ZEI JE ONOMKEERBAAR?

De notie van onomkeerbaarheid staat hoog op de lijst van geaccepteerde ideeën. Zo wordt vaak gezegd dat de economische mondialisering en het internet onomkeerbare verschijnselen zijn. Het cliché is overal, van links tot rechts, van andersglobalisten tot liberalen, van conservatieven tot progressieven, en zelfs onder kritische filosofen als Christian Godin en wijlen Zygmunt Bauman (1925–2017). Het is niet gemakkelijk een dergelijk standpunt in te nemen zonder cynisch te worden. Als het onomkeerbaar is, dan heeft het systeem zeker gewonnen, dus wat is het nut van vechten? Is er nog iets anders te doen dan ons zo goed mogelijk aan te passen aan de ijzeren kooi van het neoliberalisme? Door in te zetten op de omkeerbaarheid van menselijke aangelegenheden, trekken wij niet alleen lijnen voor actie, maar heropenen wij het veld van mogelijkheden dat zin geeft aan verzet. « Wat onontkoombaar is wanneer de regels van het spel gegeven zijn, is dat niet meer wanneer men erkent dat degenen die de ongewenste aard van de gevolgen van deze regels inzien, kunnen besluiten ze te wijzigen », merkt Philippe Van Parijs oordeelkundig op.⁽¹⁾

Laten we hier verder naar kijken. Laten we allereerst erkennen dat er onomkeerbare feiten zijn, op sociologisch en ecologisch gebied. Ten eerste, de multiculturele samenleving die de onze is geworden. Het zou immoreel en onrealistisch zijn om miljoenen EU-burgers van niet-Europese afkomst « terug naar huis » te sturen, zoals extreem-rechts soms voorstelt. Daar zullen steeds meer klimaat- en conflictvluchtelingen bijkomen. In voor- en tegenspoed, we zullen het moeten « doen ». Ten tweede weten wij nu dat de klimaatverandering — zelfs zonder rekening te houden met de plausibele hypothese van een « runaway » — nog zeer lang zal aanhouden. Ze zijn onomkeerbaar op menselijke, of op zijn minst op beschavingsschaal. De activiteit van nucleair afval en het versneld verdwijnen van soorten vallen ook in dezelfde categorie. Professor Guy McPherson identificeert niet minder dan dertig positieve terugkoppelingslussen die oncontroleerbaar zijn geworden⁽²⁾. De uitdaging zal erin bestaan een democratisch debat op gang te brengen in een steeds kritischer wordende wereldsituatie. De totalitaire verleiding zal waarschijnlijk zegevieren.⁽³⁾

Waar is dan de omkeerbaarheid? Bijvoorbeeld in een proces van de-globalisering waartoe enkele politici (Arnaud Montebourg) en essayisten (Emmanuel Todd, Aurélien Bernier⁽⁴⁾) oproepen, maar ook voorstanders van degrowth, die het in plaats daarvan verplaatsing noemen.⁽⁵⁾ Onhaalbaar, zullen de Cornucopische progressieven antwoorden⁽⁶⁾Deze mensen vergeten dat een energietekort — en reeds een eenvoudige stijging van de grondstofprijzen — een einde zou kunnen maken aan deze utopie van de mondialisering, te beginnen met de inkrimping van het olie-intensieve internationale vervoer (vliegtuigen, auto’s, containerschepen), en dus van het grootste deel van de handel, die een bron van winst is voor de multinationals. De onomkeerbaarheid van de uitputting van de fossiele hulpbronnen impliceert op zijn beurt de omkeerbaarheid van een menselijk verschijnsel als de mondialisering. Het zou natuurlijk de voorkeur verdienen de mondialisering te organiseren in plaats van haar te ondergaan, zonder uit het oog te verliezen dat wij opnieuw met de — deels onomkeerbare — vernietiging van het milieu zullen moeten afrekenen. 

« De technoptimisten beweren dat het internet zal blijven bestaan en dat de mensen over de hele wereld zullen blijven communiceren. Dit gaat voorbij aan de sociale en politieke wanorde die zal ontstaan en deze prachtige ordening van real-time communicatie zal verstoren; het gaat voorbij aan het feit dat problemen met de energievoorziening op zijn minst de betrouwbaarheid van het systeem zullen ondermijnen, zo niet het einde ervan zullen betekenen. Volgens Richard Duncan’s Olduvai theorie, zal de ineenstorting beginnen met enorme en steeds frequentere stroomonderbrekingen. Volgens berekeningen van de Britse onderzoeker Andrew Ellis zal het web in 2023 waarschijnlijk in fatale schokken uiteenvallen. Dit is te wijten aan de verzadiging van optische vezels door de terabytes aan foto’s die op zogenoemde sociale netwerken worden geplaatst, filmdownloads, digitale televisie en smartphoneverslaving, alsmede het almaar toenemende elektriciteitsverbruik van datacentra. Aangezien er geen webautoriteit is, is het anarchie, iedereen doet wat hij wil in zijn eigen hoekje. Reeds in het voorjaar van 2015 in Le Monde (12/05), stellen herbezwaarden⁽⁷⁾ In reactie op dit nachtmerrieachtige nieuws (dat bij nader inzien vanuit elk oogpunt nachtmerrieachtig is) heeft de industrie de ineenstorting van het web een « mythe » genoemd, aangezien zij reeds verscheidene alarmistische voorspellingen heeft overleefd, en heeft zij dit tegengegaan met haar eigen mythes: vertrouwen in de fabrikanten van apparatuur, in het algemeen belang dat het zoeken naar technische oplossingen drijft, in financiële investeringen, in het « eco-efficiënt » gebruik van hulpbronnen, enz. Volgens Henk Steenman, directeur van Ams-Ix, bijvoorbeeld, zullen technologische innovaties de capaciteit « meer dan een factor 10 in de komende jaren » , aldus het Greentouch-consortium. Het ismogelijk het stroomverbruik van internet met een factor 1.000 te verminderen en toch de kwaliteit van de dienst te garanderen. Toenemende, afnemende… altijd meer zal deze keer worden bereikt door altijd minder, een mooi voorbeeld van liberale « dialectiek »! 

Vreemd genoeg jaagt omkeerbaarheid ons angst aan, alsof een nieuw leven beginnen zonder internet buiten het bereik ligt van het mogelijke, het voorstelbare, het wenselijke, waarbij de pijl van de vooruitgang noodzakelijkerwijs in dezelfde richting wijst. In dit geval, net als in andere, zouden we achteruitgaan, maar wat maakt het uit als het gaat om ons overleven, en in de eerste plaats om een beter leven, in gezondheids- en sociaal opzicht, en uiteindelijk om een fatsoenlijk leven? Kiezers richten hun angst over het algemeen — als ze bang zijn! — naar de verkeerde doelen. Günther Anders waarschuwde ons voor de heilzame rol van de legitieme angst die bij onze tijdgenoten moet worden gewekt, hetgeen een « morele taak » is. Omgekeerd doen de digitale herders in Silicon Valley er alles aan om hun surfende schaapjes in conformiteit, politieke passiviteit en onwrikbaar optimisme te houden. En daarvoor kunnen ze op de media rekenen. 

Bernard Legros