mens in staat zullen stellen zich in zijn omgeving te integreren zonder buitensporige gevolgen te veroorzaken die het gehele planetaire ecosysteem, en zelfs de gehele menselijke soort, zouden verstoren. 

MANAGER IN PLAATS VAN OPERATOR 

De moderne mens, die in een maatschappij leeft, is sociaal georganiseerd. Iedereen neemt deel aan de collectieve inspanning die op haar beurt de vooruitgangvoedt ‚vooruitgang die is aangewakkerd door de ontdekking van overvloedige fossiele energie, waardoor onze relatie met biologische energie en, inderdaad, met menselijke inspanning is geminimaliseerd. Deze ontdekking ontkoppelde ons van de fysieke realiteit van ons lichaam. Aangezien tegelijkertijd de prijs van fossiele energie goedkoper is dan de prijs van een arbeider (kosten/energieverhouding), wordt machinearbeid rendabeler. In de zogenaamde moderne maatschappij is de mens dus in wezen gereduceerd tot de rol van onderzoeker en beheerder van energie, het wezen van de machinearbeid. Deze wedloop naar energie is jubelend, hij maakt comfort mogelijk door het dagelijkse leven te vergemakkelijken en tijd vrij te maken voor ontspanning en plezier als beloning voor de geleverde inspanning. We zijn er dus van overtuigd dat de mixer die onze eiwitten tot pieken klopt, ons gelukkig maakt, vooral als we weinig tijd hebben! Onze neoliberale en kapitalistische maatschappij orkestreert deze muziek die iedereen in staat stelt te werken, te consumeren en zijn individualiteit tot uitdrukking te brengen. Natuurlijk moet het individu zich ontwikkelen, maar is dit onze rol, ons doel op zich? En kan men van vervulling spreken wanneer de wedloop naar geluk door individuele genoegens heeft gezegevierd? Het integreren van gezond verstand in ons maatschappelijk gedrag kan het « zijn » herstellen waar het « hebben » overheerst. 

AFVAL EN NATUUR 

De productivistische maatschappij gebruikt hulpbronnen en grondstoffen om consumptiegoederen te produceren. Deze op deze wijze geproduceerde goederen creëren afval. Het bos daarentegen creëert geen afval, het verbruikt, transformeert en deelt het overschot! Elke output heeft een rol en is nuttig voor iemand anders, waardoor interacties ontstaan die in de loop van de tijd complexer zijn geworden om een systeem op te bouwen dat rijk is aan diversiteit en veerkrachtig is als geheel. Zou het voor de duurzaamheid van het menselijk leven niet een grotere zekerheid zijn als wij dichter bij natuurlijke processen zoals die van het bos zouden komen te staan? 

Wanneer men spreekt van rationeel beheer, roept dat wijsheid op, soberheid in overvloed, respect voor de natuurlijke cycli, integratie in het ecosysteem… in feite een reeks filosofische en ethische concepten. De natuur maakt geen keuzes uit eigenbelang, zij worden gemaakt door een reeks chemische en biologische reacties, waarvan het resultaat tot nieuwe reacties leidt. Kortom, de natuur vindt haar eigen weg en houdt die in evenwicht. De rijkdom van de wereld van vandaag in zijn verscheidenheid is het eenvoudige resultaat van een reeks complexe reacties en relaties die met elkaar in evenwicht zijn gebracht. 

Binnen dit terrestrische complex is de bodem de basis van alle levensvormen. Zonder bodem zijn er geen landplanten, zonder landplanten is er geen fotosynthese, geen atmosfeer, geen zuurstof en dus geen dieren. Maar al te vaak onderschatten wij het vitale belang van de bodem voor alle levende wezens, inclusief de mens. Bossen bestaan al sinds het Devoon (420 miljoen jaar geleden). De eerste planten verschenen echter in het Ordovicium (-490 miljoen jaar geleden), zodat het 70 miljoen jaar evolutie kostte voordat planten zich tot bossen konden organiseren. Deze bossen zijn het product van de evolutionaire kettingreacties van levende organismen; zij hebben ons voorzien van vruchtbare bodems die zijn gedomesticeerd om het voedsel te leveren dat nodig is voor de voortzetting van het menselijk leven. 

Maar wat is de complexe werking van bosbodems? Planten voeden zich met de zon en produceren OM (fotosynthese), dieren eten OM en gebruiken het om te leven. Dieren zijn dus afhankelijk van planten, die op hun beurt weer afhankelijk zijn van de zon, die ons haar energie stuurt in de atmosfeer van de aarde. Planten hebben ook grond nodig om te groeien. Wij begrijpen dus dat de atmosfeer en het moedergesteente (diepe bodem en mineraal) verbonden zijn door het levende (organische). De bodem is kostbaar, het bovenste gedeelte (30 cm) verteert alles wat erop valt, mineraliseert het (mineralen omgezet in een chemische vorm die door planten kan worden opgenomen) en wint het vervolgens weer terug (opname van mineralen door planten). Deze rol van recycler is te danken aan de bodem, die een overvloed aan leven herbergt, zoals bacteriën, schimmels, insecten, springstaarten⁽²⁾, myriapoden⁽³⁾, buikpotigen⁽⁴⁾… en niet te vergeten de familie van de regenwormen, die een essentiële rol speelt in de vereniging van de minerale en organische werelden (vervaardiging van het klei-humuscomplex). Schimmels zetten lignine en koolstof om in humus (de kleinste OM-molecule), die vitale eigenschappen heeft (structuur, mineraal- en waterretentie,…) om een levende bodem in stand te houden. Humus is de ruggengraat van de bodem en houdt koolstof in organische vorm vast. Alle organismen die OM ontbinden werken aan het eten en verteren van de architectonische assemblages van levende organismen (moleculaire structuren) en zetten deze geleidelijk om in elementaire bouwstenen (cf. het periodiek systeem der elementen). Deze basiselementen kunnen vervolgens weer door de planten worden geassimileerd, enzovoort. Het bos voedt zich dus door de afbrekende en levende organismen in of op de bodem! 

Planten verbruiken CO2, zij gebruiken de energie van de zon om C (koolstof) te absorberen en O2 (zuurstof) vrij te maken. Dieren verbruiken O2 om te ademen, gebruiken energie van planten © en nemen hun mineralen en vitaminen op en geven tenslotte CO2 (ademhaling) en niet-beschikbare of onbruikbare mineralen af (uitwerpselen). In een dergelijke complementaire relatie tussen planten en dieren is het afval van de een de hulpbron van de ander. Afval bestaat niet, alles wordt verbruikt en gerecycleerd! 

EN NU LUKT HET ONS? 

Als je een bos omhakt, groeit het weer aan, maar als je de bodem vernietigt, groeit het bos niet meer aan! Het is een manier van denken door prioriteiten te stellen. De huidige landbouw gebruikt synthetische meststoffen (die reeds gemineraliseerd zijn) om de planten te voeden en beschermt ze met fungiciden, herbiciden en insecticiden om de vruchten van diezelfde plant te beschermen. Er is duidelijk sprake van een strijd in de menselijke landbouwtechniek tegen de natuur om de natuur uit te buiten om de mens te voeden. Deze technieken tasten de bodem en het leven dat erin leeft aan, waardoor het geleidelijk inert wordt en dus niet meer gerecycleerd kan worden… De grond kan zichzelf niet langer voeden… Maar nogmaals, de technologie toont ons dat het mogelijk is zonder grond gewassen te telen (hydrocultuur, aquaponics, aeroponics) maar dat dit duur is in termen van fossiele energie in vergelijking met de calorieën van het geproduceerde voedsel (de balans is negatief). Zelfs wanneer zogenaamde « groene » energie wordt gebruikt, zijn deze technieken niet in harmonie met het natuurlijke ecosysteem, maar creëren zij slechts een productief kunstmatig mini-milieu. Natuurlijk. Maar zouden we zonder de natuur willen leven, zelfs als de technologie het ons toestond? Als we zouden beseffen dat de mensheid de zon steeds verder uitroeit en we een manier zouden vinden om zonder de zon te leven, zouden we haar dan zo snel mogelijk vernietigen? Zouden we gelukkig zijn op een planeet zonder de zon? Laten we serieus zijn en de vraag naar de grenzen stellen. 

Wanneer de mens zich verwijdert van wat hij is, streeft hij ernaar terug te keren naar zijn wortels, terug te keren naar de werking van de natuur en haar processen. Composteren is in dit verband niets anders dan de techniek van het domesticeren van het ontbindingsproces van het bos. Doel is de afbraak van OM in een aëroob proces (in aanwezigheid van zuurstof zoals in een levende bodem) te bevorderen om, onder gecontroleerde omstandigheden, snel te reproduceren wat de bodem en het bos al miljoenen jaren in hun eigen tempo doen. 

In de wetenschap dat de hulpbronnen beperkt zijn en dat planten een bepaalde groeitijd hebben, kan de mens als beheerder de recyclagetijd en de groeitijd van planten in evenwicht brengen om de plantmassa die nodig is om te overleven, in stand te houden. Aangezien fossiele brandstoffen (kolen, olie, gas) worden gewonnen en verbrand, waarbij koolstof in de atmosfeer vrijkomt, is het van essentieel belang koolstof in organische vorm te behouden om het huidige onevenwicht tussen de atmosfeer en de aarde te compenseren, en tegelijkertijd af te stappen van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen (vermindering van het verbruik). 

RECYCLING, EEN NATUURLIJK PROCES VAN HERSCHEPPING 

Van daaruit lijkt het slim om levende organismen te laten werken om OM af te breken (net zo natuurlijk als de zon gebruiken om planten te laten groeien). Er bestaan eenvoudige thuiscomposteertechnieken die alleen menselijke biologische energie en de hulp van onze ontbindende organismen vereisen. Deze technieken beperken het verbruik van fossiele brandstoffen en dus de uitstoot van kooldioxide. En wat meer is, ze zetten mensen aan het werk! 

Momenteel wordt in Brussel MO verzorgd door de gemeenschap (organisch huishoudelijk afval, toiletafval, tuin- en plantsoenafval, industrieel afval, enz.) Er bestaan processen die oplossingen bieden zoals verbranding met energieterugwinning, (bio)methanisering (afbraak zonder zuurstof, zoals in een maag)… Deze oplossingen zijn energie-intensief (vervoer, industrie, verborgen kosten, enz.) en doorbreken natuurlijke cycli (OM, koolstof, stikstof, fosfor, enz.). De inzameling in Brussel (op vrijwillige basis) van organisch afval dat naar de (bio)methaniseringsfabriek in Ieper (ongeveer 130 km verderop) wordt gestuurd, illustreert deze verspilling. Bij deze techniek wordt organische koolstof omgezet in methaangas dat wordt verbrand om energie op te wekken. Bij de verbranding van methaan ontstaat CO2, dat uit de plant vrijkomt. Het residu van anaërobe gisting is een slib dat rijk is aan gemineraliseerde elementen (die planten nodig hebben) maar arm aan humus (die de bodem nodig heeft). Deze installaties hebben hoge investeringskosten en zijn alleen rendabel dankzij de toegekende groenestroomcertificaten. Kortom, een industrie die energie verbruikt (kosten) om energie te produceren (die winst oplevert in de vorm van subsidies). 

Een thuiscomposteertechniek vergt zeer weinig investering (en dat is misschien het « probleem »!), het leven werkt gratis en het resultaat is een vruchtbare wijziging voor de bodem en de gewassen. Er wordt dus geen economische waarde gecreëerd, maar een materiaal dat weer tot leven komt om voedsel te produceren, in een verband met land- of bosbouw, zodat het afval een hulpbron wordt. Zo zal afval niet langer bestaan! Het kost niets en levert geen geld op, maar zijn het niet, net als bij een complementaire munt, de bewegingen, de uitwisselingen die belangrijk zijn en die de echte economie creëren? 

FOSFORVISIE, GEDECENTRALISEERD BEHEER VAN DE MO 

Dit doet ons denken aan een zeer gelokaliseerde behandeling van OM. De dichte en geconcentreerde stedelijke context is niet bevorderlijk voor de haalbaarheid van het lokale beheer, laat staan voor het juridische kader. Bovendien wordt het afval in de stad gemakkelijk gemengd en slecht gesorteerd. Door de soorten afval te beperken, zullen wij oplossingen voor afvalverwerking vergemakkelijken. Een voor de hand liggend voorbeeld — maar niet het ergste — is de route die een bananenschil aflegt met een klein plastic reclame-etiket erop, die na te zijn opgegeten in de compost terechtkomt en 6–12 maanden later als vervuiling op de grond belandt (de merknaam is er nog op te lezen). Waarom moet je er een reclame-logo op zetten? Waarom ook inpakken, overpakken? 

Verscheidene multidisciplinaire actoren op verschillende schaalniveaus werken momenteel aan de co-creatie van een gedecentraliseerd OM-beheersysteem in Brussel waarin gedecentraliseerde compostering en/of semi-industriële oplossingen zouden worden geïntegreerd⁽⁵⁾. Het is de bedoeling dat het toekomstige systeem voor iedereen zinvol is, met het oog op territoriale veerkracht. Dit is een enorme uitdaging voor de samenleving. Het zal ons moeten brengen in de richting van een systeem waarin de verschillende actoren (civiele maatschappij, politiek en industrie) moeten samenwerken om zich lokaal te organiseren, in een gemeenschappelijke globale zin van integratie van de mens in zijn ecosysteem. 

Meer in de volgende aflevering! 

Bertrand Vanbelle

Dit artikel is het eerste in een reeks artikelen die u het hoofd op hol zullen brengen en u een onverbloemde kijk op organische materialen zullen geven. Het zal u in staat stellen u te integreren in onze ecosystemen en op te treden als beheerder van levende organismen, bacteriën, schimmels, planten, insecten en insecten van allerlei aard. 

Volgende artikelen:

• Van het droogtoilet naar de recyclagefabriek (en vice versa)! 
• Theorie en praktijk van thuiscompostering. Humusatie’, of de transformatie 
• van de mens tot humus.