GEVANGENIS PRODUCTIVISME

« Wij veroordelen [un acte] niet omdat het een misdaad is, maar het is een misdaad omdat wij het veroordelen », E. Durkheim, « Over de verdeling van de sociale arbeid » . ⁽¹⁾

« Mensen die weinig hebben, in een maatschappij waar het belangrijk is veel te hebben, worden gemakkelijk ongedisciplineerd.

« Wanneer je de dader ziet als een lid van een andere soort, een niet-persoon, een ding, dan zijn er geen grenzen aan de wreedheden die kunnen worden begaan.⁽²⁾.

Wat is het doel van de gevangenis? De vraag lijkt meestal te zijn opgelost en het antwoord is « het straffen van hen die kwaad doen ». In deze categoriserende strafvergelijking maakt de gevangene niet echt deel uit van de maatschappij, hoewel hij oververtegenwoordigd zal zijn in de media, waardoor hij deel heeft aan zijn infrahumanisering. Het verbaast ons dan ook niet dat de tweede functie die over het algemeen aan de gevangenis wordt toegeschreven, en die merkwaardig genoeg « reïntegratie » wordt genoemd⁽³⁾, niet wordt uitgevoerd 

In een kapitalistische en technocratische maatschappij is het van cruciaal belang de kwestie van opsluiting aan de orde te stellen. Het beantwoordt aan de waarden die wij verdedigen en dus aan het soort samenleving dat wij willen. In het politieke en mediaspektakel zou de gevangenis echter alleen het resultaat zijn van individuele schuld, hetgeen de sanctie van opsluiting zou rechtvaardigen, in tegenstelling tot de mythe van individuele verdienste die door een liberale samenleving wordt voorgestaan. De realiteit is complexer… 

In 1997 waren er 8156 gedetineerden in Belgische gevangenissen, in 2014 waren dat er 11769, een stijging van 44%. Tegelijkertijd is het aantal alternatieve straffen, zoals elektronisch toezicht, aanzienlijk toegenomen. Terwijl er in 2000 slechts 14 aan een dergelijk toezicht waren onderworpen, waren dat er in 2014 1807, een toename met 130 maal⁽⁴⁾. Wat is er de laatste vijftien jaar gebeurd? Zijn er misdadigers van allerlei slag uit hun hol gekomen om de goede mensen te traumatiseren? Dit blijkt niet uit de criminaliteitsstatistieken van de politie, waaruit blijkt dat het totale aantal misdrijven tussen 2000 en 2013 is gedaald van 1.001.952 tot 9.060, een daling met ongeveer 1,2%. Nieuwsgierig? Dit betekent dat bij nagenoeg dezelfde misdaadcijfers in 2014 meer mensen in de gevangenis zaten dan in 2007, meer mensen een elektronisch label droegen, veel meer. In bijna 20 jaar waren er de Dutroux affaire, 11 september, een terugtrekking van de sociale staat en een verdieping van de ongelijkheden… 

Met de gevolgen voor het gevangenisbeleid: de hypertrofie van de voorlopige hechtenis, de uitbreiding van de strafrechtelijke perimeter en de verlenging van de straffen⁽⁵⁾ die tot uiting komen in een hoger percentage opsluitingen (14.684 opsluitingen in 1997 tegenover 17.914 in 2013, d.w.z. een stijging met 22%). Maar deze verklaren niet alles, de minder frequente en strengere voorwaardelijke invrijheidsstellingen, het geringe gebruik van niet tot vrijheidsbeneming strekkende straffen, verlengen de tijd van de gedetineerde in de gevangenis, en dus het aantal dat op een gegeven moment opgesloten zit. Dit zijn enkele van de feiten. 

Populair geloof over de gevangeniswereld wordt gevoed door drie belangrijke elementen: de informatieproductie van televisienieuws en diverse programma’s en kranten die het nieuws oververtegenwoordigen; televisieseries en andere films waarin agenten, rechters en criminelen alomtegenwoordig zijn; de demagogie van politici die op een bepaald gebied — het criminele — een sterkte tonen die recht evenredig is met de zwakte die zij op een ander gebied — de zakenwereld en de witteboordencriminaliteit — vertonen, waar laissez-faire en laksheid de regels zijn. Zoals hierboven vermeld, draagt deze sociaal geconstrueerde overtuiging bij tot de sociale dichotomie tussen « good guys » en « bad guys ». 

In dit drieluik van mediaverslaggeving over het gevangenisvraagstuk, dat in principe op elk niveau fictief is⁽⁶⁾De waarheid zeggen, namelijk dat de toename van het aantal opgesloten personen niet het gevolg is van een toename van het aantal misdrijven, is bijna onmogelijk, omdat deze realiteit zou indruisen tegen het geconstrueerde spektakel en de belangen die elk van de partijen daaraan ontleent (we weten hoe goed het spektakel van de misdaad verkoopt). Zoals het OIP het uitdrukt in zijn Belgische rapport,« in een dubbelzinnig spel dat zichzelf voedt tussen de noodzaak van kijkcijfers, die drijft op sensatiezucht, de effecten van politieke aankondigingen en de wens om de ‘publieke opinie’ tevreden te stellen, wordt een veiligheidsklimaat in stand gehouden dat aanzet tot meer repressie en bepaalde realiteiten maskeert » (p.14).

FALSE BELIEFTEN

Maar alleen door verkeerde opvattingen in twijfel te trekken, kunnen we hopen dat de trend van inflatie van de gevangenisbevolking en verslechtering van de levensomstandigheden binnen de gevangenismuren wordt gekeerd. In die zin, helemaal aan het begin van zijn boek, InThe Punishment Industry stelt de Noorse criminoloog Nils Christie het probleem: de gevangenis is een regulerende instelling in een produktivistische maatschappij waar rijkdom en toegang tot werk ongelijk verdeeld zijn en die daardoor een bevolkingsoverschot genereert dat niet nuttig is voor de produktie. Strenge strafrechtelijke sancties zouden dus tot doel hebben de recalcitrante massa’s te controleren en te disciplineren. Deze taak, die vroeger werd vervuld door slavernij, lijfeigenschap en verplichte arbeid en verblijf, is nu overgeheveld naar de gevangenissen. Het succes van de gevangenismachine kan worden verklaard door de combinatie van een productie van « onbruikbare » mensen, een verzorgingsstaat in volledig verval die plaats maakt voor een neoliberale strafstaat waarin sociale ellende en het dictaat van de individuele verantwoordelijkheid worden gecombineerd met gevangenistransparantie, alsmede een politieke klasse die door de economische wereld wordt onderworpen en geknecht, die zichzelf alle middelen ontneemt om haar te controleren en op één terrein werkt, dat van de gevangenis, waar zij nog de illusie van controle kan geven. 

Maar het succes van de gevangenissen wordt gesteund en toegespitst op dit idee, met betrekking tot de menselijke natuur, dat rationeel lijkt te zijn, goed verankerd in de hoofden van de mensen en dat door de politiek en de media formidabel in stand wordt gehouden: het idee dat straf beantwoordt aan een misdaad die door een natuurwet is gedefinieerd. Een eenvoudige vergelijking zou zijn: een misdaad x wordt begaan, een straf x wordt gegeven. Uit dit geloof zou het eeuwige idee voortkomen « dat de gevangenisbevolking een indicator is van overtreding « , en dus dat « de als de misdadiger of overtreder het proces op gang brengt waarop de autoriteiten slechts reageren, dan zal de omvang van de gevangenisbevolking uiteraard de criminaliteitssituatie weerspiegelen⁽⁷⁾. Het gevangenisvraagstuk is dus geen kwestie van sociale keuze. Nee! Net als Gods greep op onze zielen, is de gevangenisbevolking slechts een teken van het lot. 

Wie echter de moed heeft om verzonnen angsten te overwinnen en het gevangenisvraagstuk van nabij te bekijken, weet waar hij moet zoeken om valse overtuigingen te ontkrachten: de Verenigde Staten. Zij zullen dan zien dat de buitengewone inflatie van Amerikaanse gedetineerden sinds de jaren tachtig niet overeenkomt met een overeenkomstige toename van de criminaliteit, maar met bij uitstek politieke keuzes. Maar deze onwaarheid van een aantal gedetineerden in verhouding tot het aantal gepleegde misdaden is diep in de geesten van de mensen verankerd, het is begrijpelijk dat we nog zo vaak deze zogenaamde « laksheid van het recht » horen… 

DE VERTEGENWOORDIGING VAN DE ARMEN 

Maar deze populaire overtuiging staat in de verste verte niet los van de voorstelling van de armen en van de armoede in onze moderne samenlevingen. Wat heeft dat er mee te maken? Welnu, de overgrote meerderheid van de gasten in de gevangenis zijn dezelfde mensen die in achtergestelde buurten wonen en onder de vastgestelde armoedegrens, waardoor hetInternational Prison Observatory zegt dat het een« armeluisinstelling » is (IPO, p.58). Wat wij denken over de armen, en dus bij uitbreiding over de manier waarop het sociale wezen in elkaar zit, heeft dus een noodzakelijke implicatie op de manier waarop wij denken over gevangenis en schuld. 

Er zijn dus in wezen twee interpretaties van arme mensen: zij kunnen als « arm » en als « arm » worden beschouwd.Als luie dronkaards, klaplopers of slachtoffers van sociale omstandigheden waar ze niets aan kunnen doen?« Vanaf dat moment, « de achterstandswijken van de steden zijn [-zij] plaatsen waar zij zonder aspiraties verkiezen samen te komen, of [sont-ils] dumpplaatsen voor hen die niet hun deel krijgen van de moderne samenleving ».⁽⁸⁾.

Op het niveau van het overheidsbeleid, en dus van het strafrechtstelsel, verandert dit alles. Men kan de criminaliteit, die vaker voorkomt in achterstandswijken, zien als een indicator van ellende, en radicale sociale hervormingen doorvoeren om de ellende uit te roeien; of men kan Maak de woonwijken schoonmet een Karcher , verlaag de werkloosheidsuitkeringen, dwing onzekere en onderbetaalde arbeid af en laat de ellende zoals die is. In het eerste geval aanvaardt men dat de — gefabriceerde — ellende mede bepalend is voor de misdaad en de beheersing ervan, in het andere dat het individu de enige actor is van zijn lot en dat zijn individuele verantwoordelijkheid het enige criterium is waarmee rekening moet worden gehouden. 

Laten we vooropstellen dat, ook al komt een bepaalde vorm van delinquentie meer voor op plaatsen waar armoede geconcentreerd is, er ook en vooral meer repressie is tegen degenen die in deze gebieden wonen. Als er dus vooral arme mensen in de gevangenis zitten, is dat niet noodzakelijkerwijs omdat zij meer delinquent zijn, maar  » is dat zij in alle fasen van de strafrechtelijke keten in sterkere mate worden gesanctioneerd, als gevolg van strafrechtelijke beleidskeuzes en de individuele houding van justitiële actoren (politietoezicht, melding bij het openbaar ministerie, uitvaardiging van het aanhoudingsbevel, veroordeling ten gronde) ». (OIP, p.58). En als ze in de gevangenis zitten is dat omdat « In veel gevallen hebben gevangenen een levensloop doorgemaakt die gekenmerkt werd door breuken met de primaire instellingen van de samenleving, of het nu gaat om gezin, school of werk. De precaire situatie van gedetineerden wordt dus op verschillende manieren gekenmerkt: vroegtijdige gezinsbreuk en vroegtijdige schoolverlating, materiële precaire situatie en emotionele ontbering, gebrek aan vooruitzichten op werk, herhaalde perioden van delinquentie of drugsgebruik, enz. « ⁽⁹⁾.

Het komt erop neer dat« zowel de processen die in de strafketen in gang worden gezet als de sociale, economische en/of familiale desintegratie van individuen aantonen dat de gevangenis voor een aanzienlijk aantal gedetineerden de ultieme schakel is in de keten van sociale uitsluiting ». (OIP, p.58).

Binnen de categorie « armen » is er natuurlijk de subcategorie « buitenlander », die oververtegenwoordigd is in de Belgische gevangenissen (43% van de gedetineerden zijn buitenlanders).  » Buitenlanders worden in alle fasen van het strafrechtsysteem gediscrimineerd: zij worden vaker op straat gecontroleerd, sneller gearresteerd en gemakkelijker onder arrest geplaatst. Een buitenlander heeft veel meer kans om voor hetzelfde vergrijp gevangen te worden gezet. Hij zal ook strenger worden veroordeeld, deels omdat hij niet vertrouwd is met de culturele codes van ons strafrechtsysteem. Buitenlanders hebben nog steeds zeer weinig toegang tot voorwaardelijke vrijlating » (OIP, p.66).

RELATIEVE DEPRIVATIE

Het is duidelijk dat de onmogelijkheid om armoede te zien als een onfatsoen dat bestreden moet worden, in wezen voortkomt uit ons onvermogen om er een dialectisch verband tussen te leggen en rijkdom. Zeker, het liberale denken ontkoppelt specifiek de twee realiteiten door ze te groeperen onder de« culturele trope van de ‘individuele verantwoordelijkheid’ « ⁽¹⁰⁾. Ja, « wie wil kan »: de armen zijn alleen verantwoordelijk voor hun armoede, de rijken voor hun rijkdom. En als je het niet kunt halen, is er nog altijd de Lotto! 

De fabel is mooi, maar blijkt bedrieglijk wanneer wij bereid zijn onze toestand praktisch te verlaten en de bepaaldheid van het zijn aanvaarden — dat wij allen het resultaat zijn van omstandigheden buiten onszelf. Aangezien rijkdom in de eerste plaats voortkomt uit wat de aarde biedt, is de enveloppe gesloten. Maar aangezien sommigen er meer profijt van hebben, volgt daaruit dat als er meer is voor sommigen, er minder is voor anderen, en daarom is rijkdom de vrucht en de oorzaak van armoede. Deze vervorming komt in wezen tot uiting in een maatschappij die het hebben waardeert ten nadele van het zijn, in termen van bezit. De consumptiemaatschappij, vol van reclame, creëert een voortdurend gevoel van relatief gebrek; het individu, opgeroepen om te consumeren, als het daartoe niet in staat is, voelt de frustratie. Zoals de criminoloog Niels Christie zegt, « de hoeveelheid dingen die gestolen kunnen worden, neemt met de dag toe. Er is zo veel te nemen, zo veel te drinken « ⁽¹¹⁾. Als gevolg hiervan,  » het mislukken van de sociaal-democratische consensus van de jaren 1950 [qui] dat betere omstandigheden de criminaliteit zouden terugdringen, was gebaseerd op opvattingen over armoedebestrijding als absolute ontbering. Maar de oorzaak van misdaad is niet absolute ontbering, het is relatieve ontbering. Niet het absolute welvaartsniveau, maar de oneerlijkheid van de welvaartsverdeling is van invloed op het misdaadcijfer.⁽¹²⁾.

In plaats van rijkdom te bestrijden, worden de armen aangemoedigd deze te zoeken en zo te streven naar gelijkenis met degene die mede verantwoordelijk is voor hun toestand. Eden Hazard, aanbeden door de fanatici van het showvoetbal, om maar een voorbeeld te noemen, wiens emolumenten meer dan 250.000 euro per week bedragen, wordt door zijn bewonderaars geenszins gezien als degene die hun lunchtrommel leegmaakt. Integendeel! De straatjongen droomt van Eden… Om daar dichter bij te komen modelleert hij ondertussen zijn bestaan naar de modellen die worden gepropageerd door de gemiddelde westerse levensstijl, die wordt gezien als universeel⁽¹³⁾. Als, zoals Thorstein Veblen zegt het verlangen naar rijkdom kan nauwelijks in een individu bevredigd worden » (…) ».de strijd is werkelijk een wedloop om aanzien, om een provocerende vergelijking, er is geen uitkomst mogelijk « , het feit blijft dat sommige mensen hun frustratie tijdelijk verlichten door bezit, terwijl anderen de voorwerpen die zij waarderen alleen kunnen verwerven door middel van een list, vaak illegaal. Het is dan ook geen toeval dat in België « De gevangenen zijn hoofdzakelijk jonge mannen, met een beperkte opleiding, een lage sociaal-economische status en die diefstal hebben gepleegd. De meesten van hen zijn nauwelijks naar school geweest. (OIP, p.107). Degenen die het standpunt innemen van de zelfconstructie van het individu zullen terugslaan dat ‘hij alleen maar op school hoefde te werken’… zij worden onmiddellijk uitgenodigd om achter de muren te komen kijken… van de school⁽¹⁴⁾.

Zeker, degenen die niet consumeren zijn nutteloos in een maatschappij waar groei het uiteindelijke doel blijft, zelfs als zij worden opgeslokt door zwart, onzeker werk dat tegen voordelige tarieven wordt aangeboden aan degenen die zich dat kunnen veroorloven vanwege hun erkende identiteit en financiële status. In deze jacht op het « nutteloze » is het gebruik van drugs en de strengere bestraffing van het gebruik en de verkoop ervan door achtergestelde sociale profielen, dezelfde die de gevangenissen bevolken en die sociale bijstand genieten wegens hun armoede, onvermijdelijk het resultaat van deze uitsluiting. « In de praktijk heeft de oorlog tegen drugs de weg vrijgemaakt voor een oorlog tegen degenen die als het minst nuttig en potentieel het gevaarlijkst van de bevolking worden beschouwd « ⁽¹⁵⁾.

Een punt van strijd om de criminaliteit terug te dringen lijkt dan ook te zijn « het verminderen van relatieve achterstand, het zorgen voor zinvol werk tegen een leefbaar loon, het zorgen voor fatsoenlijke huisvesting waar mensen trots op zijn om in te wonen, het zorgen voor universeel toegankelijke vrijetijdsvoorzieningen, en erop aandringen dat de handhaving van deze regels ook binnen de wet gebeurt ».⁽¹⁶⁾. Dit brengt ons bij het fundamentele probleem van de schepping door het systeem van « niet-gebruikers » (werklozen, delinquenten, bejaarden, gepensioneerden, vroegtijdige schoolverlaters, enz. 

GEVANGENISSEN EN DE PARTICULIERE SECTOR: GOEDE VRIENDEN! 

Maar in plaats van fatsoenlijk werk aan de buitenkant te bieden, beloven de architecten van gevangenissen werk binnen. En voor dit doel hebben ze in België Cellmade gecreëerd! Letterlijk gemaakt in een cel — wel ja, als je het Amerikaanse gevangenismodel imiteert, kun je net zo goed ook je naam veramerikaniseren. Cellmade presenteert zich als het« label van de Régie du Travail Pénitentiaire, een autonome dienst van de FOD Justitie ». « Sinds 1931 zijn wij betrokken bij het werk en de opleiding van gevangenen in Belgische gevangenissen . En als in een catalogus voor geldbeluste zakenlieden voegt de dienst eraan toe:« zodat u de garantie hebt dat wij goed werk leveren, met kennis van zaken. Ja!

Aangezien het kapitalisme alles herstelt, waarom zou je het dan zonder doen? De van zijn vrijheid beroofde man, die aan zijn lot wordt overgelaten door een gevangeniswezen dat alleen de bestraffende kant van het project voor hem organiseert, de ondernemers worden, in plaats van te worden gezien als de wegbereiders van een nieuwe vorm van slavernij, omgevormd tot helden die, als redders, de gevangenen activiteit geven. Wat een filantropen! Luister naar Cellmade over het voordeel voor gevangenen: « Het werk geeft hen de kans verantwoordelijkheid te nemen en de slachtoffers schadeloos te stellen. Zij doen levensdiscipline en werkervaring op die hun reïntegratie te zijner tijd zullen vergemakkelijken. Iedereen wint.« Uh, iedereen? « Gevangeniswerk loont. In België stellen meer dan 30 gevangenisateliers dagelijks een flexibel en gemotiveerd personeelsbestand tot uw dienst. Assemblage, binden, verpakken, confectie…? Je krijgt kwaliteitswerk tegen een aantrekkelijke prijs ».. O ja? « aantrekkelijk » voor één. Dus niet voor de andere. En we weten voor wie Leviathan werkt… 

Bovendien geeft de autonome dienst van de FOD Justitie het even verderop onomwonden toe: « dHoe kunnen we gevangenen werk verschaffen? Het betaalt meer dan je denkt! Zowel voor uw bedrijf als voor de mensen daarbinnen. Hier zijn enkele van de goede redenen om voor de gevangenis te kiezen. In de gevangenis vindt u alles wat u zoekt:

- Voldoende capaciteit (sic)
- Een flexibel en gemotiveerd personeelsbestand (Re-sic)
- Toezicht door gekwalificeerd en ervaren technisch personeel
- Strenge kwaliteitscontroles
- Tijdige levering
- Korte levertijden
- Concurrerende prijzen ».

Maar wij moeten menselijk lijken en doen alsof wij er ook zijn om hen te helpen, net als de rijken die liefdadigheidswerk doen en een paar kruimels van hun buit herverdelen met opperste media-aandacht, of de multinationals die niet-westerse landen plunderen en ons vertellen dat « ook al is het niet erg goed wat wij doen, zonder ons zouden zij omkomen van de honger ». Mooi dilemma: verhongeren of uitgebuit worden? En het is goed om filantropisch te zijn, maar het is vooral goed om het te laten zien: « en wat heb je te winnen? U versterkt uw imago als maatschappelijk verantwoordelijke onderneming « zegt Cellmade. Een win-win situatie! 

Cellmade wil niet zeggen wat de OIP zegt over de beloning van gevangenen…« de fooien zijn bespottelijk (het minimum is 0,62 euro/uur) (…) gedetineerden die huishoudelijke taken verrichten ontvangen tussen de 100 en 150 euro. In de werkplaats kunnen zij tussen 150 en 300 euro krijgen. Deze cijfers zijn indicatief en verschillen naar gelang van de gevangenis en het aantal gewerkte uren per maand. Bovendien ontvangt de gevangenisraad 40% van de toegewezen inkomsten voor werkzaamheden die voor particuliere aannemers worden verricht. Gedetineerden, die op basis van stukloon worden betaald, krijgen dus de resterende 60%. » (OIP, p.101). Kom op, laten we onszelf helpen, niet verlegen zijn? Het zijn tenslotte maar gevangenen! 

De nieuwe slavendrijvers vermommen zich als filantropen en bieden binnen werk aan voor degenen die ze buiten hadden afgepakt… « een Amerikaanse arbeider die 8 dollar per uur verdiende, verliest zijn baan wanneer zijn bedrijf naar Thailand verhuist waar de arbeiders slechts 2 dollar per dag krijgen. Werkloos, een vreemdeling in een maatschappij die onverschillig staat tegenover zijn behoeften, wordt hij meegesleurd in een spiraal van drugs of andere illegale middelen van bestaan. Hij werd gearresteerd, gevangen gezet en aan het werk gezet. 

« Gevangenis doet meer dan goed werk 

Slogan van Cellmade, Label van de Raad van Arbeid van de Gevangenis 

Zijn nieuwe salaris is 22 cent per uur. Van de arbeider naar de werkloze, naar de misdadiger, en tenslotte naar de gevangene-arbeider, is de cirkel rond. En de enige winnaar is de grote industrie.⁽¹⁷⁾. Maar pas op! Bestaat er in het kader van de wet van de vrije en onvervalste markt niet het gevaar van oneerlijke concurrentie met Bangladesh? 

De economische waarde van de gevangenis in een imploderende groeimaatschappij mag niet worden onderschat, een stervend lijk dat desnoods met zijn tanden naar groei zal zoeken. Het terugdringen van de « loonhandicap », een term in de nieuwe taal die zowel door de werkgevers als door de vakbonden wordt gebruikt, houdt ook in dat de uitbuiting, zo nodig, in de gevangenis wordt gestopt, ook al blijft zij kleinschalig. Werkloosheid en ellende zullen worden beheerst door het opsluitingspercentage, allemaal mogelijk gemaakt door een massale overdracht van overheidsgeld naar de particuliere sector in elke fase van het gevangenisproces. 

En als dat nog niet genoeg is, komen we misschien langzamerhand op het punt dat de gevangene zelf de leiding neemt over het gevangenisleven, zoals in een hotel. Nou en! Hij is toch schuldig! Het was reeds bekend dat de gevangenen in onze gevangenissen hun basisprodukten moesten kopen in een kantine die dure, vaak onbetaalbare prijzen rekende. In de Verenigde Staten zijn ze meer « ver », dat wil zeggen « progressief »: gevangenen in sommige staten betalen per dag voor hun « gevangenisontvangst ». 

Dit is slechts één voorbeeld van de aan de gang zijnde privatiseringsbeweging die goed wordt geïllustreerd door de bouw- en constructieprojecten die zijn opgenomen in het masterplan van de regering⁽¹⁸⁾. « Het jaarlijkse bedrag dat de Staat als schadevergoeding zal moeten betalen, zal 12,2 miljoen euro bedragen voor de gevangenis van Marche-en-Famenne, 13,7 miljoen euro voor Beveren, 12,1 miljoen euro voor Leuze-en-Hainaut en 15 miljoen euro voor Dendermonde »⁽¹⁹⁾. Ironisch genoeg zal het overheidsgeld dat wordt betaald aan het particuliere bedrijf dat belast is met de bouw van de gebouwen waarin de personen worden opgesloten, van wie de meesten uit kansarme sociaaleconomische milieus komen, bijdragen tot de vermindering van de overheidsbegrotingen, waardoor de ellende zal toenemen en het aantal… opsluitingen zal toenemen. Win-win weer voor de particuliere sector! Het onbeperkte menselijk kapitaal in de gevangenissen is een verspilling als het niet ten volle wordt benut. Buitensporig aanbod, gegenereerd door de politie en de rechtbanken, maar ook door de gevangenissen, wordt zo de regel. Er is weinig ruimte voor reflectie in dit marktsysteem. En het is een optelsom: als je meer rijstroken aanlegt, verminder je misschien een tijdje de files, maar al snel zal het overaanbod leiden tot meer auto’s. De aanleg van wegen zal particuliere aannemers hebben verrijkt, de groei van de individuele auto zal autofabrikanten hebben verrijkt, en de verslechtering van de luchtkwaliteit en ongevallen zullen particuliere ziekenhuizen of ziekenhuizen in wording hebben verrijkt. 

Bovendien is de reden om zich tot de particuliere sector te wenden niet alleen dat de staatskas leeg is en weigert geld te zoeken waar het wel is. Door een beroep op hem te doen,« bespaart de regering zich de kosten van een referendum ». Dus, degradatie naar de particuliere sector… de staat verhuurt hen de gevangenis en leent het geld van hun schuldeisers… win win again, banken en ondernemers zijn geboeid… eh… klauwen. Geen wonder dat de overheid niet op de hoogte lijkt te zijn van toekomstige bouwprojecten: zij is niet de baas! Een perfecte illustratie van de onderwerping van de staat aan particuliere belangen, is de onfatsoenlijkheid van de gevangenis geen toeval, maar een nauwgezet georganiseerd werk op weg naar het markttotalitarisme, gewijd aan het beheer van de produktieve chaos. 

KAPITALISTISCHE SAMENLEVING EN TOTALITARISME: ONTKOPPELING VOOR BETERE CONTROLE 

Het lijkt erop dat het onze mega-samenlevingen zijn, waar het lokale geen plaats meer heeft, die onvermijdelijk mega-gevangenissen creëren. Want misdaad wordt ook geboren uit de volledige scheiding tussen individuen, die tot concurrerende en geatomiseerde entiteiten worden gerepliceerd: we kennen onze buurman niet meer, en we sterven naast hem, waarbij onze rottende lichamen hem pas wekken als de stank ondraaglijk is geworden⁽²⁰⁾De kleine oude dame speelt niet langer haar rol van sociale controle met de jongeren; slapende zielen — of dode zielen, wie kan het schelen! — op de grond, verstrikt in de dagelijkse vervreemdende reis naar het werk of terug naar huis; we consumeren « samen », we kijken naar hetzelfde programma, « samen » met miljoenen gelijktijdig geatrofieerde wezens voor het scherm, maar in alle gevallen zijn we alleen, het gevoel hetzelfde te doen op hetzelfde moment versterkt paradoxaal genoeg het gevoel van anomie⁽²¹⁾.

En in dit model is het isolement van de gevangenis als instelling, en dus van de wezens die er wonen, slechts de uiterste uitdrukking van het veralgemeende isolement dat heerst in alles waarvan gezegd wordt dat het « in » de maatschappij is. De keuze van de locaties voor de nieuwe gevangenissen is een verdere indicatie van deze wens:  » De beoogde locaties voor de toekomstige gevangenissen, en met name de toekomstige Brusselse gevangenis die in Haren zal worden gebouwd, liggen ver van het stadscentrum, wat familiebezoek en bezoek van advocaten of rechtshulpverleners niet zal vergemakkelijken. Deze keuze om de gevangenis te isoleren en uit het zicht van de burgers te bouwen is symbolisch sterk. (OIP, p.13)

Wat al deze ervaringen met elkaar verbindt, is de noodzaak contact te vermijden om de uitoefening van gedachten te vermijden. En de media, in dit schema, zijn de grote organisatoren van dichotomisering. In dit verband is het onmogelijk zich vergaderingen voor te stellen zoals die in Noorwegen, waar na Kerstmis tweehonderd deelnemers drie dagen en drie nachten in een hotel bijeenkomen. Onder de mensen kunnen 5 groepen worden onderscheiden: 

- Officiële actoren in het strafrechtstelsel 

- gevangenisdirecteuren, conciërges, dokters, maatschappelijk werkers, gerechtstoezichters, gespecialiseerde leraren, rechters, politieagenten;

- Politici — parlementariërs, ministers soms, raadsleden altijd, en plaatselijke verkozenen;

- Vertegenwoordigers van de « liberale oppositie » leken die geïnteresseerd zijn in strafrechtbeleid, studenten, advocaten, universiteitsprofessoren;

- Vertegenwoordigers van de media;

- Gevangenen — vaak in het proces van het uitzitten van hun straf, maar krijgen verlof voor deze paar dagen (…) Sommige van de deelnemers zitten een straf uit na een criminele veroordeling: moord, drugs, gewapende overval, spionage⁽²²⁾.

Op dit moment lijkt een dergelijke openheid in België niet denkbaar. De reïficatie van de gevangene, zijn degradatie tot de rang van infra-mens, maakt het gemakkelijker hem als werktuig te gebruiken, de staat te ontslaan van zijn rol als organisator en beheerder van de ellende, en deze geaccepteerde onderwerping aan de markt voort te zetten. In deze structurele ellende vindt het kapitalisme nieuwe openingen, of het nu gaat om intramurale maaltijden⁽²³⁾Dit heeft een spektakel opgeleverd dat een mengeling is van Amerikaanse series en nieuwsprogramma’s vol primeurs, die een stereotype van de gevangene genereren en een maatschappelijk lichaam opbouwen dat steeds verder afstaat van de mogelijkheid zich in hem in te leven, en dat daarom stilzwijgend aanvaardt dat de particuliere sector zich ontfermt over wat het beschouwt als de scoriae van dit heilzame maatschappelijke lichaam. 

ONVERMIJDELIJKE EMPATHIE

Deze verkeerde band doorbreken betekent de deur openen voor een politieke reflectie die vrij is van haar gevaarlijke emotionele pathos, om zonder twijfel te zeggen dat er te veel mensen in de gevangenis zitten, dat de gevangenis niet werkt en een leerschool voor de misdaad blijft, en ook, misschien, om samen te beseffen dat als het de meest achtergestelde sociaal-economische klassen zijn die achter de muren worden aangetroffen, dat niet toevallig is, maar de vrucht van een fundamenteel ongelijke maatschappij, die de gevangenis alleen vindt als middel om af te rekenen met wat zij creëert. Nadenken over de gevangenis betekent het hele sociale systeem in vraag stellen, het kan een diep subversieve hefboom zijn, en een middel tot strijd tegen deze productivistische maatschappij. Bovendien moet het aantal gedetineerden niet langer worden gezien als een teken van de prestaties van politici, maar eerder als hun onvermogen om buiten de gebaande paden te denken. 

Daarom, en met het risico van ongenoegen, kunnen we op weg naar een fatsoenlijke samenleving alleen maar zeggen « we zijn allemaal gevangenen ». 

Alexandre Penasse