TRANSMISSIESTORING

« …in het hedendaagse gezin in de geïndustrialiseerde landen raken de vaardigheden, niet alleen van de vader maar van beide ouders, tijdens hun leven verouderd, zodat zij er weinig belang bij hebben deze aan hun kinderen door te geven, zelfs als zij daartoe de mogelijkheid hadden. »⁽¹⁾

Renaud Beauchard, over Christopher Lasch.

De postmoderniteit markeert breuken op verschillende gebieden. In La condition postmoderne (1979) heeft Jean-François Lyotard niet gewacht op de « digitale revolutie » om kennis te nemen van de omwentelingen ten opzichte van de moderniteit die we sinds de 18e eeuw kennen. Een daarvan is het verdwijnen van de grote structurerende verhalen waarop de leden van de westerse samenlevingen vertrouwden om betekenis te geven aan hun individuele en collectieve bestaan. Weg zijn God, de koning, de traditie, het proletariaat, het communisme. Wat overbleef was de Vooruitgang in de verbasterde vorm van technische almacht, die geacht werd richting te geven aan de wereld, en het liberalisme, dat inmiddels het voorvoegsel « neo » had gekregen en dat zijn ijzeren wet bleef opleggen ondanks het feit dat men zei dat het in crisis verkeerde⁽²⁾. Er kwamen kleinere verhalen bij: economische groei voor materieel welzijn, mondialisering die een multiculturele samenleving doet ontstaan, met een spiegelbeeld van de verwoede zoektocht naar de eigen identiteit (nationaal, regionaal, seksueel, geslacht, consument, enz.) en vooral individualisme, dat in mei 1968 een nieuwe wending nam en waarvan we de gevolgen nog steeds moeten dragen en begrijpen. In dit artikel zal de aandacht vooral uitgaan naar het laatste, met name de neiging om traditionele vormen van overdracht te verhinderen en er nieuwe voor in de plaats te stellen, die altijd als onvermijdelijk en heilzaam worden voorgesteld, maar die wij vooral als problematisch zullen beschouwen.

OP SCHOOL

Mijn beroepspraktijk zal hier van pas komen. Ik ben geboren in 1963 en begon met lesgeven in het middelbaar onderwijs in 1988, lang voor de technologische vloedgolf die we nu meemaken. Voor (analoog) en na (digitaal) zijn nauwelijks vergelijkbaar. Voor degenen die de eerste orde niet hebben meegemaakt, zal de tweede vanzelfsprekend lijken, ondanks de toenemende stress die zij bij de individuen teweegbrengt. En omgekeerd, de moeilijkheid om de jongere generaties hun perspectief te doen bijstellen. « Tieners zijn altijd tieners ‚ » is me vaak verteld… Dus, niets nieuws onder de zon? Zouden de tieners van 2020 dezelfde zijn als die van 1975? Natuurlijk zijn er altijd een paar dingen die ze gemeen hebben, zoals de neiging om te rebelleren, het gebral, de uitgebluste blik, de aarzelende dictie en de acne, maar het zijn de verschillen die opvallen (soms letterlijk!). Dus laten we ons in plaats daarvan op deze richten.

In mijn generatie gingen wij er in het algemeen van uit dat volwassenen, en dus ook leraren, iets interessants voor ons hadden, niet verworven buiten de expliciete overdracht. Wij erkenden hun sociale status en hun uitzonderlijke positie. Sommigen van hen, waaronder ikzelf, identificeerden zich soms met een van hen, aangetrokken door hun levenservaring, zochten hun gezelschap, zelfs hun medeplichtigheid. Wanneer ik, al dan niet incidenteel, buiten de schoolmuren contact met hen had, voelde ik mij volwassen, tevreden en zelfs trots. Dit weerhield me er niet van om van het gezelschap van mijn medestudenten te genieten. Kortom, energie stroomde tussen de generaties en oliede de menselijke relaties.

Dit alles is veranderd en, als extra moeilijkheid, werden wij niet ingelicht over het feit dat er een revolutie aan de gang was, zoals Jean-Pierre Lebrun ons vertelt. De tieners van vandaag blijven vaak onder leeftijdsgenoten⁽³⁾. Ze zien hun leraren niet meer als rolmodel, laat staan als mentor. Hun relatie met hen wordt gezien vanuit de dubbele en tegenstrijdige hoek van wantrouwen en spel, wetende dat een spel soms amusant, soms gewelddadig kan zijn, maar altijd ten koste van iemands partner (gedwongen, in ons geval), die men eerder als zijn tegenstander zou moeten beschouwen. Nog ernstiger is het verlies van aandacht, in beide betekenissen van het woord: concentratievermogen en aandacht voor anderen (zie het verslag over de « Assises de l’attention », blz.17). Het gevolg is dat het leren en de menselijke relaties eronder lijden. Tussen de momenten van plezier door waren de « oude » leerlingen in staat om lang genoeg op te letten om kennis te assimileren. Studenten in de 21e eeuw hebben een sterk verminderde aandachtscapaciteit, dicht bij die van goudvissen⁽⁴⁾: 9 seconden! Aan het begin van het schooljaar 2019 heb ik klinisch een radicale verschuiving waargenomen in de eerste klas (12–14-jarigen). Laten we aannemen dat we te maken hebben met de eerste generatie met volledige cognitieve en psycho-affectieve symptomen⁽⁵⁾De belangrijkste oorzaken van beeldschermverslaving zijn: verzwakking van het werkgeheugen; verlies van de smaak voor echte kennis; hegemonie van het heden of presentisme («  Wij zijn niet geïnteresseerd in het verleden!  »); het opeisen van rechten zonder compensatie (plichten); het zoeken naar horizontaliteit in relaties (vgl. infra), zogenaamd om « democratische » redenen, wat paradoxaal genoeg leidt tot respectloos, impulsief of grensoverschrijdend gedrag; gebrek aan respect voor sociale regels, zoals het voortdurend afsnijden van het woord of niet op je beurt wachten, tekenen van gebrekkige zelfbeheersing⁽⁶⁾ athazagorafobie of angst om door leeftijdgenoten te worden vergeten; apathie of, vaker nog, overprikkeling. Aan de kant van de leraren zijn alle out’s in zicht: burn, brown of bore, we weten niet in welke volgorde we ze moeten indelen.

In zijn studie over cyberverslaving, spreekt Dr. Philip Pongy over « een pathologie van leegte  » met verschillende oorzaken:  » consumentisme, onderdompeling in de media, apologie van het handelen ten nadele van het denken, verval van idealen en onbewuste repressieve autoriteiten in verband met de teloorgang van gezins‑, maatschappelijke en ethische referentiepunten⁽⁷⁾ « . Hij verwijst naar een  » De dementie die het verband teweegbrengt, heeft grote gevolgen voor de psychologische ontwikkeling van het kind. Introjectie wordt belemmerd, percepties worden verankerd ten nadele van representaties, emotie primeert op gevoel, handelen op denken, directheid op uitwerking⁽⁸⁾ « . We zijn dus nog ver verwijderd van enige vorm van « vooruitgang », hoewel dit impliciet wordt gesteld door de politieke besluitvormers die, in de Federatie Wallonië-Brussel, aandringen op de digitalisering van de scholen door zich te beroepen op het Pact van Uitmuntendheid⁽⁹⁾. Zo’n ontkenning en onverantwoordelijkheid is verbijsterend. Terwijl de beste manier om een verslaafde te helpen, is hem of haar van het scherm te spenen, voegen de beleidsmakers een dosis schermtijd toe aan de leerlingen, onder het voorwendsel van doeltreffende communicatie — hetgeen nog moet worden bewezen — en aanpassing aan de toekomstige wereld; te zijner tijd zullen daar andere voorwendselen aan worden toegevoegd, met name pedagogische. Alles zal meel maken voor de slechte molen van GAFAM.

VOOR EEN REDELIJKE VERTICALITEIT

De traditionele « verticale » overdracht is niet meer in de mode, maar « .. .zich willen ontdoen van alle verticaliteit — wat een plaats impliceert voor autoriteit, anders-zijn en anterieur-zijn — is vandaag de nieuwe versie van het overschot⁽¹⁰⁾ « , aldus Jean-Pierre Lebrun. De gezinspsychotherapeut Jean-Paul Gaillard daarentegen nodigt in zijn lezingen de leerkrachten uit om te evolueren in de richting van egalitaire betrekkingen met de jongeren — die hij eerbiedig en zelfgenoegzaam « mutanten » noemt — een proces dat volgens hem onomkeerbaar is en in ieder geval welkom is omdat het de drager is van een « rechtvaardigere », meer « democratische », meer « billijke » wereld. Voor het eerst in de geschiedenis van de humanisering wordt van de ouderen gevraagd zich aan te passen aan de ouderen. Gedurende mijn hele professionele loopbaan is een lid van Generatie X⁽¹¹⁾ zoals ik steeds gevraagd om op de achtergrond te blijven, eerst bij oudere collega’s toen ik nog een jonge leraar was in de jaren 80 en 90, en vervolgens bij jongeren (collega’s en studenten) nu ik aan het eind van mijn carrière ben gekomen! In dit opzicht vind ik dat ik in een bijzonder frustrerende tijd geboren ben.

Informatie- en communicatietechnologieën (ICT) geven gebruikers de indruk dat zij met één druk op de knop toegang hebben tot alle kennis van de mensheid. Dit « tijdperk van toegang « , de eerste fase van het internet in de jaren 1990 en 2000, heeft nu plaatsgemaakt voor algoritmische gouvernementaliteit⁽¹²⁾. Zeker, achteraf en in vergelijking, zou men het betreuren. Maar enerzijds is het misleidend om informatie, kennis en leren gelijk te stellen, en anderzijds individualiseert het de toe-eigening van kennis, terwijl overdracht een collectief verschijnsel is. Internet verschaft informatie, maar alleen de mens is de drager van betekenis, een idee dat de jongste generaties niet kunnen of willen begrijpen of toegeven.

Laten we kennis niet reduceren tot intellectualiteit, er zijn ook levensvaardigheden, die minder, slecht of helemaal niet door ouders aan kinderen worden overgedragen, ook al maken zij de opbouw van de persoonlijkheid, de sociabiliteit en de beheersing van het dagelijks leven mogelijk. Het gevolg voor de leerkrachten is een dubbele en uitputtende opdracht om hoofdzakelijk op te voeden en te instrueren, als daar nog enige tijd en aandacht voor over is. En niet alle onderwijzers: « Wat de hedendaagse waarnemer opvalt, is een aanzienlijke terugtrekking van volwassenen, ouders of onderwijzers, uit de handeling van het doorgeven ten gunste van de vrijheid van keuze en het experimenteren van zichzelf⁽¹³⁾ « , constateren Blais, Gauchet en Ottavi. Omdat Mei ’68 kwam en ging, met zijn pedagogische⁽¹⁴⁾ en libertaire grillen. Ook de overdracht van ervaring en kennis wordt om verschillende redenen verzwakt. Ten eerste vormt de sociale versnelling en de « real time » van het web een groot obstakel. Ten tweede de explosie van nepnieuws die leidt tot het fenomeen dat Hannah Arendt in haar tijd beschreef: wanneer leugens en desinformatie heersen, is het gevolg niet dat mensen onzin geloven, maar dat ze nergens meer in geloven⁽¹⁵⁾. Tenslotte, een devaluatie van de ervaring zelf. Wanneer een 50-jarige een baan zoekt, is het nutteloos en zelfs contraproduktief geworden om aan te dringen op zijn of haar opgebouwde beroepservaring, aangezien werkgevers er enerzijds de voorkeur aan geven « professionele » werknemers in dienst te nemen, en anderzijds onbevooroordeeld  » (dat wil zeggen plooibaar en niet aangesloten bij een vakbond), zoals een van hen tegenover mij toegaf⁽¹⁶⁾ en, anderzijds, worden ervaringen ongemakken wanneer men zich voortdurend moet aanpassen.

VOOR NIET-CYBERTRANSMISSIE

Heeft transmissie een toekomst? In tegenstelling tot het tweede woord wordt het eerste niet meer gebruikt door techno-progressieven, maar we mogen aannemen dat de fanatieksten onder hen, wanneer ze in het nauw gedreven worden, zich zouden wenden tot de cybernetica, de discipline die in 1948 werd ontwikkeld door de wiskundige Norbert Wiener, en die de stuur‑, controle- en communicatiemechanismen tussen mens en machine modelleert. Behalve dat het een zelfbeweging is zonder menselijke controle, maar die de mens zal herdefiniëren als een zuiver informatief wezen in een ultra-technisch en steeds ingewikkelder systeem⁽¹⁷⁾. « In cyber-kapitalisme verschijnen relaties tussen mensen [ainsi] als relaties tussen technologische hulpmiddelen⁽¹⁸⁾ Of hij nu als rivaal of als bevriende medewerker wordt beschouwd, de machine zal de mens altijd aan de kant van de weg laten staan, zoals François Meyronnis het formuleert:  » Geconfronteerd met digitale netwerken en de opkomst van de wereld als een virtuele eenheid die op elk moment wordt geactualiseerd, krijgen menselijke samenlevingen dus de opdracht om de stromen in te halen met de absolute zekerheid dat ze zullen falen — de stromen overtreffen de mensen op een steeds duidelijker manier⁽¹⁹⁾ ». Terwijl de zin voor inspanning in de politieke arena verloren gaat, zien we dat de kiezers/consumenten hun inspanningen verdubbelen om bij te blijven met technologie en andere zaken. Is er niet iets anders en beters om door te geven dan steeds meer geavanceerde procedures en technische vaardigheden? Bijvoorbeeld de andere bestanddelen van ons mens-zijn: onze ziel, ons leven, onze waarden, ons geheugen, onze ethische en politieke keuzes?

Bernard Legros