Allemaal in hetzelfde schuitje

« …de toestand van de planeet is een probleem en het is ieders probleem.
We hebben er allemaal op verschillende manieren aan bijgedragen en het neemt ons allemaal mee naar beneden.⁽¹⁾  »

Sandrine Aumercier

Laten we onze kritiek op de gemeenplaatsen van het milieudenken voortzetten met deze: in deze aftakelende wereld zouden we niet « allemaal in hetzelfde schuitje zitten », en wel om twee redenen. In de eerste plaats omdat de verantwoordelijkheden historisch gedifferentieerd zijn, ten aanzien van het Noorden, de grootste uitstoter van broeikasgassen, in vergelijking met het Zuiden dat, hoewel onschuldig, nu de prijs betaalt. Ten tweede omdat ook de weerbaarheid zou verschillen, waarbij het Noorden de financiële en materiële middelen heeft om de plagen te bestrijden, maar het Zuiden niet. En toch… In het redactioneel van In Kairos nr. 43 had ik reeds de idee geopperd dat de klimaatsleisteen meer en meer « gelijk » verdeeld wordt tussen centrum en periferie⁽²⁾Als voorbeeld nemen we Australië met zijn mega-branden die o.a. luchtvergiftiging hebben veroorzaakt voor alle mensen van Sydney en Canberra. Een ander voorbeeld in Californië: tijdens de branden van 2017 kwamen het Getty Museum en het Bel-Air landgoed van miljardair Rupert Murdoch heel dicht in de buurt van in rook opgaan. Willekeur of controle? Iedereen weet dat de opwarming van de aarde zich niets aantrekt van sociale rechtvaardigheid en toeslaat volgens een logica die vreemd is aan menselijke samenlevingen. Het staat buiten kijf dat de eerste kapitalistische landen (Engeland, daarna het continent, gevolgd door Noord-Amerika) in dezen een totale verantwoordelijkheid dragen, en het is verre van mij hen vrij te pleiten: zij moeten hun klimaatschuld betalen. Het is dan verleidelijk om een andere conceptuele stap te zetten, maar een die moeilijker is vast te stellen. Rijke landen, die niet alleen verantwoordelijk zijn voor wereldwijde milieurampen, zouden er ook tegen beschermd worden door hun financiële, economische en technologische middelen. En zo niet volledig behouden, dan toch in staat om er effectief mee om te gaan. Dit idee wordt vaak gehoord ter linkerzijde, of door de historicus Jean-Baptiste Fressoz en de journalist David Wallace-Wells. Is dit zeker? De Australische en Californische voorbeelden, alsook de recente pandemie van het coronavirus, bevestigen dit: van de vier landen die het meest besmet raakten, behoren er drie tot de G20, namelijk Italië, Frankrijk en de Verenigde Staten, gevolgd door België en Spanje, andere ontwikkelde naties in een Europa dat aanvankelijk het zwaarst getroffen was. De politieke autoriteiten van deze rijke, moderne staten slaagden er niet in de pandemie te voorkomen, en hun gezondheidsstelsels⁽³⁾ hadden grote moeite om de pandemie in te dammen⁽⁴⁾. Hard getroffen door de gevolgen van de Indien de Verenigde Staten gedwongen zouden worden tot een« klimaat van massavernietiging  » (mega-branden, tornado’s), zouden zij zich in een dubbele situatie bevinden, namelijk dat zij hun schuld moeten afbetalen voor het welzijn van andere naties en dat zij de meubels in eigen land moeten redden. a priori onontwarbaar, een dubbel front onmogelijk om vast te houden⁽⁵⁾. Als zij prioriteiten moeten stellen, wie gelooft dan dat dat het afbetalen van hun klimaatschuld zal zijn? Verantwoordelijkheid en macht gaan niet langer noodzakelijk hand in hand. Logischerwijs is het niet duidelijk waarom de diachrone dimensie — de historische verantwoordelijkheid van het Westen — moet samenvallen met de synchrone dimensie — het ongelijke vermogen van landen om rampen het hoofd te bieden.

HYPER VEERKRACHTIG KAPITALISME?

Methodologisch heeft het marxistische denken zich ingespannen om overal een lijn te trekken tussen degenen die lijden en degenen die profiteren⁽⁶⁾, tegen de achtergrond van een grotendeels onbewuste fascinatie voor de prestaties van de kapitalistische tegenpartij⁽⁷⁾. Welvaart voor de bourgeoisie en tegenspoed voor de proletariërs: als deze constatering in de 19e eeuw en tot aan de Tweede Wereldoorlog juist was, kan het blijven volhouden ervan tot verblinding leiden. Er zij aan herinnerd dat met de komst van de massaconsumptiemaatschappij in de jaren vijftig, de werknemers op hun beurt profiteerden van de welvaart⁽⁸⁾. Veel waarnemers menen dat het kapitalisme een oneindige veerkracht heeft: de piek van fossiele brandstoffen en mineralen, de afnemende opbrengst van landbouwgrond, de verstoring van de stikstof- en fosforkringloop, de ineenstorting van de biodiversiteit, de wereldwijde vervuiling, om nog maar te zwijgen van de klimaatverandering, geen van deze factoren zou in staat zijn de macht van het kapitalisme aanzienlijk en permanent te ondermijnen. Zelfs in een post-apocalyptische wereld, zou hij overleven. Laten we hier een onderscheid maken tussen degeest van het kapitalisme en het geglobaliseerde kapitalistische systeem . Terwijl het laatste enige tijd in het collectieve bewustzijn kan blijven⁽⁹⁾, is het eerste afhankelijk van een zodanige vervlechting van technische, economische en financiële subsystemen dat een enigszins blijvende verstoring van het evenwicht tot ernstige disfuncties kan leiden. Men hoeft alleen maar te kijken naar het effect van het coronavirus op de mondiale economische activiteit en de beurzen, ongeacht de feitelijke dodelijkheid (tussen 0,3 en 1,5% van de besmette personen). Het voortbestaan van een kapitalistisch ethos in de plooien van de ineenstorting en de neoliberale globalisering zoals wij die de afgelopen vier decennia hebben gekend, zijn niet hetzelfde. Persoonlijk zou ik blij zijn deze in duigen te zien vallen, zelfs als dat betekent dat deze het nog een tijdje overleeft. Men kan altijd een schone lei wensen, maar in werkelijkheid zal dat niet gebeuren. De marxistische geograaf Andreas Malm is geen uitzondering op de verwarring. In zijn boek Het Antropoceen versus de geschiedenis. Opwarming van de aarde in het tijdperk van het kapitaalIn zijn boek stelt hij:« Kapitaal is een specifiek proces dat zich ontvouwt als een universele toe-eigening van biofysische hulpbronnen, want het kapitaal heeft zelf een unieke, niet te stillen dorst naar meerwaarde die wordt ontleend aan menselijke arbeid door middel van materiële substraten « ⁽¹⁰⁾. Dit vraagt om twee opmerkingen. Ten eerste betekent het feit dat een levend organisme of systeem van nature hebzuchtig of niet te verzadigen is, niet dat het de garantie heeft altijd iets te eten te hebben; sta mij toe deze analogie te gebruiken: ijsberen sterven steeds vaker van de honger. Ten tweede moet, om deze toe-eigening onder voldoende rendabele voorwaarden te laten plaatsvinden, een hele keten van produktie en consumptie gedurende een bepaalde, meestal lange, periode naar behoren functioneren. Tot dusver heeft deze keten zich in de loop van de tijd redelijk goed gehandhaafd, ondanks enkele hobbels in de weg (1929, 1939–45, 1973, 1979, 2008). Maar er is geen garantie dat dit ook na 2020 het geval zal zijn. Wat heeft het voor ons in petto? Laten we Günther Anders nog eens lezen:  » [Car] Ook nu moet worden voorkomen dat mensen het feit dat de ramp zich nog niet heeft voltrokken verkeerd begrijpen en dit zien als een bewijs van de werkelijke onmogelijkheid ervan, en dat zij de stap nemen om nooit meer⁽¹¹⁾ « . Achteraf bewijst de Covid-19 pandemie dat hij gelijk had. Tot februari, wie had kunnen denken dat het naar ons Europeanen zou komen? Zelfs ik, de verlichte catastrofist, die eerder vreesde voor een nucleair ongeval gezien de vervallen staat van de reactoren Tihange 2 en Doel 3⁽¹²⁾.

HET ANTROPOCEEN, EEN GELDIG MODEL

Ik zou ook het concept van het Antropoceen willen verdedigen. Hoewel deze laatste in 2000 werd uitgevonden door een technocraat en voorstander van geo-engineering, de chemicus Paul Crutzen — een persoon dus die niet a priori mijn sympathie wekt — is de verklarende reikwijdte ervan niettemin overtuigend.  » Het Antropoceen manifesteert veel van de capaciteiten die bij ons als geslacht en soort horen⁽¹³⁾ « Dominique Bourg verzet zich tegen degenen die het begrip beperken tot het « capitaloceen » om een bepaald systeem te stigmatiseren dat verantwoordelijk is voor deze drift, en die vergeten dat de mens de natuur altijd min of meer agressief heeft geëxploiteerd om zijn aanpassingsvoordeel ten opzichte van andere soorten te behouden. « Alles wat de mensheid onderneemt om zijn toestand te verbeteren, bestaat voor een groot deel in het tegenwerken van de orde van de natuur ‚ » merkte John Stuart Mill reeds in de 19e eeuw op. Zo werd bijvoorbeeld de megafauna van de prehistorie — waaronder de beroemde wolharige mammoet — niet uitgeroeid door kapitalisten, maar door verre generatieshomo sapiens. Evenzo was het grondgebied van het huidige Libanon in de oudheid bedekt met cederbomen die de Phoeniciërs massaal omhakten om hun marinevloot te bouwen. De Homo Sapiens lijkt van nature een roofdier te zijn, ongeacht het politieke en institutionele kader van zijn gemeenschap of maatschappij, hoewel sommige culturen erin geslaagd zijn deze roofzuchtige neiging min of meer doeltreffend te beteugelen. Het kapitalisme heeft deze aard alleen maar versterkt en geformaliseerd in een technisch, economisch en ideologisch systeem dat aan zijn eigen belangen is aangepast en dat al meer dan twee eeuwen overheerst. Dit systeem versterkte op zijn beurt de roofzuchtige tendens door deze te legitimeren via de economie (met name de vrijhandel) en het recht (met name de eigendomsrechten).

DE WERELDWIJDE TITANIC

Wij zitten allen op hetzelfde schip, een replica van de Titanic die in 1972, ten tijde van het rapport Meadows van de Club van Rome, op de ijsberg is gestoten en nog steeds zinkt. Dit erkennen mag uiteraard niet worden opgevat als een oproep om zich te vereenzelvigen met de hyperklasse en zich met haar te verbroederen, want zij zal alles doen om de reddingsboten voor zich op te eisen. Integendeel, het zal er om gaan ze van hem af te nemen, zonder ze te delen! De sociopathische hyperrijken zijn reeds bezig deze voor zichzelf te reserveren, bijvoorbeeld door enorme eigendommen te kopen in bepaalde geografisch goed gelegen gebieden van de wereld, zoals Chili, Patagonië, Hawaii en Nieuw-Zeeland, waar zij denken zich voor lange tijd veilig te kunnen houden. Patri Friedman denkt aan het bouwen van kunstmatige eilanden voor zichzelf en zijn libertarische vrienden. Sommigen stellen zich zelfs voor (en vrezen) dat de oligarchen erin zullen slagen zich te vestigen op een andere planeet of satelliet in het geterraformeerde zonnestelsel, en de massa’s aan hun droevige lot zullen overlaten op een verwoeste Aarde⁽¹⁴⁾. Maar met welk geld en vooral met welke materiële middelen? Met welke arbeidskrachten, opgeleid aan welke universiteiten en gefinancierd door welke instellingen? Hoe snel? Welk industrieel systeem, op een oververhitte en in verval geraakte planeet met een ineenstortende economie, zou in staat zijn de ruimteschepen te produceren? We hebben te veel James Bond-films gezien, waarin de schurken altijd op magische wijze over ongelooflijke technische middelen beschikken! Zelfs als sommige oligarchen erin slagen te overleven in ruimtekolonies⁽¹⁵⁾, wie van u, beste lezers, zou dan deel willen uitmaken van de expeditie om hen te dienen? Ik niet, in ieder geval! Sommige mensen, die begrijpen dat zich terugtrekken in de beste uithoeken van de aarde of de kosmos onzeker is, wedden op het zo snel mogelijk overwinnen van de sterfelijke menselijke conditie om zich aan te passen aan de nieuwe toestand die het Antropoceen voortbrengt:  » Het lijdt geen twijfel dat de Titanic waarop wij allen zijn ingescheept, van alle kanten water begint te maken. Het schip van de mensheid zinkt langzaam, maar op de bovenste verdiepingen waar de pleonexen zijn ondergebracht, speelt het orkest verder. Zij hebben degenen die ze besturen de opdracht gegeven de machines tot het uiterste te drijven, met het risico van een fatale oververhitting, zodat ze uiteindelijk de zone bereiken waar ze — dankzij de middelen Zij zullen alles kunnen verkopen om te ontsnappen naar het reddingsvlot dat hen naar een nieuwe wereld van bovenmenselijkheid zal brengen⁽¹⁶⁾ . Het transhumanisme zal aan hen voorbehouden zijn, ondanks de naïeve pleidooien van diegenen onder hen die het zouden willen democratiseren (in de Angelsaksische wereld, James Hughes en David Pearce, in Europa, de Fransen Miroslav Radman en Marc Roux, de Belgen Didier Cœurnelle en Corentin de Salle). Maar nogmaals, zullen zij erin slagen, na een transhumanistische fase, het posthumanisme te bereiken voordat de biosfeer, de sociosfeer en de technosfeer volledig uit elkaar vallen? Dit is twijfelachtig. Het menselijk lot zal op Aarde worden bepaald. En het zal spoedig niet meer mooi zijn om te zien, of men nu arme of rijke ogen heeft.

Bernard Legros