Julian Assange
641 weken van vrijheidsberoving voor het vertellen van de waarheid
641 weken van vrijheidsberoving voor het vertellen van de waarheid
In Blois neem ik de « Chauffe », een pendeldienst tussen het station en het Château de la Borde. Labradorianen benoemen de specifieke gebruiken van de plaats graag op hun eigen manier. De volgende dag zal mijn vriendelijke chauffeur de « loodsmannetjes » zijn die me rond de instelling zullen brengen. Ik stel mezelf voor aan iedereen die ik ontmoet, ik ben de nieuwe stagiair. Ik begeleid hem naar de verschillende plaatsen rond het kasteel waar we wonen en waartussen we ons bewegen. Mijn gids brengt me naar zijn kamer, gaat naar de ziekenboeg en vraagt om een Xanax. Pas dan realiseer ik me dat mijn chauffeursvis een ingezetene is. Alleen door aanwijzingen kom ik te weten wie « verzorger » is en wie « verzorgde ». De verzorgers worden « monitoren » genoemd en de verzorgden « bewoners », maar een spade wordt een spade genoemd en « waanzin » en « gek » zijn geen uitgewiste woorden, waardoor ze hun adelbrieven terugkrijgen(1). Deze verwarring stelt mij in staat de ontmoeting aan te gaan door mijn vooroordelen opzij te zetten. Iemand kan immers aan een zware depressie of schizofrenie lijden en toch nog in staat zijn een auto te besturen en verantwoordelijkheid voor de gemeenschap te nemen.
Een aantal bewoners heeft een vak gehad en heeft nog steeds een vaardigheid of zelfs een talent op een bepaald gebied. Ik leer van iedereen en er is geen gebrek aan gespreksstof en enthousiasme. Ik vraag me af op welk moment alles voor hen veranderde… Het is tijdens deze ontmoetingen dat men zich realiseert dat er geen duidelijke scheidslijn is tussen het normale en het pathologische. La Borde is « het minste wat we kunnen doen », d.w.z. een ruimte waar « we ze met rust laten » en waar het er vooral om gaat « het ergste te vermijden », wat niet zo erg is.
Hier geen witte jassen, geen hiërarchie in hokjes en geen antagonistische scheiding van rollen. In La Borde heeft iedereen een status, maar identificeert zich er niet volledig mee. Een bewoner of kok kan een belangrijkere therapeutische functie hebben dan een verzorger van een andere bewoner. « Elke ontmoeting met een ander persoon roept een heropleving van herinneringen op. Dit aforisme van François Tosquelles herinnert ons er ook aan dat overdracht plaatsvindt waar we het niet altijd verwachten. Het is het onverwachte, de toevallige ontmoeting die het leven op het Château de la Borde beheerst. En toch, het collectief is gestructureerd, georganiseerd, heeft zijn wetten, maar zonder bureaucratische starheid. Er wordt getracht voor elk individu een oplossing te vinden en deze aan de groep kenbaar te maken. Dit wordt besproken in de dagelijkse en wekelijkse vergaderingen, tijdens welke de actie kan worden doordacht.
« Het is menselijk » zegt Patrick(2), een oude bewoner die me in vertrouwen vertelt dat hij verliefd is op dit kasteel en dat het van hem is. Ik denk: een plek waar iedereen thuis is? Een plaats van zorg in de zin van het zorgen voor de ander? De genezing die daar nog bovenop zou komen? Beter leven met de ziekte dan met een geneesmiddel? Een kasteel voor dwazen? Ik heb het beeld van Jean Oury, een jonge psychiater die ontevreden was over de administratie van de instelling waar hij op dat moment praktiseerde, en die met een dertigtal patiënten op pad ging en veertien dagen lang in het ene hotel na het andere verbleef. Als hij op een dag met zijn motor langs een prachtige cederboom rijdt, ontdekt hij het kasteel en de bijgebouwen, die de eigenaar hem voor een schijntje wil verkopen…
Geen hekken, geen muren, geen gesloten deuren (behalve voor de ziekenzalen), geen isoleerkamers, maar een kasteel en vele paden die van de ene plaats naar de andere leiden, een verscheidenheid aan plaatsen van verschillende grootte en stijl, maar altijd op een menselijke schaal, verspreid over het zeer grote landgoed: de moestuin, de kapel die een bibliotheek is geworden, het secretariaat van de club, de schragen voor het theater, het kippenhok (en de paarden), de rotonde, het medisch coördinatiebureau, het kinderdagverblijf voor de kinderen van het personeel(3)Er zijn drie sectoren: het Bos, het Loodswezen, het Park en de Uitbreiding, met in totaal ongeveer 100 bewoners.
De heterogeniteit van plaatsen gaat hand in hand met de heterogeniteit van de mensen die er wonen of werken. De waarnemers zijn verpleegsters, verplegers, psychologen van opleiding, maar ook zonder enige opleiding op het gebied van de zorg. De bewoners zijn tussen de 20 en 90 jaar oud, sommigen zijn er voor een kort verblijf, anderen blijven er hun hele leven, sommige oud-bewoners gaan overdag naar La Borde (daghospitaal). Maar wat zouden deze soms open, soms intieme plaatsen zijn zonder vrij verkeer? Iedereen komt en gaat, velen weten waarheen, anderen worden opgepikt door een hulpje in de bocht van de weg. Het « Dagblad » is er om ons te herinneren aan de activiteiten van de dag of de « R.A.I.L » bijeenkomst voor de activiteiten van de middag, en ook nieuwkomers zijn welkom. En stoelen, overal stoelen, bezet, leeg, verspreid over de plaats. De ruimtes hebben niet altijd de elegantie van het kasteel en zijn soms donker en vuil. Maar wat nog opvallender is, is dat ik na een paar dagen in La Borde niet meer dezelfde werkelijkheid zie, omdat het menselijke de overhand heeft gekregen op het materiële. Het huishouden van bewoners en monitoren wordt gedaan met aandacht voor de relatie die zich ontwikkelt. Zo heeft de bezem mij in staat gesteld, beter dan een diploma, een band te scheppen (als vrienden? ik zou het niet kunnen zeggen) met Antoine die zijn bed niet kan verlaten. Het verzorgen van Claire’s papierwerk heeft een kalmerend effect op deze kleine dame die momenten van grote angst ervaart. Yolande helpen zich te wassen op haar verzoek schept een band waardoor ze me enkele dagen later haar foto’s zou kunnen tonen. Ik ontdekte de Borde van dertig jaar geleden, identiek. Niets lijkt te zijn veranderd, behalve misschien een vaatwasser, een computer, een brandtrap… Er is niets veranderd in La Borde, maar de psychische, sociale en institutionele beweging is voortdurend in beweging.
Een plaats vol geschiedenis, waar Félix Guattari (co-regisseur van la Borde), Jean Renoir (die rond 1960 een film over la Borde wilde maken), Fernand Deligny (die er was uitgenodigd), Min Tanaka (die butoh danste voor het kasteel)… De mensen die zijn langsgekomen en de gebeurtenissen die het jaar markeren, zoals het 15 augustusfeest, of meer specifieke gebeurtenissen zoals filmopnames, vormen een gemeenschappelijke geschiedenis. Maar het is het alledaagse dat tot de hoogste rang wordt verheven: « God ligt in de details »(4). De ene taak is niet a priori belangrijker dan de andere, het geestelijke en het materiële zijn met elkaar verweven, evenals het enkelvoudige en het collectieve. Tijdens de « Bar-à-tea » is Patrick, die reeds geweigerd had te eten bij het avondmaal omdat hij zei dat hij het niet verdiende, teruggetrokken en piekert. Ik sta erop hem gebak aan te bieden, hij neemt het eindelijk aan, proeft en zijn gezicht licht op: « Ik heb nog nooit zoiets lekkers gegeten! Hij doet dan met ons mee in verschillende spelletjes. Hier hebben we het over aandacht voor de sfeer, Oury gebruikt ook de term medeplichtigheid.
De plaats waar men is opgenomen is in de eerste plaats een plaats van bestaan, een plaats waar het individu en het collectief samenkomen, een micro-samenleving met haar conflicten, waar men dagelijks probeert samen te leven. Terwijl wat psychose kenmerkt juist die verbroken band met de ander is. In dit verband herlees ik mijn aantekeningen (van het seminarie over Szondi dat in La Borde werd georganiseerd door de psychoanalyticus Marc Ledoux): « Het leven begint met contact: aanraken en aangeraakt worden: zijn wij in staat om aangeraakt te worden? Zijn wij in staat een alternatieve samenleving te creëren, waarin wij met de grootst mogelijke welwillendheid en omzichtigheid de ander zouden aanraken, die ander die door het bestaan is mishandeld? Institutionele psychotherapie is geen « ideale samenleving » maar vooral een instrument om te denken.
Oury beweert beïnvloed te zijn door Kierkegaard, Gide, Lacan en Marx. Maar ook en vooral door zijn vriend, de Catalaanse psychiater François Tosquelles, grondlegger van het kritisch paradigma van de psychiatrie die de institutionele psychotherapie is, intrinsiek verbonden met zijn ervaring van de concentratiekampen. Zo onderscheidt Oury twee soorten vervreemding: psychotische vervreemding en sociale vervreemding. Ik herinner me zijn anekdote over dit onderwerp: als kind sloot hij kikkers op in een pot en de volgende dag waren ze niet in aantal toegenomen, maar juist in aantal afgenomen omdat ze elkaar hadden opgegeten. Deze pot zal worden geopend, en we zullen proberen om permanent voor de instelling te zorgen. En om een structuur op te zetten die een quasi zelfbeheer mogelijk maakt(5) door de bewoners zelf, met echte inspraak en besluitvorming. Een structuur die als referentiepunt kan dienen, die als referentie kan worden gebruikt, maar die ook ter discussie kan worden gesteld.
In La Borde, bijvoorbeeld, valt men op door het grote aantal vergaderingen: gelijkvloers, medisch, personeel, club, receptie, Peachum, enz. De lijst gaat verder en elke workshop en sector heeft zijn eigen bijeenkomst. Waar we heen gaan, waar we niet heen gaan, waar we heen gaan, waar we blijven… Deze gezamenlijke behandeling van het dagelijks leven heeft een therapeutisch effect, omdat de patiënten hun psychologische activiteit zien verschuiven naar andere problemen dan hun lijden. Patrick vertrouwt me toe: « Ik probeer mijn gedachten onder controle te houden. Ik zal er een notitie van maken, ik zal het ook proberen…
Om verder te gaan:
Oury J. & Faugeras P., 2012, Préalables à toute clinique des psychoses, Erès.
Foucault M., 1972, Histoire de la folie à l’âge classique, Tel Gallimard.
Oury J. & Depussé M., A quelle heure passe le train, Calmann-Lévy.
Tosquelles F., 1995, De la personne au groupe, Erès.
Norgeu A.-M., 2006, La Borde: le château des chercheurs de sens, Erès.
Ook de sites:
http://www.revue-institutions.com
http://www.collectifpsychiatrie.fr
http://www.croixmarine.com
http://www.euro-psy.org
