Biomimicry om de wereld te redden?

De hardnekkige aard van de wereldwijde systeemcrisis dwingt ons na te denken en vervolgens te handelen, zowel met relevantie als met urgentie. Moeilijke oefening! Na duurzame ontwikkeling, welvaart zonder groei, de transitiebeweging en degrowth⁽¹⁾, die altijd op de een of andere manier in actie kwamen, hebben we nu een nieuwkomer. In een tijd waarin de technoprofeten van Silicon Valley van plan zijn de planeet volledig te herconfigureren door middel van convergente technologieën, is de ontdekking van biomimicry een verademing. Dit originele idee is ontstaan onder ecologen die dicht staan bij diegenen die reeds lang pleiten voor het gebruik van hernieuwbare energie. Maar wat voegt het toe, of niet toe? De benadering bestaat erin de mechanismen van het « grote laboratorium » van de natuur te observeren en er vervolgens gebruik van te maken bij (al dan niet industriële) productieactiviteiten, teneinde hulpbronnen en energie te besparen en meer efficiëntie en duurzaamheid te bereiken. Met andere woorden, het bestuderen en respecteren van de « Beginselen van het Leven » zoals die van toepassing zijn op bacteriën, protozoa, schimmels, planten en dieren. 

Met de hulp van Michèle Decoust, biedt Gauthier Chapelle, bioloog en landbouwingenieur geboren in 1968, het eerste gepopulariseerde werk in het Frans aan, Het leven als model. De weg van biomimicry (uitgegeven door Albin Michel), met een voorwoord van Nicolas Hulot en Jean-Marie Pelt (1933–2015), geschreven in een levendige stijl! Dit is niet zijn eerste keer. Bij de International Polar Foundation specialiseerde hij zich in de klimaatproblematiek, voordat hij zich de laatste vijftien jaar ging toeleggen op praktische oplossingen door cursussen te volgen bij Janine Benyus, grondlegster van de biomimicry. Om deze kwestie te onderzoeken heeft hij vervolgens samen met onder meer onze collega Raphaël Stevens⁽²⁾ het adviesbureau Greenloop opgericht, evenals de vereniging Biomimicry Europa, waarbij hij uitlegde dat hij op zoek was naar een radicalere benadering dan die van duurzame ontwikkeling. « Biomimicry verwijst naar die subset van biomimicry die bedoeld is om ons te voorzien van een arsenaal aan technologische en organisatorische hulpmiddelen, waarvan de beginselen door de evolutie zijn beproefd en die ons kunnen helpen bij de overgang die nodig is om onze plaats in de biosfeer te heroveren » (blz. 28).

Het boek is tegelijk een autobiografie, een werk van wetenschappelijke verspreiding en een politiek-filosofisch essay. Het beschrijft de reizen van de auteur van Bretagne naar Antarctica, waar hij voor het eerst de volle omvang van de schade aan het milieu van de aarde zag. Zelfs als de informatie in lekentaal wordt gepresenteerd, is het niet altijd gemakkelijk om veel wetenschappelijke informatie te assimileren. De bioloog-auteur overbrugt de kloof met de sociologie, met name wanneer hij de voor- en nadelen van de modi van ecosystemische relatie — symbiose, concurrentie, commensalisme, coëxistentie, parasitisme — vergelijkt door ze naar de economische sfeer over te brengen. Uiteraard gaat zijn voorkeur uit naar symbiose, die nu bestudeerd wordt door een nieuwe discipline, de symbiologie. Het« toont elk jaar meer en meer aan dat de belangrijkste vernieuwingen in de evolutie van levende organismen het resultaat zijn van symbiose » (p. 253). Dit is een les uit de wetenschap waarmee wij rekening moeten houden in menselijke organisaties, die doordrenkt zijn van het tegenovergestelde evangelie van concurrentie. 

Betekent biomimicry een echte doorbraak? Met duurzame ontwikkeling en het dogma van groei, zeker, zegt de auteur. En ook meer globaal met de thermo-industriële samenleving. Biomimicry is echter« geen doel op zich, maar een middel om verenigbaar te zijn met de biosfeer » (blz. 108). Het gaat immers om concrete « oplossingen », soms gericht op prestaties (waaronder energieprestaties), maar vooral op duurzaamheid. Biomimicry wordt op drie niveaus gepresenteerd: het eerste is gebaseerd op vormen die zijn geïnspireerd op levende organismen, bijvoorbeeld de boeg van een hogesnelheidstrein die de snavel van een ijsvogel oproept, om de aerodynamica te bevorderen; het tweede is gebaseerd op materialen en natuurlijke chemische reacties — groene chemie -, die een grotere impact heeft dan het eerste; ten slotte is het derde gebaseerd op de ecosystemische relaties zelf, met als doel de productie te integreren in biosferische cycli. Met verbazing en scepsis ontdekken wij dat het mogelijk zou zijn organische elektronica en fotovoltaïsche energie te verkrijgen waarbij koolstof silicium zou vervangen (!). De gedachten over de landbouw zijn veelbelovender, met de doelstelling van een« post-koolstof biomimetische landbouw ». De auteur gebruikt het voorbeeld van de boerderij Bec Hellouin in Normandië (genoemd in de film Demain), die hij nauwkeurig heeft bestudeerd (epiloog, blz. 293–315). De vorming van een netwerk van honderden van dergelijke microboerderijen zou een antwoord zijn op zowel de werkloosheid als de woestijnvorming op het platteland. 

Op ecosystemen gebaseerde biomimicry biedt ook een integrale lezing van de huidige situatie. G. Chapelle is helder genoeg om het te koppelen aan de verschillende aspecten van de komende ineenstorting: de verstoring van het klimaat, de afname van de biodiversiteit en de pieken in metalen en olie, aangezien« biomimicry per definitie de kunst van het leven zonder fossiele brandstoffen omvat » (p. 129). Hij vervolgt: « Zoals elk ecosysteem zijn beschavingen complexe adaptieve systemen, net zoals een bacteriekolonie, een mierenboerderij, een bos, een koraalrif, een bedrijf of een stad! Wat deze systemen gemeen hebben, is dat zij inherent dynamisch zijn en zich voortdurend ontwikkelen via een adaptieve cyclus. Zo zal de groeifase van een bos beginnen met de vestiging van pioniersoorten, die zich op hun beurt voorbereiden op de komst van andere soorten, hetgeen geleidelijk leidt tot de fase van instandhouding en het zogenaamde volgroeide bos. Als zich een grote verstoring voordoet — een insectenplaag of een brand — zal het bos geheel of gedeeltelijk een creatieve vernietiging ondergaan, waarbij materie en energie vrijkomen, alvorens zich voor te bereiden op reorganisatie. Maar deze ontwikkeling zal niet noodzakelijk leiden tot de terugkeer van het bos, als bepaalde drempels zijn overschreden. Wanneer we deze denkwijze toepassen op de thermo-industriële beschaving, geloven veel onderzoekers dat we nu op de rand staan van een ineenstorting — het einde van de conserveringsfase — en dat achter de ineenstorting van deze aan fossiele brandstoffen verslaafde beschaving, de reorganisatie zal leiden tot een « post-olie » beschaving die de voorkeur geeft aan low tech, terwijl we samenwerken met andere soorten en het aan hen overlaten om de high tech chemie strategieën te beheren die verenigbaar zijn met het Leven dat zij al zo lang beheersen, zonder fossiele brandstoffen… » ⁽³⁾ . In zijn conclusie roept hij op tot een herverbinding met de aarde en haar miljoenen soorten, die symmetrisch zou moeten zijn, zou ik willen toevoegen, met de grootst mogelijke loskoppeling van het technische macro-systeem! 

Bernard Legros