Zal onze wereld er binnenkort uitzien als MAD MAX?

Je hoeft je niet te verstoppen of om de hete brij heen te draaien. Duiken in het thema van instorting brengt onvermijdelijk de kwestie van geweld naar boven. Zal de toekomst noodzakelijkerwijs ultra-gewelddadig zijn? Is het niet mogelijk om iets anders te overwegen? 

Volgens het laatste IPCC-rapport  » zal de klimaatverandering het risico op gewelddadige conflicten doen toenemen, die de vorm zullen aannemen van burgeroorlogen en geweld tussen groepen ». Meer in het algemeen zullen milieurampen (energie, water, klimaat, vervuiling, enz.) een voor de hand liggende bron van gewapende conflicten en sociale instabiliteit zijn, met name in opkomende landen⁽¹⁾. Het is ook niet nodig over de toekomst te praten, massale bevolkingsverplaatsingen en conflicten over hulpbronnen zijn reeds begonnen. 

naar een zombie film scenario? 

Niets van dit alles is echt nieuw. De convergentie van « crises » is een ernstige bron van zorg voor militairen, regeringen en instanties van landen die verantwoordelijk zijn voor het waarborgen van de binnenlandse veiligheid. Zoals de internationale veiligheidsdeskundige Nafeez Mosaddeq Ahmed opmerkt, verwacht het Pentagon bijvoorbeeld dat milieurampen in de komende jaren een wijdverspreide woede van het publiek jegens regeringen en instellingen zullen veroorzaken⁽²⁾.

Deze instellingen anticiperen dus op een wereld van spanning en onzekerheid, bereiden zich voor op een toename van de frequentie van gewapende conflicten, rellen en terroristische aanslagen, en houden hun bevolking in de gaten, ook de vredesbewegingen, zoals de onthullingen van Edward Snowden over de wereldwijde surveillanceprogramma’s van de NSA hebben aangetoond. 

Harald Welzer, sociaal psycholoog en specialist in de verbanden tussen de evolutie van samenlevingen en geweld, laat zien hoe een samenleving langzaam en ongemerkt de grenzen van het toelaatbare zodanig kan verleggen dat haar vreedzame en humanistische waarden op losse schroeven komen te staan, en kan wegzinken in wat zij een paar jaar eerder nog als onaanvaardbaar zou hebben beschouwd⁽³⁾.

Met andere woorden, de mensen zullen gewend raken (en zijn dat nu al) aan extreme weersomstandigheden, voedseltekorten of bevolkingsverplaatsingen. De mensen in de rijke landen zullen hoogstwaarschijnlijk ook gewend raken aan een steeds agressiever beleid ten aanzien van migranten of andere staten, maar zullen vooral steeds minder het onrecht voelen dat mensen die door rampen worden getroffen, wordt aangedaan. Het is deze discrepantie die als voedingsbodem zal dienen voor toekomstige conflicten. 

Laten we onze klassiekers opnieuw bekijken! 

Zal dit noodzakelijkerwijs leiden tot een grote slachting? Misschien. Maar er zijn ook twijfels. In feite is het niet zo eenvoudig. Denken over ineenstorting (wat de « collapsologie » voorstelt) betekent voortdurend afstand doen van een homogene visie op de dingen. 

Wat ons bijvoorbeeld beangstigt bij het idee van een grote catastrofe is de verdwijning van de sociale orde waarin wij leven. Want er is een wijdverbreide overtuiging dat zonder deze aan de ramp voorafgaande orde alles snel zal ontaarden in chaos, paniek, egoïsme en oorlog van allen tegen allen. Verrassend genoeg gebeurt dit nooit in tijden van rampspoed. 

Met name na een ramp, d.w.z. een « gebeurtenis die de normale activiteiten onderbreekt en een grote gemeenschap bedreigt of ernstige schade toebrengt »⁽⁴⁾, vertonen de meeste mensen buitengewoon altruïstisch, kalm en beheerst gedrag. (Merk op dat wij het niet hebben over complexere situaties waarin er geen verrassingseffect is, zoals concentratiekampen of gewapende conflicten). 

Wanneer men kijkt naar de getuigenissen van overlevenden van de aanslagen van 11 september, de bomaanslagen in Londen, ontsporingen van treinen, vliegtuigcrashes, gasexplosies of orkanen, blijkt dat de overgrote meerderheid van de overlevenden kalm blijft, solidair en zelforganiserend. « Tientallen jaren van nauwgezet sociologisch onderzoek naar het menselijk gedrag bij rampen, bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog, overstromingen, tornado’s, aardbevingen en stormen op het continent en elders in de wereld hebben dit aangetoond ».⁽⁵⁾ In dergelijke situaties nemen sommige mensen zelfs dwaze risico’s om mensen in hun omgeving te helpen, of het nu familieleden, buren of volslagen vreemden zijn. 

Het beeld van een egoïstisch en paniekerig mens in tijden van rampspoed wordt in het geheel niet ondersteund door de feiten. In feite zijn mensen boven alles op zoek naar veiligheid, zodat het onwaarschijnlijk is dat zij gewelddadig zullen zijn, en het onwaarschijnlijk is dat zij anderen schade zullen toebrengen. 

Concurrerende en agressieve gedragingen worden terzijde geschoven, in een algemene dynamiek waarin alle « ikken » onmiddellijk « wijken » worden met een kracht die door niets lijkt te kunnen worden tegengehouden. Alsof buitengewone omstandigheden buitengewoon gedrag naar boven brengen⁽⁶⁾.

Het is niet gewonnen (maar het is ook niet verloren) 

De cruciale vraag is nu of een eenmalige ramp kan worden vergeleken met een reeks intense, herhaalde, grootschalige rampen zoals die zich voordoen. Zal « veerkracht van de gemeenschap » tijdens de duur van een instorting op dezelfde manier werken? Niets is minder zeker. Het is bekend dat in tijden van oorlog (vooral burgeroorlog) de sociale orde soms zo snel uiteenvalt dat de meest barbaarse daden geboren kunnen worden onder de meest « normale » bevolkingsgroepen. 

Niettemin — en dit is op zijn minst een gegeven — weten we dat in het epicentrum van een eenmalige ramp die zich niet aankondigt, menselijke samenlevingen dit onvermoede vermogen tot veerkracht bezitten, dat op zichzelf al aanzienlijk is. 

Niemand kan zeggen uit welke vezels de sociale structuur van de ineenstorting zal bestaan, maar het is zeker dat onderlinge hulp een belangrijke rol zal spelen. Het lijkt inderdaad duidelijk dat individualisme een luxe is die alleen een energierijke samenleving zich kan veroorloven. Waarom elkaar helpen als we dankzij olie allemaal« halfduizend energieslaven  » hebben⁽⁷⁾?

Anders gezegd, in tijden van energieschaarste is het waarschijnlijk dat individualisten als eersten zullen sterven. Groepen die uitstekend coöperatief gedrag kunnen vertonen, hebben meer kans om te overleven, zoals het geval is geweest in de miljoenen jaren sinds wij voorouders deelden met andere primaten⁽⁸⁾.

Hoewel de risico’s van conflicten en geweld dus toenemen, gaan wij paradoxaal genoeg een tijdperk van wederzijdse steun binnen. 

Pablo Servigne & Raphaël Stevens 

Dit artikel is een bewerkt uittreksel van het boek Hoe alles kan mislukken. Petit manuel de collapsologie à l’usage des générations présentes », door Pablo Servigne & Raphaël Stevens. Seuil, 2015, 300 p.