Buen-Vivir versus mega winkelcentra

Paul Ariès

Directeur van de krant La vie est à nous/le sarkophage Hoofdredacteur van het kwartaalblad Les Z’indigné(e)s. Auteur van La simplicité volontaire et le socialisme gourmand (La découverte)

Wij zijn vergeten wat de ouden intuïtief wisten, namelijk dat handel alleen niet voldoende is om een samenleving tot stand te brengen en zin te geven aan ons leven. In het Grieks betekent a‑scholia, handel, het gebrek aan « scholé », d.w.z. vrije tijd. In het Latijn betekent neg-otium ook het ontbreken van otium, d.w.z. vrije tijd. Geen enkele samenleving kan op lange termijn gebaseerd zijn op consumptie, anders beginnen we met het consumeren van voorwerpen, vervolgens consumeren we andere mensen (ontwikkeling van alle vormen van geweld) en uiteindelijk consumeren we onszelf.

Wij hebben dus goede redenen om onszelf te weigeren als consumentenslaven en als arbeidsslaven. Winkelen is geen leven, tenzij je een afgeschreven leven aanvaardt. Maar terwijl alle studies aantonen dat de jonge generatie steeds meer weigert de centraliteit van het werk in haar bestaan te aanvaarden wegens de mishandeling op het werk, streven diezelfde jongeren, waaronder mijn verontwaardigde vrienden, ernaar goede, ijverige, boulimische consumenten te blijven of te worden. De tegenstanders van de groei, de anti-kapitalisten, de anti-productivisten, de anti-consumentisten die wij zijn (ik geef niet om de woordenschat, ik heb geen fetisj voor woorden) hebben dus goede redenen (maar soms ook minder goede) om zich te verzetten tegen de ontwikkeling van megawinkels. Dit zijn de symptomen van een nieuw tijdperk van kapitalisme, dat van het turbokapitalisme.

Deze megamalls berusten in wezen op een dubbele verwarring: zij verwarren reeds vrijetijdsbesteding en commercie, cultuur en handel, alsof de commercie, alsof de reclame-agressie en de marketing die ermee gepaard gaan, ons in staat zouden kunnen stellen menselijk gevoed te worden. Non-stop shopping, of Small zoals onze Noord-Amerikaanse vrienden het noemen, is de anti-cultuur bij uitstek. Hoe vroeger men naar de cultuur gaat, hoe meer hoop men heeft om een verantwoordelijke volwassene te worden; hoe vroeger men naar de reclame en de commercie gaat, hoe meer men « verslaafd » raakt aan merken, op zoek naar compensatie voor zijn identiteit en narcistische tekortkomingen door consumptie. De shopping-genieën zijn ook op het idee gekomen om handel en vrije tijd door elkaar te halen: ze spreken zelfs van « shoppertainment » om deze nieuwe distributie- en consumptiewijzen aan te duiden. Zij vergeten gewoon dat spel en vrijetijdsbesteding noodzakelijkerwijs gratis zijn, niet alleen vaak in economische zin, maar ook in antropologische zin. Dit turbokapitalisme verlengt in feite de samensmelting van kapitalisme en religie, met de wetten van de markt als nieuwe Tafelen der Wet, hypermarkten als nieuwe Tempels van consumptie, economen en reclamemakers als hogepriesters en predikers van het systeem, verkoop als de invoering van een nieuwe heilige tijdelijkheid naast de profane tijd, schappen en winkelwagentjes als objecten van aanbidding, eerlijke handel en ethische handel als daden van genade, enz. Deze megawinkels zijn bedoeld om de consument uit het oog te verliezen (verwarring van registers, verwarring van tijdschema’s met non-stop winkelen, verwarring van functies met ouders die gereduceerd zijn tot dragers van koopkracht en niet tot opvoeders, enz.) Het doel is de mensen af te leiden (in de letterlijke zin) om hun weerstand tegen de aankoop te breken, om de referentiepunten van betekenis en humaniserende waarden te doen vervagen. Deze megawinkels houden het midden tussen een traditionele zaak en een pretpark. Dit soort ontwikkeling is wijdverbreid in heel Europa, met inbegrip van Oost-Europa, maar de grootste zijn te vinden in de Verenigde Staten en Canada, alsmede in sommige Arabische landen (Dubai). West-Edmonton in Canada is ‘s werelds grootste winkelcentrum met 800 winkels, 11 warenhuizen, 110 restaurants, een ijsbaan, een kerk, hotels, nachtclubs, 20 bioscopen, ‘s werelds grootste waterpark, ‘s werelds grootste indoor golfbaan, enz. De initiatiefnemers van deze megaprojecten willen de recreatieve sequenties vermenigvuldigen met als enig doel de mensen af te leiden en tegelijkertijd hun koopdrang, hun boulimia te stimuleren.

Wij hebben dus alle reden om ons te verzetten tegen deze megawinkels, die net zo goed nutteloze grote projecten zijn die ons worden opgedrongen als reusachtige bioscoopcomplexen, luchthavens zoals Notre-Dame-des-Landes, reusachtige stadions zoals OL-land, enz. Wij kunnen alleen maar verheugd zijn over het feit dat het verzet tegen deze projecten in heel Europa toeneemt. Deze megacentra stromen Europa binnen omdat zij in de Verenigde Staten sterk in aantal afnemen. Van de meer dan 11.000 winkelcentra is een derde failliet gegaan, niet door de crisis maar door de verzadiging van het verlangen. Laten we dus niet mokken bij deze mislukkingen van het kapitalisme en het produktivisme, maar toegeven dat de grootste waarschijnlijkheid niet die is van een overgang naar een ecologisch en sociaal verantwoorde maatschappij, naar een eco-socialisme, een hebzuchtig socialisme (in tegenstelling tot het socialisme van ellende en grijsheid van de produktivistische linkerzijde), maar die van de aanpassing van de planeet en de mensheid met de transhumanistische stromingen, aan de behoeften van het kapitalisme en het produktivisme. We kunnen het ook anders zeggen: ondanks deze crises, ondanks de oliepiek, ondanks de recessie, zal dit systeem niet uit zichzelf ineenstorten (tenminste niet voordat het het einde van zijn eigen logica van accumulatie, commodificatie en versterving heeft bereikt).

Van een vermeende moralisering van het kapitalisme of van zijn illusoire vergroening hoeven wij niets te verwachten. Alleen ons vermogen om een andere wereld tot stand te brengen kan ons redden. Dit nieuwe kapitalisme bouwt niet alleen steeds grotere winkels, maar verandert ook de plaats en de betekenis van de handel in de stad en in ons leven.

Daarom zijn wij niet alleen voorstanders van kleine (handel) tegen grote (handel), daarom hoeven wij degenen die daar werken of consumeren niet te beledigen. Als we dat zouden doen, zouden we de illusie in stand houden dat degrowth sober, moralistisch, reactionair en onverdraagzaam zou zijn… Door de produkten van het kapitalisme te demoniseren, kunnen we nooit hopen ze werkelijk te verslaan. Niet dat we deze kapitalistische en produktivistische produkties niet moeten berechten, niet dat we de showpolitiek en alle vormen van opium van het volk niet aan de kaak moeten stellen, maar we moeten oppassen dat we ons nooit voordoen als openbare aanklagers die instructies geven tegen het kleine volk, dat altijd minder intelligent is dan wij, altijd dom en gemanipuleerd. Ik ben ervan overtuigd dat mensen minder dom zijn dan angstig, minder gemanipuleerd dan wanhopig. Dit zeggen is niet kiezen voor het witwassen van de slavenarbeiders en consumenten uit angst, het is onszelf de intellectuele middelen geven om te begrijpen wat kapitalisme werkelijk is, hoe het werkt, waarom we zoveel moeite hebben om alternatieven te bouwen, om te experimenteren met andere manieren van leven. Als er megawinkels in overvloed zijn, als mensen er hun avonden, zondagen en vakanties willen doorbrengen, is dat niet omdat ze idioten zijn en het aan ons is om hen « bewust te maken » (als de verlichte voorhoede die wij Groeiweigeraars zouden zijn), het is omdat ze er plezier in vinden, het is omdat McDonald’s, Disneyland, de Olympische Spelen, de sportiviteit van het leven, hen plezier verschaffen.

Kapitalisme is inderdaad drie dingen: het is een economisch systeem dat gebaseerd is op de uitbuiting van arbeid en extractivisme; het is ook de uitvinding van een bepaalde manier van leven met zijn specifieke produkten; en het is een antwoord op onze existentiële angsten zoals de angst om te sterven of het gevoel van eindigheid, enz. Deze kapitalistische reactie is « meer en meer » (meer en meer productie, meer en meer consumptie, verder en verder, sneller en sneller, groter en groter, enz). Wij kunnen zeker denken dat dit genot van controle een slecht genot is omdat het de systeemcrisis voortbrengt waaraan wij sterven, maar wij zullen ons er slechts doeltreffend tegen kunnen verzetten als wij in staat zijn ons ertegen te verzetten met een andere vorm van genot, een genot van zijn, door eraan te herinneren dat de mens in de eerste plaats een sociaal wezen is, door in onze utopieën, in onze theorieën, in ons handelen, de mens centraal te stellen, door andere oplossers van existentiële angst te ontwikkelen dan die van het kapitalistische « altijd meer ».

Daarom is ook de vraag naar alternatieven van vitaal belang, daarom moeten we niet eerst McDonald’s deconstrueren, maar iets anders voorstellen (slow food, Amap, enz.). Weigeren deze zijstappen te vermenigvuldigen, de een na de ander, maar tot het punt van bedwelming, is niet alleen zichzelf conceptueel impotent maken, d.w.z. niets begrijpen van wat kapitalisme is en van de beste manieren om zich ertegen te verzetten, want het is geloven dat degrowth zou neerkomen op hetzelfde doen met minder, leren de broekriem aan te halen, een beetje, veel, hartstochtelijk of uitzinnig, het is ermee instemmen om te eindigen (zoals het slecht genoemde tijdschrift La Décroissance⁽¹⁾ ) door smerig werk te doen ten voordele van de machtigen, door de bezuinigingen toe te juichen, door zelfs voor te stellen feesten te organiseren om ze te vieren, maar het is ook zichzelf machteloos maken op praktisch niveau, want het is bij voorbaat weigeren de rijkdom te zien van de proto-ecosocialistische alternatieven die reeds bestaan.

Ik ben ervan overtuigd dat het kapitalisme ons niet alleen emotioneel en ethisch ongevoelig maakt, maar ons ook blind maakt voor andere manieren van leven, met name die van de arbeidersklasse, net zoals het diezelfde arbeidersklasse onzichtbaar maakt. Om doeltreffend te strijden tegen de megamalls, zoals om doeltreffend te strijden tegen alle andere verworvenheden van het kapitalisme, moeten we vooral niet de les lezen (« Arme stakkers die eisen durven te stellen terwijl de planeet in brand staat! »), maar moeten we de aanbeveling van Rimbaud opvolgen en opnieuw zieners worden, d.w.z. onze eerste opdracht is niet bewust te maken, niet op te voeden, maar het onzichtbare zichtbaar te maken, alle rijkdom van de borrelende, polyfone alternatieven die er al zijn, te mutualiseren.

Dit te zeggen is een aanklacht tegen de meerderheidskeuze van links gedurende de hele 20e eeuw, en te geloven dat we fout zaten door vrijwillig een einde te maken aan het meerpartijen syndicalisme (met de niet-concurrerende sportclub, de Esperantoclub, de bibliotheek, de coöperatie, enz.), de coöperatieve beweging (productie‑, consumptie‑, huisvestings- en financiële coöperaties, enz.), het gemeentelijk socialisme, kortom, alles wat het mogelijk maakte een tegenmaatschappij, een ander soort maatschappij te creëren. De meerderheid van links maakte deze keuze omdat zij van mening was dat alles wat afleidde van de enige legitieme strijd, de verovering van de centrale macht, slecht was. We moeten toegeven dat de meesten van ons het bij het verkeerde eind hadden, want het eerste gevolg van deze keuze was het opgeven van de leiding van de klassenstrijd op het gebied van de levenswijzen. Ja, we hebben ernaar gestreefd de kapitalistische manier van leven te verspreiden onder de arbeidersklasse; ja, we hebben voor het grootste deel de kapitalistische antwoorden op onze existentiële angsten aanvaard; ja, we hebben autonomie verloren, onze autochtonie; ja, we hebben de arbeidersklasse in de steek gelaten om ons te concentreren op de middenklasse, zoals vals links en liberale ecologie.

Maar niet alleen, zoals het Wereldarmoedeforum dat in juli 2012 door sarkophage-La-vie-est-à-nous en de Emmaus-gemeenschap van Lescar-Pau werd meegeorganiseerd aantoonde, populaire culturen zijn niet dood, maar we kunnen heropbouwen wat we hebben gebroken/vernietigd. Niet om identiek opnieuw op te bouwen (we zullen niet terugkeren naar de samenleving van de 19e eeuw, en dat is maar goed ook), maar om een nieuw maquis-achtig links uit te vinden, een links dat een school is, een links dat inspireert. Wij zullen de maatschappij niet veranderen door de mensen schuldgevoelens aan te praten, wij zullen de wereld niet veranderen door op te roepen tot verantwoordelijkheid (met de dreiging van een verlichte tirannie, een regering van de wijzen zoals Hans Jonas en Dominique Bourg en zovele anderen zeggen), wij zullen de wereld veranderen door de mensen te laten willen, door het grote verlangen naar het leven aan te wakkeren.

De beste manier om zich tegen de megamalls te verzetten is dus niet zozeer hun bestaan te betreuren als wel te luisteren naar alle nieuwe modewoorden die op wereldschaal worden gezocht om de nieuwe wegen naar emancipatie te beschrijven, nieuwe modewoorden die allemaal dezelfde deur willen openen, die allemaal getuigen van het verlangen om een soort semantische betovering te verbreken: de « sumak kaway » van de inheemse Indianen, het « buen vivir » (goed leven) van de Ecuadoriaanse en Boliviaanse regeringen, de « nieuwe gelukkige dagen » van de burger-verzetscollectieven (een knipoog naar het programma van de Nationale Raad van het Verzet, dat « Les jours heureux » heette) het « volle leven » van Rigoberta Menchu (Nobelprijswinnares voor de Vrede in 1992), « welvarende soberheid », « vreugdevolle zuinigheid » of de « grote nood » van de sociale beweging in Guadeloupe, enz.

Door een eco-socialisme te ontwikkelen, een « hebzuchtig socialisme », zullen we ophouden te geloven in een zingende morgen en beginnen te zingen in het heden.

Paul Ariès