VAN KOLONISATIE TOT ECONOMISCHE SLAVERNIJ

« Ons is verteld, en wordt nog steeds verteld, dat de Mayflower-pelgrims Amerika kwamen bevolken. Maar was Amerika onbewoond? 

Eduardo Galeano

In 1492 werd ten onrechte de naam « ontdekking van Amerika » gebruikt, maar het is ook het jaar waarin Spanje na bijna acht eeuwen het laatste bastion van het moslimgeloof overwon. De zogenaamde « heilige oorlog » van de Kerk tegen de Islam, geleid door Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië, zegevierde. In datzelfde jaar werden ongeveer 150.000 Joden die weigerden zich tot het katholicisme te bekeren, van Spaans grondgebied verdreven. De krijgscultuur van de kruistochten werd geëxporteerd naar de nieuwe koloniën. Koningin Isabella, die de inquisitie had gesponsord, werd door de Spaanse Paus Alexander VI tot eerste Vrouwe van de Nieuwe Wereld gewijd. Het koninkrijk Gods breidde zich uit en de conquistadores drongen er bij de vele oorspronkelijke volkeren, de « Indianen », die een verkeerde naam hadden, op aan zich met geweld tot het katholieke geloof te bekeren. Minstens 10 miljoen inwoners van de Amerika’s werden tussen 1500 en 1600 uitgeroeid met de zegen van het Vaticaan. 

Het is belangrijk om deze twee belangrijke gebeurtenissen van 1492 in hun context te plaatsen. Het geweld in Amerika kan niet begrepen worden zonder het in de context te plaatsen van de gruwelen van de kruistochten. Ze van elkaar loskoppelen zoals in de schoolboeken, helpt niet om een van de donkerste bladzijden uit onze geschiedenis te begrijpen. 

BEZETTING EN PLUNDERING ALS « ONTDEKKING 

De grote koloniale mogendheden, Spanje, Frankrijk, Engeland, Nederland en Portugal, hebben een groot deel van de inheemse bevolking van de Amerika’s, Azië en vervolgens Afrika uitgemoord om natuurlijke rijkdommen (in de eerste plaats goud en zilver) te winnen en een maximale winst te maken. 

Na de reizen van Christoffel Columbus verwoestte de Spaanse verovering koninkrijken en hele streken, waarbij ze ontvolkten en in brand werden gestoken. De Indianen verwelkomden de Christenen echter zo goed als zij konden en boden vaak onderdak, voedsel en goud aan. Maar de Spaanse kolonisten slachtten, martelden en verbrandden de Indianen meteen na hun aankomst om hun overheersing te verzekeren. Bartolomé de las Casas, een van de weinigen die deze genocide destijds aan de kaak stelde, beschreef de gruwelijkheid waarmee deze tirannen de plaatselijke bevolking decimeerden. Het bloedbad is zo groot en de Nieuwe Wereld zo ontvolkt dat de koloniale machten een beroep zullen moeten doen op Afrikaanse buitenlandse arbeidskrachten. Minstens 12 miljoen Afrikanen zijn tussen de 16e en de 19e eeuw gedeporteerd naar Amerika en het Caribisch gebied. Maar velen van hen overleefden de reis niet: naar schatting 20% van de slaven stierf tijdens hun overbrenging en de transatlantische oversteek voordat zij op hun bestemming in de Europese koloniën aankwamen. Het lot van de overlevenden wordt, wat Frankrijk betreft, bepaald door de beroemde Code Noir, opgesteld door Colbert en uitgevaardigd in 1685, die in artikel 44 verklaart dat « slaven roerend goed zijn » , en aldus de handel en slavernij wettelijk regelt. 

In 1545 markeerde de ontdekking van Potosi, een enorme zilvermijn in Bolivia, het begin van de onteigening van de rijkdommen van de Latijns-Amerikaanse ondergrond. Hoe zit het met de enorme hoeveelheid zilver die uit de mijn van Potosi is gewonnen door het zweet van Boliviaanse mijnwerkers, als je ziet hoe arm de stad met dezelfde naam is? Men kan redelijkerwijs stellen dat de onteigening van hulpbronnen en de daaropvolgende handel door middel van kolonisatie grotendeels verantwoordelijk is voor de huidige rijkdom van de koloniale mogendheden en, om maar een voorbeeld te noemen, Brussel zou niet zijn wat het nu is zonder de plundering van Congo. Naast het kolossale fortuin van afgeperste edele metalen, met name goud en zilver, zouden de Europeanen zonder de verwoestende onderneming van de kolonisatie niet zo snel toegang hebben gehad tot zijde en katoen, glasblaastechnologie, rijst en suikerriet uit Azië, en aardappelen, tomaten, maïs, tabak, chilipepers en cacao uit Amerika. 

Ten slotte komen de zogenaamde « ontwikkelingslanden » (DC’s) van vandaag in de plaats van de koloniën van gisteren: multinationals trekken naar voormalige koloniën, investeren met de steun van noordelijke regeringen en internationale financiële instellingen (IFI’s), en persen vervolgens hun hulpbronnen uit om enorme winsten te accumuleren. 

De ellende van de gekoloniseerde landen werd nog vergroot door een overdracht van schulden : de schulden die de koloniale mogendheden (België, Engeland, Frankrijk) bij de Wereldbank hadden aangegaan om hun uitbuitingen in hun koloniën ten volle te benutten, werden vervolgens zonder hun instemming overgeheveld naar de landen die hun onafhankelijkheid hadden verworven. Zij vormen een geval van verfoeilijke schuld, evenals de latere schulden die zijn aangegaan om die schulden af te lossen. In het geval van Haïti wordt het land zelfs gedwongen te betalen voor zijn onafhankelijkheid. In Saint-Domingue (het vroegere Haïti) kwamen in de nacht van 23 op 24 augustus 1791 50.000 slaven tegelijk in gewapende opstand, waarmee een lang proces op gang werd gebracht dat leidde tot de uitroeping van de onafhankelijkheid in 1804. Santo Domingo, nu Haïti genoemd, werd de eerste onafhankelijke zwarte republiek. Het heeft duur betaald: in 1825 werd het land gedwongen Frankrijk 150 miljoen gouden francs te geven voor de erkenning van zijn bestaan als natiestaat. Dit losgeld, ook al werd het in 1838 teruggebracht tot 90 miljoen (waarvan de laatste tranche aan het begin van de 20e eeuw werd betaald), was niettemin een schuld voor onafhankelijkheid. Haïti, dat jarenlang heeft gestreden om zich te bevrijden van de Franse voogdij, moet betalen voor zijn onafhankelijkheid. Ook dit is een verfoeilijke schuld en Haïti heeft het recht om van Frankrijk herstel te eisen. 

De plundering van grondstoffen gaat ook vandaag nog door in de kolonies of ex-kolonies : het kwik dat door gouddelvers in Frans Guyana wordt gebruikt, vergiftigt de Amerindiaanse bevolking die in het Guyanese regenwoud leeft. De Amerindianen worden namelijk besmet door de vis die een groot deel van hun dieet uitmaakt. 

« Talrijke wetenschappelijke studies van Wayana-indianen hebben bevestigd dat het kwikgehalte tot tweemaal de drempelwaarde van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bedraagt. Met miserabele lonen wordt elk jaar 3 ton goud uit Frans Guyana gewonnen, met gevaar voor de gezondheid van de inheemse bevolking en hun leefmilieu. Zal de vergiftiging van land en rivieren ooit worden erkend als een ecologische schuld aan inheemse volkeren? 

HET TOPPUNT VAN PARADOX 

In Afrika gaat de plundering van grondstoffen door, en net als in de tijd van de koloniën, vindt de verwerking plaats in het Noorden, om uiteindelijk terug te keren naar het land dat de grondstof produceert. Het grootste deel van de ruwe olie die in Afrika wordt gewonnen, is dus bestemd voor de export, ook al moet deze in het importerende land worden geraffineerd. Van de ongeveer 40 raffinaderijen in Afrika hebben er vele te lijden onder een gebrek aan investeringen en onderhoud, zijn zij het voorwerp van ongebreidelde privatisering en kunnen zij niet voldoen aan de regionale vraag. Als gevolg daarvan blijft het continent voor zijn eigen verbruik afhankelijk van de invoer van geraffineerde produkten. Nigeria, de grootste producent van het continent en de elfde grootste ter wereld, is dus niet in staat om aan de vraag op de binnenlandse markt te voldoen en importeert paradoxaal genoeg 70% van zijn geraffineerde oliebehoeften, ondanks het feit dat het ongeveer twee miljoen vaten ruwe olie per dag produceert! Om aan de binnenlandse vraag te voldoen, importeerde Nigeria in 2016 op een willekeurige dag voor 21 miljoen dollar aan brandstof (geraffineerde aardolie), wat neerkomt op bijna 8 miljard dollar over het hele jaar. De bevolking van de producerende landen krijgt niet alleen te maken met de plundering van haar grondstoffen, maar betaalt ook de toegevoegde waarde van de producten die in het Noorden door westerse multinationals worden verwerkt. 

Zoals vroegere koloniën de ontwikkeling van grote mogendheden hebben geholpen, zo dient het schuldenmechanisme diezelfde mogendheden en fungeert het als financieel neokolonialisme, waardoor een systeem van onderdrukking en overheersing wordt bestendigd dat wordt versterkt. Wanneer we kijken naar de geldstroom tussen nieuwe leningen en schuldaflossingen op mondiaal niveau, zijn het de zogenaamde « ontwikkelingslanden » (DC’s) die kapitaal verstrekken aan de meest geïndustrialiseerde landen en niet andersom. Zelfs de « gulle » officiële ontwikkelingshulp (ODA) biedt geen tegenwicht tegen deze kapitaalvlucht. De status van donor laat ons goede geweten de vrije loop en rijke landen verbeteren hun door eeuwen van kolonialisme bezoedeld imago. Dit schandaal van de werkelijkheid brengt de wereld aan het licht: ondanks de « inspanningen » van de geïndustrialiseerde landen op het gebied van hulp aan de ontwikkelingslanden en ondanks de schijn, gaat de geldstroom hoofdzakelijk van het Zuiden naar het Noorden, en niet omgekeerd. Met andere woorden, de verarmde landen van het Zuiden, die letterlijk worden geplunderd om hulpbronnen en goedkope arbeidskrachten, financieren de ontwikkeling van de geïndustrialiseerde landen van het Noorden, waardoor de corrupte elites van het Zuiden vetgemest worden! 

Zoals de Wereldbank zelf toegeeft, « zijn de ontwikkelingslanden tezamen netto-uitleners aan de ontwikkelde landen ». In de editie 2005 van het Global Development Finance report van de Wereldbank schrijft de bank : « Ontwikkelingslanden zijn nu exporteurs van kapitaal naar de rest van de wereld ».

TE LATE ERKENNING OM MOGELIJKE SCHADEVERGOEDING TE VOORKOMEN? 

Pas op 10 mei 2001 heeft Frankrijk de slavenhandel officieel erkend als een misdaad tegen de menselijkheid door de aanneming van de zogenaamde Taubira-wet. En toch, ondanks deze late vooruitgang, kondigt een wet van 23 februari 2005 met koloniale inslag aan: « De schoolprogramma’s erkennen met name de positieve rol van de Franse aanwezigheid overzee, met name in Noord-Afrika, en geven de geschiedenis en de offers van de strijders van het Franse leger uit deze gebieden de prominente plaats waarop zij recht hebben. (artikel 4, tweede alinea, van de wet van 23 februari 2005). Is dit een knipoog naar Jules Ferry, die beschouwd wordt als de promotor van seculier, gratis en verplicht openbaar onderwijs? Jules Ferry, voormalig voorzitter van de Franse Raad (tegenwoordig premier), was ook een actief denker over het Franse imperialisme, een voorstander van koloniale expansie en van het afslachten van communards tijdens de Parijse Commune-opstand. In 1885 verklaarde hij in zijn rede voor de Kamer van Afgevaardigden: « De koloniën zijn voor de rijke landen een zeer voordelige investering van kapitaal ». Aan hem wordt ook het volgende citaat toegeschreven: « Superieure volkeren hebben het recht en zelfs de plicht om inferieure volkeren te beschaven ».

Laten we niet vergeten dat bepaalde fundamentele delen van onze geschiedenis verborgen zijn in onze leerboeken. Een voorbeeld, Sétif, Algerije, 8 mei 1945: « De Algerijnse nationalisten van de PPA (Parti du peuple algérien, verboden) van Messali Hadj (onder huisarrest) en de AML (Amis du Manifeste et de la liberté) van Ferhat Abbas organiseren een optocht om de val van nazi-Duitsland te vieren. Geallieerde vlaggen staan aan de leiding. Plotseling, borden en vlaggen

Algerijnse huid worden ingezet. De borden dragen de slogans Libérez Messali’, ‘Vive l’Algérie libre et indépendante’, ‘Á bas le fascisme et le colonialisme’. Bouzid Saal weigert de Algerijnse vlag die hij draagt te laten zakken; hij wordt neergeschoten door een politieagent. Dit ontketent de opstand.  » Op bevel van generaal Duval werden tienduizenden mensen vermoord en nog eens tienduizenden verwond. Ook hier was het geheugenverlies hardnekkig: pas 60 jaar later, op 27 februari 2005, erkende Frankrijk, bij monde van de Franse ambassadeur in Algiers, de « slachtpartijen » van Sétif en Guelma (8 mei 1945) als « een onvergeeflijke tragedie ». Hoe kunnen deze hele stukken geschiedenis uit de schoolboeken en uit ons geheugen verdwijnen zonder ook maar één monument of stèle aan de vergetelheid te laten ontsnappen? 

Op de avond van 17 oktober 1961 werd in Parijs een demonstratie georganiseerd om te protesteren tegen het uitgaansverbod dat aan de Algerijnen was opgelegd. Ongeveer 30.000 Algerijnen komen vanuit de buitenwijken naar het centrum. De bijeenkomst was vreedzaam, maar door het gebruik van geweerkolven en wapens vloeide er midden in Parijs bloed en werden er lijken in de Seine gegooid. Tientallen Algerijnen werden zelfs in de metro vermoord door de Parijse politie onder het bevel van Maurice Papon, prefect van Parijs. Sindsdien is er geen openbaar monument meer opgericht om ons aan de feiten te herinneren, maar wordt liever de herinnering levend gehouden aan de organisatie van het geheime leger (OAS), die de aanhangers van het behoud van Frans Algerije door middel van gewapende strijd bijeenbracht en verantwoordelijk was voor enkele duizenden doden: in Perpignan moest een monument ter ere van de OAS naar een particuliere plaats worden overgebracht, dankzij de mobilisatie van mensenrechtenactivisten. Een ander exemplaar in Marignane zal in 2005 worden gebouwd en meer dan drie jaar blijven staan alvorens te worden afgebroken… 

EEN LUMUMBA PLEIN TEGEN DE VERGETELHEID? 

Op de dag van de onafhankelijkheid van Congo, 30 juni 1960, prees koning Baudoin het « grote beschavingswerk » van koning Leopold II: « Toen Leopold II het grote werk ondernam dat nu bekroond wordt, kwam hij niet naar u als een veroveraar maar als een beschaving. Op dezelfde dag beschreef de eerste minister van Congo, Patrice Lumumba, het lot van het Congolese volk onder 80 jaar koloniaal bewind, waarbij hij herinnerde aan de beledigingen en mishandelingen Men heeft ons verteld dat wij« ochtend, middag en nacht, omdat wij negers waren », dat het land werd geplunderd en dat het apartheidsregime een bron van conflicten was. « Zwart was niet toegestaan in bioscopen, restaurants of zogenaamde Europese winkels. Zes maanden later, op 17 januari 1961, werd hij vermoord. In 2013 werd, ondanks de mobilisatie om een pleintje in de wijk Matonge, waar veel Congolezen in Brussel wonen, te vernoemen naar Patrice Lumumba, het project afgewezen door het gemeentebestuur. Diezelfde autoriteiten lijken er geen probleem in te zien dat niet ver daarvandaan, al bijna een eeuw lang, voorbijgangers het imposante silhouet van het standbeeld van Leopold II op de Place du Trône passeren. België is waarschijnlijk de enige westerse staat die de bloedbaden niet heeft erkend die het heeft aangericht tijdens zijn koloniale imperium (1885–1960) en die, gesteund door de Kerk, de media en het Koninkrijk, hebben geleid tot de ontvolking van verscheidene miljoenen Congolezen, dwangarbeid en politieke moorden. 

Op andere breedtegraden duurde het tot februari 2008 voordat de Australische regering, bij monde van haar premier Kevin Rudd, de eerste officiële verontschuldiging van de nakomelingen van de kolonisten aan de Aboriginals aanbood voor het onrecht dat hen gedurende twee eeuwen was aangedaan. Een toespraak om de schending van de waardigheid en vernedering van de eerste bewoners van Australië aan de kaak te stellen. Door deze toespraak werden de eisen voor economische compensatie (A$ 1.000 miljoen) die door inheemse groepen waren ingediend voor het in het verleden gevoerde beleid de facto vernietigd. Vergeving heeft hier de deugd van het ontlopen van gerechtigheid en genoegdoening voor een historische schuld. 

Na enkele schuchtere stappen voorwaarts op het gebied van erkenning, zien de verarmde volkeren van het Zuiden, die vroeger onder het juk van nieuwsgierige kolonisten zaten, hun rijkdommen nog steeds afgeperst en lijden zij door de schuldenwurging onder een bloedspoeling van kapitaal. Zij hebben het recht om genoegdoening te eisen voor een onvergeeflijke historische, verfoeilijke en ecologische schuld. 

Jérôme Duval, lid van het Comité voor de Afschaffing van Onwettige Schulden (www.cadtm.org) en van het PACD, het Platform voor de Controle van de Schuld van de Burger in Spanje (http://auditoriaciudadana.net/). Auteur met Fátima Martín van het boek Construcción europea al servicio de los mercados financieros, Icaria editorial 2016.