DE KLASSENSTRIJD EN ZIJN TOEKOMST

George Orwell zag het als « een oneindig complex probleem « . De rechtse Franse politicus Alain Peyrefitte (1925–1999) noemde het « een idee van de 20e eeuw ». Nog steeds onder de duim van hun historisch materialisme, blijven marxisten zich eraan vastklampen en zien het als de voornaamste, zo niet de enige sleutel tot het lezen van de hedendaagse wereld die telkens weer geldig is. Wat gebeurt er in 2018 werkelijk met de « klassenstrijd « ? Is het de drijvende kracht van de geschiedenis? Is het idee nog steeds volledig operationeel? Heeft het zin voor de massa van kiezers-consumenten? Biedt het hoop op korte, middellange of lange termijn? Is het niet verdronken in het parlementarisme en erdoor gedevitaliseerd⁽⁴⁾?

IN EN VOOR ZICHZELF

Laten we om te beginnen dit fundamentele onderscheid, de klasse « in zichzelf  » en de klasse « voor zichzelf « , eens onder de loep nemen. De klasse zelf is een teken van het besef van een totaal sociaal feit: de maatschappij is ontegenzeggelijk verdeeld in lagen naar gelang van het niveau van de rijkdom (inkomen en vermogen). In dit opzicht is er niets veranderd sinds de tijd van Marx en Engels. Integendeel, de ongelijkheid is alleen maar toegenomen, en niemand kan dat redelijkerwijs betwisten. Het wordt ingewikkelder als je de klasse voor jezelf bekijkt. Idealiter zou elke klasse zich volledig bewust moeten zijn van zichzelf, d.w.z. van haar objectieve plaats in het productieproces en van haar eigen belangen⁽⁵⁾. Het is dus in het belang van de bourgeoisie om de uitbuiting van de arbeid en de culturele overheersing in stand te houden, net zoals het in het belang van de arbeiders is om op zijn minst een betere verdeling van de vruchten van de arbeid te eisen en, beter nog, het kapitalisme te overwinnen zodat er een klassenloze maatschappij kan ontstaan na een periode van dictatuur van het proletariaat. Wij, de overheersers, moeten letten op de zinnetjes van de rijken, die niet alleen maar leugens of onzin uitkramen (in tegenstelling tot wat de linkse vulgarisatie beweert). De opmerking van de Amerikaanse miljardair Warren Buffet op CNN in 2005 zou zelfs als ontstekingsmechanisme moeten dienen om de strijd nieuw leven in te blazen:  » Er iseen klassenoorlog, dat is een feit, maar het is mijn klasse, de rijke klasse, die deze oorlog uitvecht, en we zijn aan de winnende hand. Het had niet beter kunnen zijn. De bourgeoisie is altijd een klasse op zichzelf geweest, net zoals het proletariaat dat ooit was⁽⁶⁾. Zoals Michel Pinçon en Monique Pinçon-Charlot zeggen, is er geen andere oplossing voor de gedomineerden dan zich zo snel mogelijk opnieuw met hun klassenbewustzijn te verbinden⁽⁷⁾, op voorwaarde dat zij hun serialiteit overwinnen⁽⁸⁾. Dit is waar het probleem ligt. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog is in de geïndustrialiseerde landen de middenklasse opgekomen, waardoor de grenzen en de spelregels zijn vervaagd⁽⁹⁾. Tussen de twee historische tegenstanders, kapitalisten en proletariërs, fungeert zij als buffer. Verliefd op comfort, distinctie en opzichtige consumptie, vecht ze vandaag meer voor erkenning via haar prestaties (economisch, professioneel, artistiek, sportief, media en seksueel op het internet) dan via haar positie (Hartmut Rosa, 2010). Het van de Verlichting geërfde « eenvoudige » individualisme is veranderd in een trendy, postmodern hyper-individualisme. De strijd om de plaatsen is begonnen! Haar leden hebben het zeer slechte idee van  » omzichzelf met elkaar tevergelijken  » en identificeren zich met de « rijken  » die zij op een dag hopen te worden, hetzij door hard werken, talent, doorzettingsvermogen en hofspelen, hetzij door het geluk van de loterij, of beide, maar zeker niet door erfenis! Dit is waarom sommige armen rechts stemmen⁽¹⁰⁾. « Als ik rijk word, wil ik niet meer lastig gevallen worden met herverdelingskwesties, dus laten we vooruit kijken en voor blauw gaan, of zelfs bruin . De situatie is omgekeerd, want in het verleden werd de bourgeoisie veracht om haar smaak voor luxe en haar verering van het Gouden Kalf; vandaag de dag is deze  » termietenheuvel voor de middenklasse  » (Gilles Châtelet, 2010), deze proletariërs met geld ’ (Alain Deneault, 2016), fantaserend over de eeuwigheid en onveranderlijkheid van hun model⁽¹¹⁾Zij hebben nog slechts één verlangen, te zijn als hij, ook al brengen enkele overblijfselen van een slecht geweten hen er van tijd tot tijd toe, vluchtig, bewogen te zijn door het lot van de « uitgeslotenen » van allerlei soort. Aan het eind van de jaren zestig verdedigde »[…] Herbert Marcuse het idee dat de traditionele arbeidersklasse nu ‘geïntegreerd’ was in het kapitalistische systeem en dat alleen de ‘actieve minderheden’ en de ‘jonge intelligentsia van de middenklasse’ in staat waren tot radicale politieke actie⁽¹²⁾ ». Marcuse was een achtenswaardig denker, maar laten we de valsheid van zijn prognose in het tweede deel⁽¹³⁾erkennen.

WELKE BRONNEN VAN VERVREEMDING?

Wat zijn vandaag de dag de hindernissen, de bronnen van vervreemding⁽¹⁴⁾ die een heropleving van het klassenbewustzijn in de weg staan? Het algemene antwoord zou kunnen zijn « onze manier van leven « , maar laten we twee voorbeelden nemen. In de eerste plaats onze relatie met technologie en in het bijzonder met digitale informatie- en communicatietechnologieën (ICT). Hoewel hij geen tijd had om ze te leren kennen, zou Cornelius Castoriadis, die in 1995 overleed, ze zeker hebben gezien als een bijzonder krachtig instrument van klassenuitbuiting. Even vervreemdend als verenigend hebben zij de eigenschap om op « duivelse » wijze de aandacht te trekken via hun schermen, en deze aandacht is daardoor het schaarsste en dus het kostbaarste goed geworden. Activisten weten dit wanneer zij proberen hun kleine boodschap over te brengen, live of via beperkte media, in de oceaan van informatie en kennisgevingen (infobesitas). Dit is een van de redenen voor hun machteloosheid. De illusie van controle over tijd en ruimte, alsmede de perceptie van « egalitaire horizontaliteit « , overtuigen ons er tenslotte van dat iedereen op het Web tenminste kan bestaan door zich uit te drukken. « Trump tweet en ik tweet ook! Deze reïficatie van de ander, van alle anderen, door ICT’s, verhindert ons de samenleving als verdeeld in klassen te zien, want een avatar is geen aandeelhouder, noch werknemer, noch iets anders, het is in de eerste plaats een avatar die gelijk is aan zichzelf. Een verder bewijs, voor zover dat nog nodig was, van de niet-neutraliteit van de techniek⁽¹⁵⁾.

Tweede voorbeeld. Het relatieve gemak van reizen, belichaamd in massatoerisme (en klasse), is een andere oorzaak van klasse- (en massa-) blindheid. Wanneer arbeiders, of zelfs uitkeringstrekkers⁽¹⁶⁾, naar toeristische fabrieken in de tropen vliegen, zullen zij een gevoel van overvloed ervaren (ook al is dit slechts relatief). Met de massificatie van het toerisme is het een dubbele klap voor de bourgeoisie van het bedrijfsleven, die haar schatkist vult en tegelijkertijd een dosis pijnstillers toedient aan werknemers die uitgeput zijn door hun werk. Er gaat niets boven een goede minitrip om stress en ongemak te verlichten, door te eten, te drinken, te dansen en te neuken, en daarna verfrist terug te keren op kantoor!  » Met weinig tolerantie voor langdurige situaties en verbintenissen, surft, zapt, vaart de toerist naar gelang van zijn geografische verlangens en zijn zoektocht naar verschillende ervaringen. De psychische brandstof is ontevredenheid. Hij wordt gedreven door een vaag verlangen om zijn gewaarwordingen te vernieuwen door beweging in de ruimte, die zijn portie vreemde nieuwigheid moet meebrengen, op voorwaarde dat zij onschadelijk is en dat zijn ervaring naar behoren is omzoomd met « veiligheidskussens en gemarkeerde noodroutes ».⁽¹⁷⁾ ». Iemand die beweert antikapitalist, ecoloog of degrowthist te zijn, zou dus de eerste symbolische persoonlijke (en klimatologische!) stap moeten zetten door zijn toeristische kleding voorgoed weg te gooien⁽¹⁸⁾. Aangezien deze activiteit geen natuurlijke behoefte is, is het dus mogelijk « de orde van noodzakelijke en toereikende behoeftenniet te verlaten om toegang te krijgen tot het overbodige zonder werkelijk toegang te hebben tot comfort en luxe⁽¹⁹⁾ ». Als we een stapje terug doen in de theorie, zien we hier nog een paar van de obstakels voor klasse omwille van zichzelf:  » Een proces van objectivering van het sociale en subjectieve leven  » (Marc Weinstein, 2015);  » De beperkingen en beloften van versnelling en groei die inherent zijn aan de kapitalistische economie « (Hartmut Rosa, 2010); een homogenisering van de levensstijlen die niet verhindert dat de klassenniveaus zich vernieuwen, en een bijzonder voorrecht dat zichzelf universeel en normatief verklaart om parasitaire consumptie te rechtvaardigen (Michel Clouscard, 1973).

NOODMAATREGELEN TEGEN VERVREEMDING

Het herstel van het klassenbewustzijn zal het resultaat zijn van cultureel werk dat de machthebbers alles zullen doen om het te verhinderen. Politici zouden bijvoorbeeld reclame kunnen verwijderen uit de openbare ruimte, maar doen dat niet, op enkele uitzonderingen na⁽²⁰⁾.

In de federatie Wallonië-Brussel zouden ze een cursus filosofie in de leerplicht kunnen invoeren, maar ze doen dat nog steeds niet, ondanks herhaalde oproepen van verenigingsactoren gedurende de afgelopen vijftien jaar⁽²¹⁾, omdat zo’n cursus potentieel subversief zou zijn. De vakbonden van hun kant zouden ideologisch werk kunnen beginnen om een aantal van hun stokpaardjes ter discussie te stellen, zoals de verdediging van de koopkracht, die nooit meer is dan de macht om andere werknemers (hard) te laten werken voor hun eigen vluchtige plezier. Hoewel sommige van haar leden opener zijn dan andere in debatten met milieuactivisten, degrowthisten en andersglobalisten, onthoudt het apparaat zich ervan de kwestie officieel aan de orde te stellen. Wat de rijken betreft, laten we niet naïef zijn, zij willen de vervreemding van de massa’s in stand houden en verdiepen. Voor hen, zullen we nooit genoeg vervreemd zijn! In de jaren negentig hebben oligarchen, waaronder Zbigniew Brzezinski, zelfs het concept « tittytainment » uitgevonden: het plebs voorzien van een mix van spelletjes, amusement en genoeg eten om niet aan in opstand komen te denken. Laten we niet meer luisteren naar marxisten die beweren dat de her-eigening van de produktiemiddelen alleen de oplossing zou zijn. Laten we ophouden met, in de ogen van anderen en onszelf, ons hyper-individualisme te rechtvaardigen, deze subjectieve gisting van technologisch en financieel kapitalisme.  » [Et] sinds vier decennia is de voortdurende verwijzing naar de verdediging en bevordering van de individuele vrijheid, die nu experimenteerbaar wordt geacht in alle nieuwe sferen die door alle opeenvolgende technologische revoluties zijn ontstaan, in feite een sluier die over de hedendaagse vormen van overheersing en vervreemding wordt geworpen⁽²²⁾ ». Laten we ten slotte de tijd terugwinnen door minder tijd te besteden aan betaald werk.

Bernard Legros