COVID-19 WAS EEN CARNAVAL WAARD

Een van de eerste schokken van de crisis was de annulering van verscheidene carnavals. Dus een ‘griepje’ zou onze eeuwenoude tradities omverwerpen? Maar bij nader inzien hadden we wel een carnaval, en een groot carnaval ook nog. Misschien zelfs een Dionysische tragedie. Maar wat zal het resultaat zijn?

In het oude Griekenland was tragedie in de eerste plaats een religieus feest dat aan het begin van de lente werd gevierd. Het was gewijd aan Dionysus, een vreemde god, soms als vreemd beschouwd, die bekend stond als de beschermheer van collectieve trances en onstuimige drankjes. Net als onze carnavals kondigt het Dionysische feest de wedergeboorte van de natuur aan, terwijl het ons de broosheid van de sociale orde doet voelen. Als om ons eraan te herinneren dat de vitale en bedwelmende kracht van de natuur en planten niet zonder risico is. En dat de stad niet volledig bewaard kan blijven van de wildernis. Dat van de bossen, van de wilde dieren. En virussen.

Wat Dionysos naar de stad brengt is een moment van gedeelde dronkenschap en een tijdelijke omkering van de gevestigde orde. In het tragische werk dat Euripides aan hem heeft opgedragen, maakt Dionysos zich meester van de geesten van alle vrouwen van Thebe, die onmiddellijk hun huizen verlaten en echtgenoten en kinderen in de steek laten om in de bergen en bossen te gaan dansen en zingen. Dit verlaten van de stad door de vrouwen, die zich plotseling bevrijden van hun plichten en onderdanigheid, veroorzaakt een brutale en onverwachte omwenteling. Dit is het startsein voor een opeenvolging van omkeringen en vervaging van orde en hiërarchie. Tussen man en vrouw, maar ook tussen de machtigen en de zwakken, de rijken en de armen, de beschaafden en de wilden, de gecultiveerden en de natuur.

DE ESSENTIËLE KLEINE AMBACHTEN

Net als de Dionysische trance-epidemie bedreigt en (tijdelijk?) ondermijnt het covid19-virus de gevestigde orde. Plotseling beseffen we dat de meest essentiële werkingen van onze samenlevingen te vinden zijn in de meest bescheiden en gedevalueerde functies: verpleegsters, kassiers, chauffeurs, timmerlieden. Vaak worden deze functies vervuld door vrouwen, van wie bekend is dat zij minder goed worden betaald en ondervertegenwoordigd zijn in leidinggevende functies. Vroeger zei men dat vrouwen een geheime band met de natuur hadden. Het is politiek incorrect. Maar historisch relevant. Want door de onderdrukking van de vrouw, te beginnen bij de heksen van weleer, is de band met de natuur, haar wetten, haar krachten en haar risico’s inderdaad verduisterd, geminimaliseerd of vernietigd⁽¹⁾.

Dionysos is een god die opduikt uit de wildernis, uit het woud, als afgezant van de godin Artemis, de behendige en genadeloze jager, beschermvrouwe van de natuurwerelden met hun onderling verweven lotsbestemmingen en toekomsten. Voor zijn enthousiaste volgelingen is Dionysos de hofleverancier van een zoete en gelukkige trance, van een harmonieuze vereniging met de god en de natuur. Maar voor de inwoners van de stad kan het even rampzalig als heilzaam zijn, want het brengt de dreiging mee van een ongebreidelde wanorde en een onomkeerbare vernietiging. In Euripides’ tragedie zal Dionysos Agave, de moeder van koning Pentheus, het onherstelbare laten begaan. In de overtuiging dat zij tijdens de jacht een wild beest heeft gedood, verbijstert zij de stad door vol vreugde en trots het hoofd van haar eigen zoon omhoog te houden, dat zij als een leeuwentrofee inneemt. De band van Dionysos met de jacht, een activiteit die de mens confronteert met de natuur, drukt op zijn eigen manier het risico uit dat Dionysos ons uitnodigt te bewonen. Het risico bestaat dat de jager wordt opgejaagd, dat de mens het dier wordt, dat dodelijk geweld de samenleving zal treffen⁽²⁾.

SCHURKENBANDEN MET DE WILDERNIS

Deze band met de wilde natuur en de jacht, die zich in de stad uitnodigt om haar aan haar kwetsbaarheid te herinneren, lijkt ons in de huidige pandemie vanzelfsprekend. Dionysus neemt de vrouwen mee naar de jacht in een trance. Terwijl ze aan de jacht denken, slachten ze de koning van de stad af en hakken hem in stukken. Het verband tussen Covid-19 en de jacht is aangetoond. Deze keer is het niet het lijk van een beest dat wanorde brengt in de wereldstad, maar dat van een vleermuis of een schubdier. De ongebreidelde stadsuitbreiding in China heeft geleid tot de verstoring van ecosystemen, onstabiele grenzen en verstoorde uitwisselingen tussen mensen en hun natuurlijke omgeving, wat heeft geleid tot de explosieve verspreiding van ziekten⁽³⁾. Zoals Dionysos in Thebe, presenteert het virus zich in de wereldstad als een afgezant van een boze natuur. En dit alles doet de economische orde op haar grondvesten schudden, het kroonvirus dreigt de kroon van het financieel kapitaal, die zonder maatstaf over de wereld troont, omver te werpen.

KOMEN ALLEMAAL GEMASKERD NAAR VOREN

Tenslotte mag niet worden vergeten dat Dionysos een gemaskerde god is. De toespeling op de tragikomedie van de miljoenen maskers die onze ziekenhuizen en apotheken ontberen, is bijna te gemakkelijk. Het is vooral het onzekere en duale karakter van de individuen tijdens de dionysische orgie dat opvalt in zijn analogie met de manier waarop het virus vordert. Net als op het carnaval lopen de gewone burgers nu met maskers voor en hun vage identiteit draagt een verontrustende dubbelhartigheid in zich. De vraag wordt nu aan iedereen gesteld: is hij of zij besmet? Is hij of zij bezeten of niet? Niet langer door de woede van de god van de wijnstok, maar door de virale lading van de Covid-19.

Zo is het carnaval, de Dionysische processie, een stukje samenleving tegen de Staat, om de titel te gebruiken van een beroemd boek van Pierre Clastres dat gewijd is aan de bosbouwverenigingen van Amazonia. Want de tragedie, als dramatische vorm, lacht om onze pretenties door de wrede ondergang bloot te leggen van de machtigen, en meer in het bijzonder van allen die de grenzen van hun menselijke conditie overschrijden, zoals koning Pentheus die denkt dat hij een halfgod is. Het hardnekkige wantrouwen van de oude Grieken tegenhybris (overdaad) is een rode draad in het intellectuele leven van de Grieken. Maarhybris is ongetwijfeld ook een duister teken van de drift van onze tijd, waarin de dwang tot winstbejag, aan elke maatstaf vreemd, ons met hoge snelheid langs de grenzen van de biosfeer voert.

CORRIGEER DE ARROGANTE

Het doel van de Dionysische rite was echter niet de vernietiging van de sociale orde of de definitieve omverwerping van de macht, maar veeleer de regeneratie, de zuivering ervan door een vorm van wilde waarschuwing en feestelijke opstand, die zekerheden aan het wankelen brengt, excessen aan het licht brengt en de ondoordachte arrogantie van de machtigen corrigeert. Dionysos komt uit de diepe wouden en barbaarse landen, om ons eraan te herinneren dat wij ook maar mensen zijn en dat wij tevreden moeten kunnen zijn met de eenvoudige magie van het dagelijks leven. De smaak van de ander, de smaak van wilde vruchten, de vreugde van wijn. Het nodigt ons uit tot een pacificatie met onszelf, de natuur en de anderen, door de grenzen van de sociale organisatie (door feestelijkheid, wanorde, muziek) en de persoonlijke identiteit (door dronkenschap, vermomming, sensualiteit) te relativeren.

De Ouden hadden de middelen van een visie, zo niet echt animistisch, dan toch bewoond door deze wereld. Hun polytheïsme opende zich voor de pluraliteit van ruimten en levenswijzen en wist de aandacht te wekken voor de gevolgen van onze daden. Zij hoorden tekens die wij niet meer waarnemen. Zij kenden de oefening van het lezen en interpreteren van deze tekenen van de natuur en het lot. Zij waren soms bereid om hier actie op te ondernemen.

Het echte risico voor ons is dat we niet eens meer het tromgeroffel van het carnaval horen dat ons waarschuwt voor de dodelijke routine van een zieke maatschappij. Net zoals wij de vogelzang niet meer kunnen horen die is uitgestorven in de onverschilligheid van ons verstorven platteland.

Zeker, er lijkt tegenwoordig een wind van verandering te waaien, die oproept tot een terugkeer naar noodzakelijke, duurzame, lokale dingen. Maar mogen we echt hopen dat we, wanneer de crisis eenmaal voorbij is, niet terug zullen grijpen naar de orde van de « deskundigen » en de grote « economische spelers » om een veiligheidsoplossing te vinden die elke grondige vraagstelling vermijdt? Niets is minder zeker, omdat wij zo gesust zijn door de beloften van innovatie en verslaafd zijn aan technologische oplossingen. Oplossingen die gepaard gaan met steeds meer controle, toezicht en technocratisch beheer, algoritmen, automatisering en de digitale economie. Geen geïsoleerde personalisatie meer. Geen « sociale afstand » meer, een uitdrukking die zo treffend onze politieke onmacht beschrijft, verankerd in de liberale cultuur. Geen berusting meer. En minder carnaval?

Max Lower, van de blog symbiosphere⁽⁴⁾