Hoe zit het met individuele vrijheid?

« Tussen de catastrofe en de planetaire totalitarisme ontworpen om het te vermijden,
Hoeveel meer vrijheid hebben we?⁽¹⁾

In Kairos nr. 41 ging ik in op de kwestie van de individuele vrijheid in een wereld die wordt ingeperkt door het overwinnen van ecologische grenzen. Het gezondheidspolitieke gebeuren brengt mij ertoe mijn standpunt bij te stellen, maar zonder hieraan te raken: de beperking van een deel van onze individuele vrijheden⁽²⁾ om de biologische basis van het leven te vrijwaren, blijft actueler dan ooit. In ons oude Europa, dat dacht veilig te zijn voor de turbulentie van de wereld, kan iedereen de gevolgen van de klimaatverandering waarnemen. Op 18 november bedroeg de temperatuur in de regio Luik 15°C, d.w.z. ongeveer 10°C boven de seizoensnormen. We zitten allemaal in hetzelfde schuitje, zoals ik schreef in Kairos 46.

Wat gebeurt er met de liberale filosofie zelf, nu we in de late fase van het neoliberalisme leven? Het gaat fout, en we moeten ons er zelfs zorgen over maken! Er zij aan herinnerd dat er volgens hem drie grondrechten zijn die tegelijkertijd moeten worden gewaarborgd: leven, vrijheid en eigendom. De tijd is al lang voorbij dat Jean-Jacques Rousseau kon verklaren dat alleen gehoorzaamheid aan de wet het gezag van de soeverein en de vrijheid van de burgers kan verenigen. In 2021 zal het niet meer nodig zijn de wet te gehoorzamen, maar alleen decreten die even onuitvoerbaar als vrijheidsberovend zijn in naam van de volksgezondheid, en die bovenal het gezag van de uitvoerende macht bevestigen. Jacques Généreux maakt hier een breder punt:  » Op het hoogtepunt van hun historische dominantie zijn liberale democratieën en kapitalistische economieën het toneel van een gelijktijdige achteruitgang van burgerlijke vrijheden, individuele levenskwaliteit, gelijkheid, sociale cohesie, burgerzin, persoonlijke veiligheid en het potentieel voor de ontwikkeling van toekomstige generaties⁽³⁾? « .

Laten we teruggaan naar de individuele vrijheid, die er in twee vormen is: negatief en positief. Het eerste wordt nu misbruikt door politieke en gezondheidsmaatregelen: verplichte maskering, opsporing, insluiting, avondklok en binnenkort verplichte (direct, wettelijk) of « verplichte » (indirect, hypocriet) inenting. De angst voor besmetting voegt een nieuw facet toe aan de onrust in de persoonlijke sfeer, die ditmaal niet meer via de zintuigen (geluiden, geuren, aanraking) verloopt, maar via een « onzichtbare vijand »⁽⁴⁾ die potentieel in ieder van ons aanwezig is en ons dwingt ons te conformeren aan een reeks regels. Met de meter vijftig van afstand wordt een nieuwe regulering van de ruimte tot stand gebracht, waarschijnlijk voor lange tijd, aangezien wij andere, veel verwoestender pandemieën verwachten; zij zal onvermijdelijk gevolgen hebben voor de kwantiteit en de kwaliteit van de menselijke betrekkingen. Zal het nog mogelijk zijn om verliefd te worden door een vreemde op straat te ontmoeten en vervolgens te benaderen? De films van Woody Allen zullen een nostalgische toon krijgen… Metafysisch gezien is er een gemeenschappelijk lot opgelegd, ook al blijft de specifieke uitkomst van het ene individu op het andere onzeker: zal het niet-besmetting zijn, besmetting gevolgd door volledig herstel, besmetting gevolgd door herstel met nawerkingen of besmetting gevolgd door de dood? Verrassend genoeg wordt dit idee, dat tot voor kort « fascistisch » zou hebben geleken, thans goed aanvaard door de consumenten-kiezers die niettemin overtuigd zijn van hun eigenheid ( « Ik hou van het strand en jij van de bergen, nou en?  »). Naast vrijheid van dwang is een ander aspect van negatieve vrijheid de vrijheid om te consumeren. De epidemie heeft haar niet alleen niet wezenlijk belemmerd, maar zelfs gestimuleerd, want opsluiting wordt beter verdragen, zegt men, wanneer de tafel goed gedekt is, de glazen goed gevuld en de schermen goed bezet met series, films en videospelletjes. Multinationale onlinedetailhandelaren, Amazon en Alibaba, hebben het leeuwendeel van de eer naar zich toe getrokken ten koste van de plaatselijke handel, die op schandelijke wijze is geofferd op het altaar van de volksgezondheid. Wat de luchtvaartmaatschappijen en de wintersportoorden betreft — om slechts twee emblematische voorbeelden te nemen — blijft de mogelijkheid om in een dergelijke context winst te maken hypothetisch, maar wij zullen zeker geen medelijden met hen hebben! Nu onze consumentenaspiraties echter meer aan banden zijn gelegd, neemt het gevoel van individuele vrijheid af. Ik mag thuis wel alleen bier drinken, maar niet met vrienden aan de bar. Maar vrijheid is niet onanistisch, het is gedeeld.

Laten wij nu overgaan tot de tweede categorie. Positieve vrijheid is het recht en de mogelijkheid om deel te nemen aan het politieke leven. Het was al vele jaren minder interessant voor consumentenstemmers⁽⁵⁾, en dit zal waarschijnlijk niet veranderen met de troostende consumptie⁽⁶⁾ die het grootste deel van de ruimte in beslag neemt, en met het verbod op bijeenkomsten, privé en openbaar⁽⁷⁾. Aristoteles had reeds opgemerkt dat de mens van nature een « politiek dier »(zoon politikon) is, voorbestemd om zij aan zij in de openbare ruimte te leven. Een conditio sine qua non, veel later opgemerkt door Hannah Arendt: « Handelen, te onderscheiden van maken, is nooit mogelijk in afzondering; geïsoleerd zijn is ontdaan zijn van het vermogen om te handelen⁽⁸⁾ « . De produktie — die betrekking heeft op de goederenproducerendedierenarbeid - wordt echter voortgezet in gerobotiseerde produktie-eenheden en door de veralgemening van het telewerk. Politieke actie wordt dus onmogelijk gemaakt door het verbod om lichamen bijeen te brengen. Hoe kunnen we anders politiek strijden? Ieder alleen achter zijn toetsenbord, analyses en meningen gevend aan de wind, aan het performatieve een macht toeschrijvend die het niet heeft? Want, in het algemeen, is zeggen niet doen⁽⁹⁾. Positieve vrijheid is ook vrijheid van meningsuiting. Dat laatste wordt weliswaar ten goede of ten kwade losgelaten op (a)sociale netwerken, maar de powers that be denken al aan een antwoord: de strijd tegen nepnieuws en « samenzwering » zal al het terugkrabbelen rechtvaardigen.

Persoonlijk heb ik reeds lang geleden afstand gedaan van het grootste deel van mijn vrijheid om te consumeren; in dit opzicht doet de huidige situatie mij geen pijn. Anderzijds eis ik het recht op om mijn medemensen — familie, vrienden, minnaars, collega’s — te ontmoeten waar en wanneer ik maar wil. Euthanasie van sociaal, politiek en deels economisch leven om biologisch leven te beschermen⁽¹⁰⁾Dit schijnt de onuitgesproken, perverse en heftig tegenstrijdige bedoeling te zijn van de machthebbers, met instemming van een groot deel van het electoraat-consumenten die bereid zijn afstand te doen van alles wat het bestaan zoutig en zinvol maakt, alleen maar om in leven te blijven. Maar is een kloppend hart genoeg om een leven lang te motiveren en te vullen? Wie wil er deel uitmaken van het vee dat opgelucht is dat het geen covid heeft opgelopen? Niet ik, maar blijkbaar veel van mijn tijdgenoten! André Comte-Sponville waarschuwt terecht voor een pan-medicalistische ideologie die op eigen houtje de sociale en politieke domeinen zou willen domineren. Gezondheid is geen waarde op zich, voegt hij eraan toe, maar een goed dat de ontplooiing van de waarden mogelijk maakt: moed, edelmoedigheid, trouw, vriendelijkheid, kracht, matigheid, vriendschap, liefde, vrijheid, zelfverbetering, enz. Daarom moeten wij leren de plaats ervan in ons leven te relativeren. Opdat hypochondrie, dat een individuele pathologische eigenschap is, geen nieuw beschavingskwaad zou worden, een nieuwe paranoia die het sociale weefsel zou kunnen vernietigen (en helaas gaat dit niet goed…).

Bernard Legros