« Maatregelen tegen het coronavirus vertonen totalitaire trekjes « *.

Weinig fenomenen hebben zo’n diepgaande wereldwijde impact gehad als de huidige covid-19-epidemie. In een mum van tijd is het menselijk leven totaal gereorganiseerd. Hoe heeft dit kunnen gebeuren, wat zijn de gevolgen en wat kunnen we in de toekomst verwachten? We vroegen het aan Mattias Desmet, psychotherapeut en professor klinische psychologie aan de Universiteit Gent.

Patrick Dewals: Hoe is het, bijna een jaar na het begin van de covid-19-crisis, gesteld met de geestelijke gezondheid van de bevolking?

Mattias Desmet: Op dit ogenblik zijn er weinig cijfers beschikbaar om de evolutie van mogelijke indicatoren zoals het gebruik van antidepressiva en anxiolytica of het aantal zelfmoorden te volgen. Maar het is vooral belangrijk om het geestelijk welzijn in de eu covid-19 crisis in zijn historische continuïteit te plaatsen. Geestelijke gezondheid was al tientallen jaren in verval. De percentages depressies, angsten en zelfmoord nemen al geruime tijd gestaag toe. En de laatste jaren is het ziekteverzuim als gevolg van geestelijk lijden en burn-out enorm gestegen. In het jaar vóór de epidemie was dit onbehagen exponentieel voelbaar. Dit suggereerde dat de samenleving op weg was naar een kantelpunt waar een psychologische « reorganisatie » van het sociale systeem nodig was. Dit is wat er gebeurt met corona. Aanvankelijk bleek dat mensen, zonder veel over het virus te weten, vreselijke angstbeelden opriepen en dat er een echte sociale paniekreactie ontstond. Dit gebeurt vooral wanneer er reeds een sterke en latente angst bestaat bij een persoon of een bevolking.

De psychologische dimensie van de huidige crisis wordt ernstig onderschat. Een crisis werkt als een trauma dat het historisch bewustzijn van mensen wegneemt. Trauma wordt gezien als een op zichzelf staande gebeurtenis, terwijl het deel uitmaakt van een doorlopend proces. Zo kan men gemakkelijk voorbijgaan aan het feit dat een aanzienlijk deel van de bevolking tijdens de eerste insluiting op een vreemde manier werd opgelucht; zij voelden zich vrij van ongemakken. Ik hoor regelmatig mensen zeggen: « Ja, het is zwaar, maar we kunnen eindelijk een adempauze nemen « . Toen de routine van het dagelijkse leven ophield, kwam er een zekere rust. Opsluiting heeft veel mensen bevrijd uit een psychologische sleur. Dit creëerde een onbewuste steun voor insluiting. Als de bevolking niet moe was geweest van hun leven en vooral van hun baan, zou er nooit steun zijn geweest voor insluiting. Tenminste niet als reactie op een pandemie die niet zo ernstig is in vergelijking met de grote historische pandemieën. 

Iets soortgelijks gebeurde toen de eerste insluiting op het punt stond te eindigen. In die tijd waren er regelmatig uitspraken als: « We gaan niet terug naar hoe het vroeger was, in de file staan, enz. De mensen wilden niet terug naar de normale situatie van voor Corona. Als wij geen rekening houden met de ontevredenheid van de bevolking over haar bestaan, zullen wij deze crisis niet begrijpen en haar niet kunnen oplossen. Intussen heb ik de indruk dat het nieuwe normaal ook een sleur is geworden, en het zou mij niet verbazen als de geestelijke gezondheid in de nabije toekomst echt begint te verslechteren. Misschien vooral als blijkt dat het vaccin niet de magische oplossing biedt die ervan wordt verwacht.

De wanhoopskreten van jongeren verschijnen regelmatig in de media. Hoe serieus denk je dat ze zijn?

Het is belangrijk op te merken dat inperking en maatregelen voor jongeren totaal anders zijn dan voor volwassenen. In tegenstelling tot een volwassene, waar een jaar in een oogwenk voorbij is, betekent een jaar voor een jongere een periode waarin hij of zij een enorme psychologische ontwikkeling doormaakt. Veel van dit gebeurt in dialoog met leeftijdgenoten. De jongeren van vandaag maken deze periode in afzondering door en voor de meesten van hen kan dit rampzalige gevolgen hebben. Maar alles is complex, ook onder jongeren. Bijvoorbeeld, mensen die vroeger sociale angst of sociaal isolement hadden, kunnen zich nu beter voelen omdat zij niet langer buitenstaanders zijn. Maar in het algemeen zijn jongeren waarschijnlijk de groep die het meest door deze crisis wordt getroffen.

Hoe zit het met angst bij volwassenen?

Bij volwassenen is er ook angst, maar het voorwerp van de angst, wat gevreesd wordt, is anders. Sommige mensen zijn het bangst voor het virus zelf. In mijn straat zijn er mensen die nauwelijks hun huis durven te verlaten. Anderen zijn bang voor de economische gevolgen. Anderen zijn bang voor de maatschappelijke veranderingen die deze maatregelen met zich mee zullen brengen. Zij vrezen de opkomst van een totalitaire samenleving. Ik ook.

Zijn de sterfte- en ziektecijfers in verband met de verspreiding van het coronavirus van dien aard dat u de intense angstreacties begrijpt?

Ziekte en lijden zijn altijd ernstig, maar de omvang van het lijden is niet evenredig met de reactie, nee. Professioneel, ben ik betrokken bij twee onderzoeksprojecten over de Covid. Daarom heb ik vrij intensief met data gewerkt. Het is duidelijk dat het sterftecijfer van het virus vrij laag is. De cijfers die de media laten zien, zijn gebaseerd op, zeg maar, een enthousiaste telling. Bijna alle bejaarden die stierven, ongeacht de onderliggende medische problemen die zij reeds hadden, werden toegevoegd aan de lijst van covid-19-doden. Persoonlijk ken ik maar één persoon die aan covid gestorven is. Hij was terminaal ziek met kanker, dus hij stierf met covid in plaats van aan covid. Als je deze sterfgevallen optelt bij de covid-sterfgevallen, stijgt het aantal en neemt de angst onder de bevolking toe.

Tijdens de tweede golf, belden verschillende spoedartsen me. Sommigen van hen vertelden me dat hun afdelingen zeker niet overspoeld waren met coronavirus patiënten. Anderen vertelden mij dat meer dan de helft van de patiënten op de intensive care geen covid-19 hadden of zulke milde symptomen hadden dat als zij griepsymptomen van vergelijkbare ernst hadden gehad, zij naar huis zouden zijn gestuurd om te herstellen. Maar gezien de paniek, bleek dit onmogelijk. Helaas wensten deze artsen anoniem te blijven en werd hun boodschap niet onder de aandacht van de media en het publiek gebracht. Sommigen van hen hebben later hun verhaal verteld aan een VRT journalist, maar helaas is daar tot nu toe niets van terecht gekomen. Ik moet ook vermelden dat er andere artsen waren die een totaal andere mening hadden en die zich heel goed konden vinden in het overheersende verhaal.

Opvallend is het verdwijnen van de mogelijkheid om kritiek uit te oefenen op de wijze van tellen en gezondheidsmaatregelen, zelfs binnen de academische wereld waar de wetenschappelijke houding kritisch denken vereist. Hoe verklaart u dit?

Vergis u niet: veel mensen in de academische wereld en de medische wereld kijken met verbazing toe. Ik heb een aantal vrienden in de medische gemeenschap die niet begrijpen wat er aan de hand is. Ze zeggen: « Open je ogen, zie je niet dat dit virus niet de pest is? Maar al te vaak zeggen zij dat niet in het openbaar. Bovendien zijn er voor elke kritische stem dertig andere die het dominante discours volgen. Zelfs als dit betekent dat zij hun kritische wetenschappelijke houding ten aanzien van het onderwerp moeten laten varen.

Is dit een teken van lafheid?

Voor sommigen is dit het geval, tot op zekere hoogte. In feite zijn er overal drie groepen te onderscheiden. De eerste groep gelooft het verhaal niet en zegt dat publiekelijk. De tweede groep gelooft evenmin in het dominante discours, maar aanvaardt het toch publiekelijk, omdat zij onder sociale druk niet anders durven. De laatste groep gelooft echt in het dominante verhaal en heeft een echte angst voor het virus. Deze laatste groep is zeker ook te vinden in de universiteiten.

Het is opvallend om te zien hoe wetenschappelijk onderzoek, ook in deze crisis van covid-19, brengt een breed scala van resultaten aan de oppervlakte. Op basis van deze resultaten kunnen wetenschappers bijna diametraal tegenovergestelde feiten verdedigen als de enige waarheid. Hoe is dit mogelijk?

Het onderzoek naar covid-19 zit inderdaad vol tegenstrijdigheden. Bijvoorbeeld over de doeltreffendheid van mondmaskers of hydroxychloroquine, het succes van de Zweedse aanpak of de doeltreffendheid van PCR-tests. Wat nog opmerkelijker is, is dat de studies zoveel ongeloofwaardige fouten bevatten dat het moeilijk te begrijpen is hoe een normaal, verstandig persoon ze zou hebben kunnen maken. Bij het bijhouden van het aantal besmettingen spreken we bijvoorbeeld nog steeds in termen van het absolute aantal vastgestelde besmettingen. Maar zelfs een schooljongen weet dat dit niets betekent totdat het aantal vastgestelde besmettingen in verhouding wordt gebracht tot het aantal uitgevoerde tests. Met andere woorden, hoe meer tests u doet, hoe waarschijnlijker het is dat het aantal infecties ook toeneemt. Is het zo moeilijk? Bovendien mag niet uit het oog worden verloren dat de PCR-test een groot aantal fout-positieven kan opleveren als de ct-waarden te hoog zijn. Dit alles betekent dat de onnauwkeurigheid van de dagelijkse mediacijfers zodanig is dat sommigen, ten onrechte maar begrijpelijk, een samenzwering vermoeden.

Nogmaals, het is het beste om dit verschijnsel in een historisch perspectief te plaatsen. Omdat de problematische kwaliteit van wetenschappelijk onderzoek een veel ouder probleem is. In 2005 brak in de wetenschap de « replicatiecrisis » uit. Verschillende onderzoekscommissies, die zijn ingesteld om een aantal gevallen van wetenschappelijke fraude te onderzoeken, hebben vastgesteld dat het wetenschappelijk onderzoek doorspekt is van fouten. Vaak zijn de conclusies van het onderzoek dan ook van zeer dubieuze waarde. In de nasleep van de crisis werden verschillende artikelen gepubliceerd met titels die weinig ruimte voor twijfel lieten. John Ionnadis, hoogleraar medische statistiek aan Stanford, publiceerde in 2005 « Why most published research findings are false » (Waarom de meeste gepubliceerde onderzoeksresultaten onjuist zijn) op⁽¹⁾. In 2016 publiceerde een andere onderzoeksgroep « Reproducibility: a tragedy of errors »⁽²⁾ in het wetenschappelijke tijdschrift Nature, over hetzelfde onderwerp. Dit zijn slechts enkele voorbeelden uit de omvangrijke literatuur die deze kwestie beschrijft. Zelf ben ik me terdege bewust van de broze wetenschappelijke basis van veel onderzoeksresultaten. Naast mijn mastergraad in klinische psychologie behaalde ik een mastergraad in statistiek, en mijn doctoraat was gericht op meetproblemen in de psychologie.

Hoe werd de kritiek ontvangen in de wetenschappelijke wereld?

Aanvankelijk veroorzaakten zij een schokgolf, waarna de mensen probeerden de crisis op te lossen door meer transparantie en objectiviteit te eisen. Maar ik denk niet dat het veel oploste. De oorzaak van het probleem ligt veeleer in een bepaalde vorm van wetenschap die tijdens de Verlichting is ontstaan. Deze wetenschap gaat uit van een al te absoluut geloof in objectiviteit. Volgens de aanhangers van deze visie is de wereld bijna absoluut objectiveerbaar, meetbaar, voorspelbaar en controleerbaar. Maar de wetenschap zelf heeft aangetoond dat dit idee onhoudbaar is. Er zijn grenzen aan de objectiviteit en, afhankelijk van het wetenschappelijke gebied, worden deze grenzen sneller bereikt. 

Natuur- en scheikunde lenen zich nog steeds goed voor metingen. Maar op andere onderzoeksterreinen, zoals economie, geneeskunde of psychologie, is dit veel minder haalbaar. De subjectiviteit van de onderzoeker heeft een directe invloed op de waarnemingen. En het is juist deze subjectieve kern die uit het wetenschappelijke debat is verbannen. Paradoxaal genoeg — maar misschien ook logisch — bloeide deze kern op in zijn ballingsoord, hetgeen leidde tot het tegenovergestelde resultaat van wat men hoopte. Namelijk een radicaal gebrek aan objectiviteit en een proliferatie van subjectiviteit. Dit probleem bleef bestaan, zelfs na de replicatiecrisis, en zij slaagden er niet in een wezenlijke oplossing te vinden. Het resultaat is dat we nu, 15 jaar later, in de covidencrisis, in feite met dezelfde problemen te kampen hebben.

Baseren de politici van vandaag hun anti-coronamaatregelen op onjuiste wetenschappelijke veronderstellingen?

Ik denk het wel. Ook hier zien we een soort naïef geloof in objectiviteit omslaan in zijn tegendeel: een radicaal gebrek aan objectiviteit met massa’s fouten en onnauwkeurigheden. Bovendien bestaat er een sinister verband tussen de opkomst van dit soort absolutistische wetenschap en het proces van massavorming en totalitarisme in de samenleving. In haar boek The Origins of Totalitarianism beschrijft de Duits-Amerikaanse filosofe en politicologe Hannah Arendt hoe dit proces zich onder meer in nazi-Duitsland voltrok. Opkomende totalitaire regimes vallen gewoonlijk terug op een « wetenschappelijk » discours. Zij tonen grote belangstelling voor cijfers en statistieken, die al snel veranderen in pure propaganda, gekenmerkt door een radicale « veronachtzaming van de feiten ». Het nazisme, bijvoorbeeld, baseerde zijn ideologie op de superioriteit van het Arische ras. Een hele reeks zogenaamde wetenschappelijke figuren ondersteunden hun theorie. Vandaag weten we dat deze theorie geen wetenschappelijke waarde had, maar in die tijd verdedigden wetenschappers de visie van het regime in de media. 

Hannah Arendt beschrijft hoe deze wetenschappers verworden zijn tot een dubieus wetenschappelijk niveau en gebruikt het woord « charlatans » om dit te benadrukken. Ook wordt beschreven hoe de opkomst van dit soort wetenschap en de industriële toepassingen ervan gepaard is gegaan met een typische maatschappelijke verandering. Klassen zijn verdwenen en normale sociale banden zijn verslechterd, met veel onbestemde angst en onbehagen, verlies van zin en frustratie. In dergelijke omstandigheden wordt een massa gevormd, een groep met zeer specifieke psychologische kwaliteiten. Wanneer zich een massa vormt, wordt in principe alle angst die de samenleving doordringt gekoppeld aan één « object » — de Joden, bijvoorbeeld — zodat de massa een soort energieke strijd met dit object aangaat. Op dit proces van massavorming wordt een geheel nieuwe politieke organisatie gevormd: de totalitaire staat.

Vandaag de dag kunnen soortgelijke verschijnselen worden waargenomen. Er is een enorm psychologisch leed, een gebrek aan zingeving en een gebrek aan sociale banden in de samenleving. Dan komt er een verhaal dat wijst op een voorwerp van angst, het virus, waarna de bevolking massaal haar angst en onbehagen koppelt aan dit voorwerp van angst. Intussen klinkt in alle media voortdurend de oproep om de krachten te bundelen in de strijd tegen de moorddadige vijand. Wetenschappers die geschiedenis naar het volk brengen, krijgen er een indrukwekkende maatschappelijke macht voor terug. Hun psychologische kracht is zo groot dat, op hun voorstel, de hele samenleving plotseling afstand doet van een hele reeks sociale gewoonten en zichzelf reorganiseert op een manier die niemand aan het begin van het jaar 2020 voor mogelijk zou hebben gehouden.

Wat denk je dat er nu gaat gebeuren?

Het huidige coronavirusbeleid herstelt tijdelijk enige sociale verbondenheid en betekenis voor de samenleving. Samen het virus bestrijden creëert een soort roes. Deze intoxicatie veroorzaakt een enorme vernauwing van het gezichtsveld, waardoor andere zaken, zoals aandacht voor nevenschade, op de achtergrond raken. Toch waarschuwden de Verenigde Naties en diverse wetenschappers vanaf het begin dat collaterale schade wereldwijd veel meer doden zou kunnen veroorzaken dan het virus, bijvoorbeeld door honger en vertraagde behandeling.

Een ander opmerkelijk effect van massificatie is dat het individuen ertoe brengt alle zelfzuchtige en individualistische motieven opzij te zetten, of beter gezegd, psychologisch te negeren. We tolereren een regering die alle persoonlijke genoegens onderdrukt. Om slechts één voorbeeld te geven: horecagelegenheden waar mensen hun hele leven hebben gewerkt, worden zonder veel protest gesloten. Of: de bevolking blijft verstoken van voorstellingen, festivals en andere culturele genoegens. Totalitaire leiders voelen intuïtief aan dat het kwellen van de bevolking de vorming van de massa’s pervers versterkt. 

Ik kan het hier niet in detail uitleggen, maar het proces van massificatie is inherent zelfdestructief. Een bevolking die in de greep is van dit proces is in staat tot enorme wreedheid jegens anderen, maar ook jegens zichzelf. Ze aarzelt helemaal niet om zichzelf op te offeren. Dit verklaart waarom een totalitaire staat — in tegenstelling tot dictaturen — niet kan blijven voortbestaan. Het eindigt met zichzelf te verslinden, om zo te zeggen. Maar de prijs van dit proces is meestal een zeer groot aantal mensenlevens. 

Ziet u enige totalitaire trekjes in de huidige crisis en de reactie van de regering daarop?

Ja, zeker. Als we afstand nemen van de geschiedenis van het virus, ontdekken we een totalitair proces bij uitstek. Bijvoorbeeld: volgens Hannah Arendt snijdt een pre-totalitaire staat alle sociale banden van zijn bevolking door. Dictaturen doen dit op politiek niveau — zij zorgen ervoor dat de oppositie zich niet kan verenigen — maar totalitaire staten doen het ook binnen de bevolking, in de privésfeer. Denk aan de kinderen die — vaak tegen hun wil — hun ouders hebben aangegeven bij de regering in de totalitaire staten van de 20e eeuw. Totalitarisme is zo sterk gericht op totale controle dat het automatisch achterdocht opwekt onder de bevolking, wat ertoe leidt dat mensen elkaar gaan bespioneren en aan de kaak stellen. Mensen durven niet meer vrijuit met iedereen te praten en zijn door de beperkingen minder in staat zich te organiseren. Het is niet moeilijk dergelijke verschijnselen in de huidige stand van zaken te herkennen, naast vele andere kenmerken van opkomend totalitarisme.

Wat wil deze totalitaire staat uiteindelijk bereiken?

In de eerste plaats wil het niets. Het ontstaan ervan is een automatisch proces dat enerzijds verband houdt met een grote malaise onder de bevolking en anderzijds met een naïef wetenschappelijk denken dat totale kennis mogelijk acht. Vandaag de dag zijn sommigen van mening dat de samenleving niet langer gebaseerd moet zijn op politieke redevoeringen of ideeën, maar op wetenschappelijke cijfers, waarmee de rode loper wordt uitgerold voor een technocratie. Hun ideaalbeeld is wat de Nederlandse filosoof Ad Verbrugge intensieve landbouw/menshouderij (‘intensieve menshouderij’) noemt. In een biologisch-reductieve, virologische ideologie is continue biometrische controle aangewezen en wordt de mens onderworpen aan voortdurende preventieve medische interventies, zoals vaccinatiecampagnes. 

Dit alles wordt gedaan om uw gezondheid te optimaliseren. En er moet een hele reeks maatregelen op het gebied van de medische hygiëne worden genomen: geen handdruk, dragen van een mondmasker, voortdurende desinfectie van de handen, vaccinatie, enz. Voor de aanhangers van deze ideologie kan men nooit ver genoeg gaan om het ideaal van een zo hoog mogelijke « gezondheid » te bereiken. Er waren zelfs artikelen in de pers waarin stond dat de bevolking nog banger moest worden gemaakt. Alleen dan zullen zij zich houden aan de door de virologen voorgestelde maatregelen. 

In hun ogen dient het aanwakkeren van angst uiteindelijk het algemeen welzijn. Maar bij het bedenken van al deze draconische maatregelen vergeten de beleidsmakers dat mensen — inclusief hun lichaam — niet gezond kunnen zijn zonder voldoende vrijheid, privacy en het recht op zelfbeschikking. Waarden die deze totalitaire technocratische visie totaal negeert. Hoewel de regering streeft naar een enorme verbetering van de gezondheid van haar samenleving, zal zij door haar optreden de gezondheid van de samenleving alleen maar ruïneren. Dit is een fundamenteel kenmerk van het totalitaire denken volgens Hannah Arendt: het bereikt precies het tegenovergestelde van wat het oorspronkelijk beoogt.

Vandaag creëert het virus de nodige angst waarop het totalitarisme is gebaseerd. Zal de beschikbaarheid van een vaccin en de daaropvolgende vaccinatiecampagne deze angst niet wegnemen en zo een einde maken aan deze totalitaire uitbraak?

Een vaccin zal de huidige impasse niet oplossen. Deze crisis is geen gezondheidscrisis, het is een diepe maatschappelijke en zelfs culturele crisis. Bovendien heeft de regering reeds aangegeven dat de maatregelen na de vaccinatie niet automatisch zullen verdwijnen. In een artikel in de pers⁽³⁾ werd zelfs gezegd dat het opmerkelijk was dat landen die al ver gevorderd zijn met de vaccinatiecampagne — zoals Israël en Groot-Brittannië — de maatregelen op vreemde wijze opvoeren. Ik voorzie eerder dit scenario: ondanks alle veelbelovende studies zal het vaccin geen oplossing bieden. En door de blindheid die het gevolg is van massificatie en totalitarisme, zal de verantwoordelijkheid worden gelegd bij degenen die zich niet conformeren aan het dominante discours en/of weigeren zich te laten vaccineren. Ze zullen als zondebok worden gebruikt. Er zal een poging worden gedaan om hen het zwijgen op te leggen. En als dit lukt, komt het gevreesde omslagpunt in het proces van totalitarisme: pas nadat de oppositie volledig is uitgeschakeld, zal de totalitaire staat zijn meest agressieve gezicht laten zien. Het wordt dan — in de woorden van Hannah Arendt — een monster dat zijn eigen kinderen opeet. Met andere woorden, het ergste moet waarschijnlijk nog komen.

Dus wat denk je?

Totalitaire systemen hebben over het algemeen allemaal dezelfde neiging tot methodisch isoleren. Zo zal, om de gezondheid van de bevolking te waarborgen, het « zieke » deel van de bevolking verder worden geïsoleerd en opgesloten in kampen. Dit idee is in feite verschillende malen naar voren gebracht tijdens de covidencrisis, maar werd verworpen als « niet haalbaar » vanwege te veel maatschappelijke weerstand. Maar zal deze weerstand blijven bestaan als de angst exponentieel toeneemt? Misschien verdenkt u mij ervan een fantast te zijn, maar wie zou aan het begin van het jaar 2020 gedacht hebben dat onze samenleving er nu zo voor zou staan als nu? Het proces van totalitarisme is gebaseerd op de hypnotiserende werking van een verhaal, een discours, en dat kan alleen worden doorbroken als er een ander verhaal wordt gehoord. Ik hoop dan ook dat meer mensen vragen zullen stellen over het reële gevaar van het virus en de noodzaak van de huidige coronamaatregelen. En durf er publiekelijk over te spreken.

Hoe komt het dat deze angstreactie zich niet voordoet bij de klimaatcrisis?

De klimaatcrisis is waarschijnlijk niet erg geschikt als voorwerp van angst. Het is misschien te abstract en we kunnen het niet in verband brengen met de onmiddellijke dood van een geliefde of onszelf. En als een voorwerp van angst past het minder gemakkelijk in ons medisch-biologisch concept van menselijkheid. Een virus is dus een geprivilegieerd voorwerp van angst.

Wat vertelt de huidige crisis ons over onze relatie met de dood?

De heersende wetenschap ziet de wereld als een mechanistische interactie van atomen en andere elementaire deeltjes die door puur toeval met elkaar in botsing komen en allerlei verschijnselen voortbrengen, waaronder de mens. Deze wetenschap maakt ons wanhopig en machteloos in het aangezicht van de dood. Tegelijkertijd wordt het leven gezien en ervaren als een totaal zinloos mechanisch verschijnsel, maar wij klampen ons eraan vast alsof het het enige is dat wij hebben, en daarom willen wij elk risico of riskant gedrag uitsluiten. En dat is onmogelijk. Paradoxaal genoeg creëert de poging om risico’s radicaal te vermijden, bijvoorbeeld door sanitaire maatregelen in verband met covid-19, het grootste risico van allemaal. Kijk maar naar de kolossale nevenschade die is aangericht.

Je ziet de huidige maatschappelijke ontwikkelingen op een negatieve manier. Hoe ziet u de toekomst?

Ik ben ervan overtuigd dat uit dit alles iets moois zal voortkomen. Materialistische wetenschap is gebaseerd op het idee dat de wereld is opgebouwd uit materiedeeltjes. Dezelfde wetenschap heeft echter aangetoond dat materie een vorm van bewustzijn is. Dat er geen zekerheid is en dat de menselijke geest de wereld niet volledig kan bevatten. De Deense natuurkundige en Nobelprijswinnaar Niels Bohr, bijvoorbeeld, stelde dat elementaire deeltjes en atomen zich op een radicaal irrationele en onlogische manier gedragen. Volgens hem konden zij beter worden begrepen door poëzie dan door logica.

Politiek gezien zullen we iets soortgelijks meemaken. In de nabije toekomst zullen wij getuige zijn van wat waarschijnlijk de meest ambitieuze poging in de geschiedenis zal zijn om alles op een technologische en rationele manier te controleren. Op lange termijn zal dit systeem ondoeltreffend blijken en zal blijken dat wij een totaal andere maatschappij en een totaal ander beleid nodig hebben. Het nieuwe systeem zal meer gebaseerd zijn op respect voor wat uiteindelijk ongrijpbaar is voor de menselijke geest en op respect voor de kunst en de intuïtie die aan de religies ten grondslag lagen.

Zitten we nu in een paradigmaverschuiving?

Zonder twijfel. Deze crisis luidt het einde in van een cultureel historisch paradigma. Een deel van de overgang is al gemaakt in de wetenschappen. De genieën die de grondslagen hebben gelegd van de moderne fysica, de complexe en dynamische systeemtheorie, de chaostheorie en de niet-Euclidische meetkunde, hebben reeds begrepen dat er niet één, maar vele verschillende logica’s bestaan. Dat er iets intrinsiek subjectiefs is in alles en dat mensen leven in directe resonantie met de wereld om hen heen en de complexiteit van de natuur. Bovendien is de mens een wezen dat in zijn energetisch bestaan afhankelijk is van zijn medemens. Zij wisten het al lang, nu de anderen ook! Wij zijn nu getuige van een definitieve heropleving van de oude, op controle en logisch inzicht gebaseerde cultuur, die in snel tempo zal laten zien wat een enorme mislukking zij is en hoe onmachtig zij is om een samenleving daadwerkelijk op een fatsoenlijke en humane manier te organiseren.

Interview door Patrick Dewals, politiek filosoof

*Dit interview werd oorspronkelijk gepubliceerd op de website dewereldmorgen.be, een alternatief medium in Vlaanderen. Wij danken hen voor de toestemming om het in het Frans te vertalen en te publiceren.
Vertaling proeflezer: Ludovic Joubert