GEVAARLIJKE TECHNOLATRIE

« Het lijkt zeer waarschijnlijk dat, wanneer de technicistische beschaving haar greep verder heeft vergroot, wanneer de technieken van de nieuwe omgeving op een paar generaties hebben ingewerkt, ook de denkwijzen, het redeneren zelfs, bepaalde traditionele kaders van de logica zullen worden aangetast door de druk van de nieuwe manieren van leven en reageren » 

Georges Friedmann⁽¹⁾

Dat mensen hun oriëntatievermogen verliezen in een gedesoriënteerde wereld is zowel een cliché als een algemeen juiste constatering. Maar er is een oude mijlpaal van de moderniteit die de tand des tijds heeft doorstaan en misschien wel de laatste ervan is: het enthousiasme, het geloof, zelfs de verering voor de technische evolutie, die vandaag de dag de vorm aanneemt van digitale technologieën. Dit technologisch optimisme (of technoptimisme), dat wordt gepropageerd door politici, economen en de media, verblindt ons voor de menselijke en ecologische gevolgen van de digitale en robotica-explosie die de mensheid de laatste twintig jaar in zijn greep heeft gehouden. Volgens Bertrand Méheust staan we voor een « nieuw tijdperk van de geest » waarvan niets de dynamiek zal kunnen stoppen… behalve een ineenstorting van de megamachine (die spoedig zal plaatsvinden). Wetend dat het ooit allemaal zal eindigen, beschermt ons niet hic et nunc tegen de gevaarlijke antropologische mutatie die dit met zich meebrengt, zelfs als men — zoals ik — een van de laatste weigeraars van de smartphone is, veroordeeld om met bitterheid het gedwongen verval te beleven van een wereld die ons tot voor kort vertrouwd was⁽²⁾. De digitale economie betekent een grote doorbraak, en het zou zinloos zijn onszelf te vergelijken met vroegere tijdperken. Hier is niets cyclisch, onder de zon van vernieuwing, niets dan nieuw, zoals de kameraden van Pièces et main d’œuvre goed hebben gezien⁽³⁾. Tussen fantasie en werkelijkheid staan transhumanisme, extropianisme en technologische singulariteit voor het geluk en de verworvenheden die technoprofeten ons in deze eeuw beloven. Hiervoor kunnen zij rekenen op de steun van « progressieven », zowel ter linker- als ter rechterzijde, die in elke uitbreiding van de individuele rechten voordelen zien die alleen reactionairen zouden kunnen bekritiseren, zelfs als deze rechten in toenemende mate worden bemiddeld door de techno-wetenschap, zoals de nieuwe voortplantingstechnologieën. Wat moet ik doen? Een moratorium op ongecontroleerde innovatie, gevolgd door een technische deëscalatie, is een noodzakelijke voorwaarde voor het herstel van de sociale samenhang in een samenleving die democratisch, ecologisch en fatsoenlijk wil zijn. Boekennieuws schiet te hulp⁽⁴⁾.

In Alleen samen. Meer en meer technologie, minder en minder menselijke relaties (red. L’Échappée, 2015) heeft MIT-psychologe en antropologe Sherry Turkle (geb. 1948) de impact bestudeerd van nieuwe kunstmatige intelligentietechnologieën op ‘de manier waarop we denken over onszelf, onze relaties met anderen, en ons gevoel van menselijkheid’ (p. 20). Daartoe baseerde zij zich op tweehonderdvijftig klinische observaties, hoofdzakelijk bij kinderen, adolescenten en bejaarden. Het eerste deel gaat over hun (onze) relatie met robots — met de zoete namen Tamagochis, Furby, AIBO, My Real Baby, Kismet, Cog, Paro — om te zien hoe gemakkelijk wij onze gevoelens op hen projecteren en buitensporige verwachtingen hebben van wat zij ons zouden kunnen brengen in termen van hulp, maar ook van troost, vriendschap en zelfs seksualiteit (!) Enerzijds verliest het begripauthenticiteit zijn inhoud ten gunste van een nieuwe definitie van leven « halverwege tussen het levenloze programma en het levende schepsel » (p. 61). Aan de andere kant worden mensen uitgedaagd in hun vermogen om voor elkaar te zorgen. Robots, « we zijn nu klaar, emotioneel en ik zou zelfs zeggen filosofisch, om ze te verwelkomen » (blz. 31). Deze robotachtige « wezens » worden behandeld als gelijken en niet als machines, ze worden in het rijk van de betekenis geplaatst, « ook al hebben ze geen zin ». Zij zijn in toenemende mate aanwezig in bejaardentehuizen, waar zij ontbrekende of in gebreke blijvende personeelsleden vervangen. De meeste bewoners raken aan hen gehecht en worden intiem met hen. Op het argument dat machines geen emoties kunnen ervaren, antwoorden robotisten met een uitgestreken gezicht dat zij deze op een dag synthetisch zullen produceren. « Het is zo gemakkelijk om geobsedeerd te raken door technologie en niet langer te proberen ons begrip van het leven te ontwikkelen, » concludeert de auteur (p. 170). 

Het tweede deel gaat over het internet met zijn sociale netwerken, online-spelletjes, Second Life en biechtstoelen-sites. De gevolgen van hun alomtegenwoordigheid in ons dagelijks leven zijn verre van verwaarloosbaar. In de eerste plaats is er de permanente versnippering van de aandacht, die bij jongeren leidt tot multitasking, het vermogen waarvan de ouderen zo onder de indruk zijn, terwijl uit studies in de psychologie blijkt dat wanneer wij verschillende dingen tegelijk doen, wij onze aandacht verdelen en ze alle minder goed doen. Ten tweede, een vervaging van de grens tussen werk en privéleven, wanneer de smartphone dag en nacht aanstaat. Zelfs op vakantie ontvangt een Amerikaans kaderlid ongeveer vijfhonderd e‑mails, enkele honderden sms-berichten en veertig telefoontjes per dag! Als gevolg van het gebrek aan tijd worden al onze contacten gereïficeerd, we behandelen ze als objecten. Turkle heeft ook het geval vandigitaleinboorlingen bestudeerd), de generaties geboren na 1990 voor wie het web een onbetwist vruchtwater is. « Ik ben verbonden, daarom ben ik! Nou en? » zullen de technoptimisten antwoorden. Welnu, « het is niet omdat een gedrag normaal wordt, dat het de problematische dimensie verliest waardoor het vroeger als pathologisch werd beschouwd », zegt de auteur (p. 283). Onlinespelletjes en Second Life brengen ons in een virtuele wereld van simulacra, die we uiteindelijk verkiezen boven ons echte leven, waarbij de meest verslaafden er de helft van hun wakkere uren doorbrengen! 

We vragen minder van mensen en meer van technologie, waarop we een magische denkwijze toepassen: zolang ik verbonden ben, ben ik veilig, en de mensen van wie ik hou zullen niet verdwijnen. Facebook is een onverzadigbaar beest dat voortdurend gevoed moet worden met « positief » nieuws in de vorm van teksten, foto’s en video’s, die ons privéleven binnendringen en onze relaties versimpelen en verarmen. Aan het eind van het boek komen we te weten dat steeds meer jonge Amerikanen heimwee hebben naar de wereld van vóór de wijdverspreide verbinding, toen ouders zorgzaam, betrokken en betrokken waren bij hun kinderen. Een begin van hoop voor opstand? Dit overvloedige essay van 523 bladzijden maakt de balans op van een fenomeen waarvan de maatschappelijke impact nog steeds wordt onderschat. En nogmaals, Turkle gaat hier niet in op het (anti-)ecologische aspect van deze technologieën⁽⁵⁾. Wat zou er overblijven om hen te verdedigen? Beste lezers van Frankrijk, dit is een uitstekend vak voor het baccalaureaat! 

Bernard Legros