Vaccins, octrooien en de commons in het tijdperk van Covid-19

In de farmaceutische sector is intellectuele eigendom, en met name octrooien, al tientallen jaren onderwerp van veel discussie. Terwijl sommigen aanvoeren dat octrooien onmisbare stimulansen zijn voor farmaceutisch onderzoek, benadrukken anderen dat zij verantwoordelijk zijn voor de exorbitante prijzen van bepaalde behandelingen (kanker, zeldzame ziekten, hepatitis C) die onhoudbaar zijn voor de stelsels van ziektekostenverzekering, of voor de problemen van toegang tot essentiële behandelingen in bepaalde landen. 20 jaar na de strijd voor toegang tot hiv-behandeling in Zuid⁽¹⁾ brengt de huidige gezondheidscrisis de kwestie van octrooien opnieuw op de voorgrond⁽²⁾.

De laatste maanden zijn in de pers tientallen analyses verschenen ten gunste van een versoepeling van het intellectuele eigendomsrecht. In deze publicaties is verslag gedaan van talrijke voorstellen en initiatieven uit de hele wereld waarin zowel vanuit het maatschappelijk middenveld als vanuit sommige staten wordt aangedrongen op aanpassingen van de regelingen ter bescherming van de intellectuele eigendom in diverse vormen⁽³⁾. Deze vraag naar meer flexibiliteit op het gebied van intellectuele eigendom bestaat al enkele decennia, maar kwam vroeger vooral van actoren wier belangen niet werden behartigd door de beschermingsregelingen voor intellectuele eigendom (ontwikkelingslanden of opkomende landen, NGO’s). Niettemin leidde het in 2001 tot de Verklaring van Doha over de TRIPs-overeenkomst en de volksgezondheid, die (relatief gezien) dwanglicenties vergemakkelijkt. Tussen maart en juli leek deze vraag naar veranderingen echter ook te komen van meer machtige actoren, die van oudsher voorstander zijn van versterking van de intellectuele eigendom, zoals bijvoorbeeld Frankrijk, waarvan de president het idee opperde dat het Covid-19-vaccin een mondiaal openbaar goed moet zijn dat voor iedereen beschikbaar, toegankelijk en betaalbaar is⁽⁴⁾of zoals Duitsland en Canada, die volgens AzG hun wetgeving hebben gewijzigd om dwanglicenties te vergemakkelijken⁽⁵⁾.

Men kan zich dus terecht afvragen of deze vraag reëel is in landen die traditioneel voorstander zijn van sterke intellectuele-eigendomsregelingen, of dat het alleen om communicatie gaat. Heeft dit verzoek kans van slagen en komen alle landen, gemeenschappen, actoren op het gebied van onderzoek en gezondheid, en patiënten er baat bij? Zal het tijdelijke gevolgen hebben die beperkt blijven tot de Covid-19-crisis of gevolgen op lange termijn voor de bescherming van intellectuele eigendom die ten goede kunnen komen aan ander farmaceutisch of medisch onderzoek, of zelfs aan andere sectoren? Is er hoop voor de patiënten, voor de ziekteverzekeringsstelsels, voor de ontwikkelingslanden?

De terugkeer van het gewone?

Tussen maart en augustus 2020 was er inderdaad hoop, want er verschenen ook een aantal publicaties in de pers waarin het gezondheidsstelsel als « het beste ter wereld » werd gepresenteerd. een essentieel gemeenschappelijk « , het geneesmiddel als een de filosofie van het gemeengoed als een« gemeenschappelijk goed « . « Eenoverlevingsstrategie voor de pandemie « . een centraal thema in het denken over de wereld erna « , de coronaviruscrisis als « een grote invloed op de wereld erna ». de verplichtingen van het algemeen welzijn weer op de voor grond plaatsen », enz. De auteurs van deze publicaties gingen veel verder dan eenvoudige aanpassingen van de beschermingsregimes voor intellectuele eigendom en riepen op tot de constructie van commons die ontsnappen aan private toe-eigening en uitbuiting, tot de politieke instelling van mondiale commons die democratisch worden beheerd, tot de herschepping van echte openbare diensten op basis van solidariteit, maar ook tot samenwerking van burgers om de falende sociale staat « wakker te schudden » en te versterken.

Het standpunt van de WIPO (Wereldorganisatie voor de Intellectuele Eigendom) wijkt echter af van deze « idealistische » plannen. De directeur-generaal van de WIPO is van mening dat in dit stadium, in een context waarin volgens hem ongeveer 70% van onderzoek en ontwikkeling wordt gefinancierd en uitgevoerd door de particuliere sector en ongeveer 30% door de staat, de belangrijkste beleidsuitdaging erin bestaat geneesmiddelen voor covid-19 te verkrijgen in plaats van toegang tot geneesmiddelen (aangezien deze nog niet zouden bestaan), innovaties te ondersteunen die bijdragen tot crisisbeheer (bijvoorbeeld de ontwikkeling van opsporingstoepassingen) en vitale medische apparatuur te verbeteren. Daarom moeten regeringen zich concentreren op stimulansen voor innovatie, met inbegrip van intellectuele eigendom⁽⁶⁾.

Wat betreft de belemmeringen voor de toegang tot essentiële innovaties tegen betaalbare prijzen, zei hij dat er vele zijn: gebrek aan productiefaciliteiten, belemmeringen voor het vrije verkeer, vervoer, gezondheidszorg en digitale infrastructuur, enz. Maar « dit alles heeft niets te maken met intellectuele eigendomskwesties « . Hoewel hij opmerkt dat intellectuele eigendom ook een belemmering voor de toegang kan vormen, bestaan er reeds mechanismen om deze potentiële situatie aan te pakken: verplichte licenties en rechtstreekse licenties voor geoctrooieerde technologieën die in medische benodigdheden en essentiële geneesmiddelen zijn verwerkt, en het gebruik van uitzonderingen voor culturele en educatieve werken. Het gebruik van deze mechanismen, als het al wordt gebruikt, moet echter doelgericht en tijdelijk zijn om innovatie niet te ondermijnen. De nummer 1 van de WIPO vervolgde: « Er bestaan reeds initiatieven met betrekking tot covid-19: innovatieve licentieovereenkomsten, publicatie van open toegang tot wetenschappelijke gegevens, publicatie van technische specificaties van essentiële uitrusting (zoals ademhalingstoestellen) om de vervaardiging ervan door derden mogelijk te maken, en afstand van bepaalde octrooien. Regeringen kunnen ook maatregelen nemen, zoals « het vorderen van productiecapaciteit, het gebruik van overheidsopdrachten of het injecteren van kapitaal en het versoepelen van de kredietverlening voor startende ondernemingen en kleine en middelgrote ondernemingen om het voortbestaan van innovatie te garanderen ».

Voor de WIPO zouden de bestaande maatregelen dus volstaan, waarbij het er vooral om gaat innovatie te stimuleren door middel van intellectuele eigendomsrechten. Maar vergist u zich niet: de stem van de WIPO is in feite de stem van de staten die belang hebben bij het behoud van sterke stelsels voor de bescherming van intellectuele eigendom. Deze staten voeren aanpassingen door (of doen alsof zij dat doen), omdat zij daar op dit moment belang bij hebben, maar hun leidend beginsel blijft dat van de eerbiediging van de intellectuele eigendomsrechten.

Wat kan de WIPO zeggen? Ten eerste moet de bewering dat bijna 70% van O&O wordt gefinancierd en uitgevoerd door de particuliere sector tegenover ongeveer 30% door de staat, worden genuanceerd in het licht van het overheidsgeld dat de particuliere sector gewoonlijk ontvangt in de vorm van subsidies, leninggaranties, belastingprikkels, terugbetalingen van socialezekerheidsbijdragen of belastingontwijking door farmaceutische giganten.⁽⁷⁾. En deze verklaring is nog bedenkelijker in de context van de Covid-19 crisis, waarbij de staten voor miljarden particulier farmaceutisch onderzoek hebben gefinancierd.

Ten tweede betekent het feit dat de behandelingen niet bekend zijn, niet dat zij niet reeds bestaan in de immense farmacopee waarover de mensheid beschikt en waarvan een deel tot het publieke domein behoort. Zo zijn wij getuige geweest van een zeer geruchtmakende episode waarin een wijdverbreid en goedkoop geneesmiddel, waarvan een bekend arts en onderzoeker op grond van zijn praktijk beweerde dat het, wanneer het aan het begin van een ziekte werd voorgeschreven, het herstel van Covid-19 kon bespoedigen, werd verboden op grond van soms zeer onwetenschappelijke demonstraties. Zonder partij te kiezen in dit debat, kan niet worden ontkend dat het voor de farmaceutische sector in het algemeen aantrekkelijker is te profiteren van O&O‑steun en ‑stimulansen dan te ontdekken dat een geneesmiddel reeds tot het publieke domein behoort en gemakkelijk en goedkoop te produceren is.

Status quo versus heilzame omwenteling 

En ten derde zou men, in tegenstelling tot de WIPO, kunnen stellen dat de echte politieke, sociale en gezondheidskwesties veeleer betrekking hebben op de financiering of herfinanciering (afhankelijk van het land) van de gezondheidssector (ziekenhuizen, gezondheidswerkers) en de ziekteverzekeringsstelsels; de bescherming van risicogroepen en een goede verzorging van ouderen⁽⁸⁾; de ontwikkeling van preventie (versterking van het immuunsysteem door een voeding en een levensstijl die bevorderlijk zijn voor een betere gezondheid en weerstand); van onze fouten te leren door alle praktijken die aan het ontstaan van deze epidemie ten grondslag kunnen liggen, ter discussie te stellen; en onze verhouding tot leven en dood opnieuw te bezien, evenals die tot de jongere generaties, wier vitale behoeften thans worden ontkend en opgeofferd en die zich berooid zullen bevinden in een verwoest economisch, sociaal en cultureel landschap.

Tussen deze twee tegengestelde visies (die van de ontwikkeling van een wereldgemeenschap of althans van een versoepeling van de normen inzake intellectuele eigendom, en die van de strikte eerbiediging van deze normen), in welke richting evolueren de zaken concreet? Het is dan ook niet verwonderlijk dat de huidige situatie in het algemeen ongunstig is voor een versoepeling van de intellectuele eigendom.

Dit wordt om te beginnen geïllustreerd door de wals van octrooiaanvragen voor kandidaat-vaccins die reeds is begonnen. Te midden van een wereldwijde gezondheidscrisis aarzelen sommigen niet om te pleiten voor een verlenging van de duur van de octrooibescherming tot na de bij wet bepaalde 20 jaar, onder het voorwendsel het onderzoek naar een vaccin te stimuleren⁽⁹⁾.

Op de vraag over de verklaringen van E. Macron die het Covid-19 vaccin vergelijkt met een gemeenschappelijk goed, Nathalie Coutinet⁽¹⁰⁾, een gezondheidseconoom, herinnert eraan dat De internationale (en zelfs bilaterale) overeenkomsten gaan integendeel in de richting van een permanente versterking van de intellectuele eigendomsrechten, die de Franse president niet kan negeren. De WTO voorzag in dwanglicentiemechanismen, maar deze zijn vrijwel een mislukking gebleken tegenover de dreigementen van sommige ondernemingen en tegenover de speciale VS-regeling 301, die vergeldingsmaatregelen toestaat in geval van schending van haar intellectuele-eigendomsrechten.

Zoals sommige analisten terecht opmerken op⁽¹¹⁾, zou er, om te kunnen onderhandelen over de prijzen van vaccins of behandelingen, een verplichting moeten bestaan om transparant te zijn over de overheidsmiddelen die hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van deze vaccins of behandelingen, maar dit is niet het geval. Er moeten voorwaarden, bijvoorbeeld inzake octrooien en maximumprijzen, worden opgelegd aan onderzoeksprogramma’s die, zelfs gedeeltelijk, met overheidsgeld worden gefinancierd. Met politieke wil is het heel goed mogelijk om in publiek-private contracten clausules op te nemen over het verlenen van licenties voor toekomstige behandelingen, over de transparantie van proefgegevens of over de toegankelijkheid van geneesmiddelen. In de door de Europese Unie gelanceerde programma’s lijken deze garanties echter niet duidelijk te worden vermeld. De Europese Commissie steunt de vrijwillige verlening van vergunningen voor Covid-19 ‑behandelingen en ‑vaccins. Het is echter nog niet duidelijk of deze toezegging voldoende zal zijn om universele toegang te garanderen⁽¹²⁾. En wat de dwanglicenties betreft, deze zijn niet overal toepasbaar: het land dat ervoor in aanmerking wil komen, moet beschikken over productiecapaciteit⁽¹³⁾.

In een artikel inAlternatives économiques wordt de balans opgemaakt van de situatie⁽¹⁴⁾. Het duurt gewoonlijk 7–10 jaar om een vaccin op de markt te brengen (wanneer het wordt ontdekt). In de huidige situatie worden, om tijd te winnen, de verschillende fasen van het onderzoek gelijktijdig uitgevoerd. Ook de ontwikkelingsfase loopt parallel met het onderzoek: de productie wordt gestart vóór de definitieve resultaten en de vergunning voor het in de handel brengen, in de hoop dat deze positief zullen zijn. Deze nieuwe (en onorthodoxe) procedure is uiterst kostbaar, vooral omdat de geproduceerde doses moeten worden vernietigd als de resultaten negatief zijn. En hoewel het grootste deel van het geïnvesteerde geld (financiering en voorbestellingen) openbaar is, zijn de totale geïnvesteerde bedragen niet precies bekend, hoewel bekend is dat zij in de miljarden lopen. 

Rijke landen reserveren miljoenen doses voor zichzelf, terwijl arme landen vertrouwen op het Covax-programma om doses vaccin te reserveren en deze aan deze landen ter beschikking te stellen, sommige gratis en andere tegen betaalbare prijzen. Ondanks deze overheidssubsidies zullen de octrooien particulier zijn, bevestigt Nathalie Coutinet, hoewel de ondernemingen zelf geen particuliere risico’s hebben genomen. Het wordt immers steeds duidelijker dat vaccins geen mondiaal collectief goed zullen zijn, aangezien geen afstand zal worden gedaan van intellectuele-eigendomsrechten: bedrijven onderhandelen reeds over bilaterale overeenkomsten met andere producenten om de productiecapaciteit te verhogen⁽¹⁵⁾.

Op 16 oktober 2020 hebben de VS, de EU, Noorwegen, het VK, Zwitserland, Canada en Australië in de WTO het verzoek om ontheffing van een aantal bepalingen van de TRIPS-Overeenkomst voor de preventie, bestrijding en behandeling van Covid-19 afgewezen, een verzoek dat was ingediend door Zuid-Afrika, India en andere landen van het « Zuiden » en werd gesteund door de WHO⁽¹⁶⁾. En zelfs UNESCO’s recente ontwerp-aanbeveling over open wetenschap⁽¹⁷⁾ geeft toe dat als  » Open Science bekritiseert en transformeert de grenzen van intellectueel eigendom om de toegang tot kennis voor iedereen te verbeteren « ,  » de open aanpak doet geen afbreuk aan het gebruik van intellectuele eigendom als hefboom voor de particuliere exploitatie en het particuliere gebruik van kennis om nieuwe concurrerende producten of diensten te creëren die tastbare economische voordelen kunnen opleveren  » (artikel 14). De grondslagen van het intellectuele eigendomsrecht, waarvoor het leven, de gezondheid en de kennis telkens weer lijken te moeten buigen, worden dus niet op de schop genomen.

Alvorens af te sluiten moeten nog enkele andere bevindingen worden vermeld. In de eerste plaats zij eraan herinnerd dat Jonas Salk in 1953 weigerde het door hem ontdekte poliovaccin te patenteren: een dergelijke ethische handelwijze lijkt vandaag de dag niet meer aan de orde te zijn. Veel waarnemers merken op dat de stimulans van octrooien ertoe leidt dat Big Pharma zich concentreert op groeimarkten en minder investeert in kritieke medische gebieden, waaronder bacteriële of virale infecties⁽¹⁸⁾.

Voorafgaand aan de Covid-19-epidemie voorspelden belangrijke analyses een sterke vertraging van het groeitempo van de geneesmiddelenindustrie als gevolg van het naderende verstrijken van de marktexclusiviteitsperioden voor veel geneesmiddelen⁽¹⁹⁾. In deze context lijkt het Covid-19 vaccin het nieuwe eldorado voor de farmaceutische industrie te zijn.

Ten slotte erkent Marie-Paule Kieny, directeur van de geneesmiddelenoctrooipool, in een nieuwsbericht dat het misschien niet verstandig is om in de eerste maanden na de beschikbaarheid van het vaccin te veel mensen in te enten, omdat de veiligheidsgegevens nog ontbreken⁽²⁰⁾. Ondanks deze bekentenis houdt zij vol dat mensen « overtuigd » zullen moeten worden om zich te laten vaccineren, en zij erkent dat zij in Frankrijk heeft bijgedragen aan de beweging om vaccinatie verplicht te stellen vanwege de groeiende weerstand ertegen. Ze aarzelt niet om toekomstige vaccinatie tegen Covid-19 tot een ethische kwestie te maken⁽²¹⁾ en individuele verantwoordelijkheid ». verzadigde spoedeisende hulp te voorkomen en sterfgevallen in bejaardentehuizen « , terwijl deze twee situaties duidelijk het gevolg zijn van een falend gezondheidsbeleid dat (met politieke wil) in de toekomst zou kunnen worden rechtgezet, los van vaccinatie.

Wat kunnen we hieruit concluderen? De laatste maanden is er vanuit de burgermaatschappij en verschillende staten veelvuldig aangedrongen op een versoepeling van de regelingen inzake intellectuele eigendom, waarbij sommige actoren zelfs hebben gevraagd om alle onderzoeksresultaten van covid-19, met inbegrip van de vaccins die eventueel worden ontdekt, in het publieke domein te plaatsen. Wij hebben echter gezien dat de werkelijkheid heel anders was en helemaal niet aan deze eisen en voorstellen voldeed: de laboratoria zijn wel degelijk van plan hun intellectuele eigendom op te eisen, ondanks de enorme overheidsinvesteringen die hun zijn toegekend. Zullen deze intellectuele-eigendomsrechten leiden tot buitensporig hoge prijzen en/of een moeilijke toegang tot vaccins voor bepaalde bevolkingsgroepen? Het is nog te vroeg om daar uitsluitsel over te geven, maar op zijn minst wordt gevreesd dat landen die reeds miljarden in particulier onderzoek hebben geïnvesteerd, de aankoop van deze vaccins opnieuw zullen moeten financieren of vergoeden, waardoor deze particuliere spelers opnieuw een stortvloed van overheidsgeld te verwerken krijgen die zij nu voor andere maatschappelijke projecten zullen moeten missen. Het is ook mogelijk dat sommige armere landen eveneens bedragen zullen moeten uitbetalen die in verhouding staan tot hun financiële draagkracht.

Maar wat het meest verontrustend is, afgezien van de miljarden overheidsgeld die letterlijk worden weggesluisd in een tijd waarin overheidsinvesteringen meer dan ooit noodzakelijk zijn om de stelsels van gezondheidszorg en sociale bescherming te versterken, is dat het sociale, economische, culturele, educatieve, relationele en gezinsleven wordt ondermijnd. en de democratie tot stilstand worden gebracht manu militari tot de vaccins arriveren. Kunnen wij vaccins die tegen een dergelijke economische en sociale prijs zijn verkregen en waarvoor, afgezien van verklaringen die niemand binden, niets garandeert dat zij veilig en doeltreffend zullen zijn, gezien de snelheid van hun ontwikkeling en de korte duur van hun testfasen, als een goed vaccin beschouwen? In het geval van schadelijke bijwerkingen worden laboratoria immers in verschillende landen niet verantwoordelijk gesteld of vervolgd⁽²²⁾.

Bovendien, om op verschillende wetenschappelijke vragen in te gaan, is er geen risico om gevaccineerd te worden na de ziekte te hebben opgelopen? Wat heeft het voor zin een vaccin te zoeken voor een ziekte die niet of niet erg lang immuniserend werkt, tenzij men voortdurend opnieuw wordt ingeënt, wat een echte jackpot zou zijn voor het laboratorium of de laboratoria die een dergelijk principe zouden laten aanvaarden? Zouden mutaties in het virus de ontwikkelde of zelfs reeds ingeënte vaccins niet onbruikbaar kunnen maken? Interview met een Moderna manager: « We hopen dat het met boodschapper-RNA mogelijk zal zijn om herhaalde doses te geven en de immuunrespons na verloop van tijd te blijven stimuleren, indien nodig. » Wat als het virus muteert? « Het is een mogelijkheid, maar ook hier zouden we de middelen hebben om snel te reageren⁽²³⁾ Dit werd bevestigd door E. André, die eraan toevoegde dat andere vaccins de immuniteit van degenen die de RNA-vaccins hadden gekregen, konden aanvullen⁽²⁴⁾. Wij moeten dus niet met één, maar met verschillende vaccins worden ingeënt (waarvan sommige, zoals RNA-vaccins, van een type dat nog nooit eerder is vertoond).

Ondanks bezwaren tegen de reële waarde en veiligheid van deze inderhaast ontworpen vaccins is het te verwachten dat rijke landen veel te veel hebben geïnvesteerd in onderzoek en voorbestellingen (1,4 miljard doses die tot nu toe door de EU zijn besteld voor 446 miljoen Europese burgers)⁽²⁵⁾ om ons de vrijheid te geven om⁽²⁶⁾ te vaccineren. In een Franse publicatie werd er reeds op gewezen dat « indien eenieder het recht heeft de hem of haar voorgestelde verzorging te weigeren uit naam van de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer en de lichamelijke integriteit, de vaccinatieverplichting is een van de uitzonderingen, omdat het een doelstelling heeft op het gebied van de volksgezondheid (…) Een 12e vaccinatie vóór 18 maanden? Dit is de context waarin de mogelijkheid van vaccinatie tegen covid-19 zal worden gesitueerd.

Maar wat is het nut van het vaccineren van bevolkingsgroepen die geen risico lopen (als het niet is om meer winst te maken) als degenen die wel risico lopen, en die verantwoordelijk zijn voor hun gezondheid, zichzelf beschermen of de beslissing nemen om zich te laten vaccineren als zij dat willen, of het risico aanvaarden om op een dag het virus op te lopen (net zoals zij tot nu toe hebben geleefd met het risico de griep op te lopen)? Want wat we moeten begrijpen is dat wanneer het principe van verplichte vaccinatie eenmaal is aanvaard, de deur wijd open staat voor een herhaling van hetzelfde scenario (maskers, afstand nemen, opsluiten… of verplichte periodieke vaccinatie) voor bijvoorbeeld de griep, en vervolgens voor het arsenaal aan vaccins dat op de markt beschikbaar is (en dat zich, gezien de winstvooruitzichten, ongetwijfeld in een razend tempo zal vermenigvuldigen). De propagandistische rechtvaardiging hiervoor is een hersenschimmig ideaal van uitroeiing van pathogene virussen.

Geconfronteerd met deze ongekende wedloop naar winst, waarvan wij de ins en outs niet eens vermoeden, geconfronteerd met het opslokken en privatiseren van enorme overheidsinvesteringen waarvan wij de impact op de toekomst nog niet durven te vermoeden, geconfronteerd met de overduidelijke belangenconflicten van bepaalde nationale deskundigen, bepaalde politici en de media mainstream in veel landen⁽²⁷⁾In het licht van de verontrustende censuur van wijze mensen die proberen een ander licht te werpen door middel van publieke discreditatie⁽²⁸⁾In het licht van vermoedens van onnauwkeurigheden bij het tellen van positieve gevallen en sterfgevallen die feitelijk kunnen worden toegeschreven aan Covid-19 en in het licht van ongekende en reeds onherstelbare maatschappelijke omwentelingen en gevolgen die een meerderheid van de mensen zich nog niet lijkt te realiseren⁽²⁹⁾In deze context moet ieder van ons, jong en oud, zich afvragen of het zoeken naar vaccins voor Covid-19, onder de huidige omstandigheden van hun ontwikkeling, werkelijk een dergelijke schade waard is, die neerkomt op een maatschappelijke, en misschien zelfs beschavingszelfmoord.