LICHTVERVUILING KAN NIET WORDEN GENEGEERD

Al iets meer dan een eeuw is kunstlicht een integraal onderdeel van onze manier van leven. In de afgelopen decennia hebben zowel de binnenverlichting als de straatverlichting zich in versneld tempo ontwikkeld. Menselijke activiteiten zijn vaak zo afhankelijk van kunstlicht dat, behalve in de open lucht, duisternis zeldzaam is geworden. Hoewel dit in principe het gevoel van veiligheid voor de mens verhoogt, mogen de gevolgen voor diersoorten die aan het nachtelijke leven zijn aangepast, niet worden onderschat. In een tijd waarin de alarmbellen rinkelen over de ineenstorting van de biodiversiteit, is het de moeite waard de aandacht te vestigen op de verstoring die kunstlicht veroorzaakt voor de wilde fauna, met name vogels en insecten.

Laten we eerst de trekvogels noemen, waarvan de meeste zich ‘s nachts verplaatsen. Soorten zoals passerines en eenden gebruiken de positie van de sterren aan de nachtelijke hemel en het magnetisch veld van de aarde als gids om zich langs welbepaalde gangen te oriënteren. Het nachtlicht en de lichthalo’s die zich rond steden vormen, zorgen ervoor dat vogels hun oriëntatievermogen verliezen, waardoor ze met elkaar en met stedelijke structuren in botsing komen. Ze zijn, strikt genomen, gedesoriënteerd.

Insecten daarentegen worden beïnvloed door hun aantrekkingskracht tot licht. Het geval van de motten is goed gedocumenteerd. De doodshoofdvlinder, een van de grootste vlinders van Europa, is zeer zeldzaam geworden, niet alleen het slachtoffer van insecticiden maar ook van lichtvervuiling. Natuurlijk mogen we de vuurvliegjes niet vergeten te vermelden die met elkaar communiceren door hun eigen licht uit te stralen. Nachtverlichting verstoort hun gedrag en brengt hun voortplantingsvermogen in gevaar. Een andere soort heeft bijzonder veel last van nachtelijk licht, dat zijn jachtgewoonten verstoort. Dit is de grote rhinolophus, een vleermuis die niet kan jagen als het niet helemaal donker is.

HET WONDER VAN DE LEIDER?

Het is duidelijk dat het terugdringen van de nachtverlichting door overbodige apparatuur en infrastructuur te verwijderen en vooral door zelfbeperking van niet-essentiële behoeften, zoals langdurige verlichting of continu werkende reclameborden, een ecologisch verantwoorde politieke keuze aan het worden is. In het huidige beleid ter vermindering van de vraag naar elektriciteit wordt dit type respons echter niet genoemd. Het gaat veeleer om een verschuiving naar nieuwe technologieën die qua energieprestaties efficiënter worden geacht. Dit zijn LED’s (light-emitting diode lamps), waarvan wordt beweerd dat zij vele voordelen hebben, waarvan de belangrijkste een hoge energie-efficiëntie is. LED’s hebben een veel langere levensduur dan andere verlichtingsmiddelen, naast verschillende technische voordelen die hun groeiend succes verklaren. Vandaag de dag hebben LED’s de markt veroverd voor zowel huishoudelijk gebruik als voor straatverlichting en commerciële toepassingen.

Is het een wonder oplossing? Men zou geneigd zijn dit te geloven. Ik moet toegeven dat ik zelf verleid werd door zo’n veelbelovende techniek op het gebied van energie. Men moet echter zijn enthousiasme temperen en rekening houden met het kwalitatieve aspect van het door LED’s uitgestraalde licht. Zoals ANSES reeds in 2010 in een deskundigenverslag⁽¹⁾ heeft gesteld, verschilt ledverlichting wat de gezondheidsaspecten betreft volledig van andere verlichtingstechnieken. Enerzijds hebben LED’s een veel hogere luminantie dan andere lichtbronnen⁽²⁾ als gevolg van hun puntvormig karakter (luminantie is de lichtintensiteit per uitgestraalde oppervlakte-eenheid). Deze hoge luminantie kan leiden tot potentieel gevaarlijke verblindingssituaties voor het oog. Het is daarom van essentieel belang elk gebruik van LED’s te vermijden dat de LED’s niet aan het directe zicht van de gebruikers onttrekt. Anderzijds wordt het spectrum van het uitgezonden licht gekenmerkt door een onevenwichtigheid in het blauwe gedeelte, waar een aanzienlijke intensiteitspiek verschijnt. Blauw licht is bijzonder fototoxisch voor het oog. Bovendien brengt het licht van leds, dat fundamenteel verschilt van natuurlijk licht, met zijn onevenwichtige blauwe gedeelte het risico met zich mee dat de biologische klok en bijgevolg het circadiane ritme worden verstoord. Deze verstoring van de biologische klok kan leiden tot metabole en thymische effecten (depressie, stemmingsstoornissen, slapeloosheid, enz.) Wat de straatverlichting betreft, denk ik dat het niet wenselijk is overhaast een beleid van veralgemeend gebruik van LED’s te voeren.

Zoals Francis Leboutte terecht opmerkte op⁽³⁾, is de aankondiging van de Waalse minister bevoegd voor energie om op het Waalse wegennet de armaturen met ontladingslampen te vervangen door LED-armaturen, geenszins verantwoord vanuit het oogpunt van de energiekeuze. Het verslechtert ook de situatie op het gebied van de bescherming van de biodiversiteit. Duitse wetenschappers hebben bij een vergelijking van de voor- en nadelen van verschillende soorten wegverlichting aangetoond dat de kwaliteit van de verlichting een aanzienlijk effect heeft op insecten. Met name natriumdamplampen, die plaats moeten maken voor LED’s, zouden met hun oranje licht zelfs gunstig zijn…

Voor huishoudelijke toepassingen verdient de keuze van LED’s overweging in het licht van de genoemde kwalitatieve nadelen, vooral omdat de technologie zich zeer snel ontwikkelt, hetgeen voorzichtigheid rechtvaardigt. Deze voorzichtigheid moet ook in acht worden genomen met betrekking tot de blootstelling aan beeldschermen. Dankzij hun prestaties, kleine afmetingen en schokbestendigheid worden leds immers op grote schaal gebruikt voor achtergrondverlichting van computerschermen, mobiele telefoons, tv’s, digitale tablets en smartphones.

Verschillende recent gepubliceerde studies (2017–2018) melden een daling van de afscheiding van melatonine, het biologische klokhormoon, bij studenten en kinderen die ‘s avonds worden blootgesteld aan tablet- en smartphoneschermen, met een daaruit voortvloeiende ernstig verstoorde slaap. We hebben te maken met een ernstig gezondheidsprobleem. De kinderen en tieners van vandaag brengen veel te veel tijd door voor schermen. Voor sommigen leidt dit tot een echte verslaving, die mogelijk zeer schadelijk is voor hun gezondheid⁽⁴⁾. Als de reeds goed gedocumenteerde risico’s van blootstelling aan microgolven en cognitieve overbelasting worden opgeteld bij de risico’s voor het gezichtsvermogen en de verstoring van het circadiane ritme, is er dringend behoefte aan een serieuze voorlichtingscampagne. Ook moet dringend opnieuw worden nagedacht over de geschiktheid van onderwijs op scholen dat gebaseerd is op het permanente gebruik van schermen en digitale technologieën.

Het is duidelijk dat de lichtvervuiling niet afneemt, maar toeneemt en dat zij in de eerste plaats kinderen treft, d.w.z. de meest kwetsbaren onder ons.

Tot slot zij erop gewezen dat de huidige grenswaarden voor blootstelling aan het risico van blauw licht zijn vastgesteld om acute schade aan het netvlies te voorkomen. Zij zijn niet geschikt om mensen te beschermen tegen gezondheidseffecten die verband houden met herhaalde blootstelling gedurende lange perioden.

Paul Lannoye, voorzitter van de Grappe