5 DAGEN WERKEN, DE PIJLER VAN DE ECONOMISCHE ORDE

In een poging om een einde te maken aan de technologische werkloosheid stelde John Maynard Keynes zich begin jaren dertig voor dat zijn kleinkinderen 15 uur⁽¹⁾ zouden gaan werken, ofwel 2 dagen per week. Van 1840 tot 1940 is de arbeidsproductiviteit per uur met 260% gestegen (⁽²⁾), terwijl de wettelijke duur van de jaarlijkse arbeidstijd met 61,5% is gedaald. Ter vergelijking: van 1950 tot 2017 is de wettelijke arbeidstijd met slechts 18% gedaald, terwijl de productiviteit met 707% is gestegen (⁽³⁾). In 2019 is de wettelijke werkweek voor de achter-achter-achterkleinkinderen van Keynes 35 uur, ondanks de stijgende werkloosheid en de productiviteitsstijging. Maar bovenal werken managers en de middenklasse nog steeds 5 dagen per week.

Sinds het midden van de jaren zeventig wordt het stimuleren van de groei van het BBP gezien als de enige manier om de werkloosheidscurve om te buigen. De hulpbronnen van de planeet zijn beperkt, dus een onbeperkte groei van het BBP is niet houdbaar op korte, middellange en lange termijn. De dreigende ineenstorting, zoals die blijkt uit de frequentie en intensiteit van extreme weersomstandigheden, overstromingen, droogtes, verontreinigingspieken, enz. maakt het noodzakelijk de arbeidstijdverkorting opnieuw te bezien. Het lijkt mij dan ook noodzakelijk vraagtekens te plaatsen bij de motieven van de economische en politieke elites om zich zo hevig te verzetten tegen de verkorting van de wettelijke duur van de arbeids- en de vrije tijd. Ongeacht het feit dat groei winst genereert, lijken de oorzaken van deze felle oppositie meer maatschappelijk dan economisch van aard.

Door de klok, de kalender en het rooster te beschouwen als middelen om het ritme van individuele en collectieve praktijken te organiseren, laat de socioloog Roger Sue de tijd verschijnen als een instrument van sociale controle en overheersing⁽⁴⁾. Sociale tijden⁽⁵⁾ komen overeen met tijdsblokken waaraan een samenleving bijzonder belang hecht. Ook al geven zij een reductieve benadering van de sociale werkelijkheid, de dominante activiteit vertelt ons iets over het waardesysteem, de produktiewijze en de dominante sociale categorie van een bepaalde maatschappij. Sue karakteriseert een dominante sociale tijd aan de hand van vijf criteria⁽⁶⁾, waarvan ik er slechts de eerste vier zal gebruiken.

Het eerste criterium is kwantitatief. De sociale tijd van een activiteit is dominant wanneer de tijd die eraan wordt besteed de belangrijkste is. In 2013 bracht een werknemer die 35 uur werkt 39,6% van zijn of haar wakkere werktijd op het werk door, terwijl een leidinggevende die 50 uur werkt 54% van zijn of haar wakkere werktijd op het werk doorbracht⁽⁷⁾. Aangezien een individu tussen 39,6% en 54% van zijn of haar wakende leven aan het werk is, is de werktijd de dominante sociale tijd. Met andere woorden, de samenleving is georganiseerd rond beroepsactiviteit. De tweede heeft betrekking op de productiewijze. Ondanks het feit dat de productiewijzen talrijk zijn (religieus, huisvrouwelijk, vrijwillig, associatief, enz.), is de vorm die als dominant wordt beschouwd, die welke in de dominante sociale tijd werd beoefend. Ook al vertegenwoordigt de economische produktie een miniem deel van de sociale produktie, waarbij de sociale arbeidstijd overheerst, toch wordt het begrip produktie verward met de economische vorm. De derde is waarden. De dominante sociale tijd bepaalt en hiërarchiseert het waardesysteem van een bepaalde samenleving. Aangezien de sociale tijd van het werk overheerst, is het de beroepsactiviteit die een individu in staat stelt zich te socialiseren, zijn of haar sociale identiteit te bepalen, het gevoel van eigenwaarde te voeden, zich te onderscheiden, zich te ontplooien en zin te geven aan het eigen leven. De vierde komt overeen met de dominante sociale categorie. Een samenleving wordt gekenmerkt door een hiërarchisch systeem dat wordt gedomineerd door een bepaalde sociale categorie. De dominante categorie legitimeert haar gezag door gebruik te maken van geweld, een ideologisch systeem en door haar sociale tijd op te leggen. Door het ritme van de maatschappij te organiseren rond de activiteiten die haar belangen dienen, legt de dominante categorie haar sociale tijd, haar produktiewijze en haar waardesysteem op aan de andere sociale categorieën. Door haar sociale tijd op te leggen, bepaalt zij de rang en de plaats die een individu inneemt in de hiërarchie van de dominante sociale orde. Aangezien de macht in handen is van degene die de tijd beheerst, lijkt de toe-eigening ervan een kwestie van politieke strijd en ingrijpende sociale transformaties. Aangezien de sociale werktijd momenteel dominant is, wordt de sociale hiërarchie afgeleid van de positie die men inneemt in de sociale arbeidsverdeling. Aangezien de arbeidsactiviteit een middel is om de tijd te controleren, te beheersen en in beslag te nemen, verschijnt zij aldus als de centrale pijler van de economische orde. Het gezag en de macht van industriëlen, bankiers en zakenlieden berusten dus niet uitsluitend op de accumulatie van geld en materiële goederen, maar op de beheersing van de tijd. Zonder die controle zouden zij grote moeite hebben om hun gezag te legitimeren en hun macht te behouden.

Vanaf het midden van de jaren zeventig hadden de economische en politieke elites, om een stijgende werkloosheid te voorkomen, ervoor kunnen kiezen de productiviteitswinsten te gebruiken om de wettelijke werkweek geleidelijk te verkorten tot 35, 32, 24 en 16 uur. Indien zij deze keuze hadden gemaakt, zouden zij de ineenstorting hebben veroorzaakt van de sociale tijd, de waarden en de produktiewijzen die met de arbeid verbonden zijn, ten gunste van die welke met de vrije tijd verbonden zijn. Door deze keuze te maken zou de legitimiteit van het gezag van de economische orde ineengestort zijn ten gunste van de voorstanders van de sociale orde van de vrije tijd. Om de economische orde haar macht te laten behouden, mag het aantal wekelijkse rustdagen voor managers en de middenklasse daarom niet meer dan 2 dagen bedragen. Door de 5‑daagse werkweek op te leggen, de lonen te blokkeren, de prijzen te dereguleren, de sociale trajecten onzekerder te maken en door een klimaat van onzekerheid in stand te houden met de angst voor werkloosheid, probeert de economische elite de legitimiteit van haar gezag te behouden. Om aan de macht te blijven voert zij een economisch en sociaal beleid, geïnspireerd door de ultraliberale ideologische doctrine, dat een klimaat van systeemcrisis in stand houdt: endemische werkloosheid, opkomst van extreem-rechts, risico van oorlogen, opwarming van de aarde, uitputting van grondstoffen, lucht‑, water- en bodemverontreiniging en het verdwijnen van de biodiversiteit. Bijgevolg is de keuze om de wettelijke duur van de arbeidstijd te verkorten geen economische keuze, maar een keuze van de maatschappij waarvan het voortbestaan en de toekomst van de mensheid afhangen.

Jean-Christophe Giuliani