WE ZIJN GEVANGEN IN DE SHOW

Illustré par :

In een periode van grote verwarring, waarin de persoonlijke waarneming van de voortdurende verloedering van de wereld en de afwezigheid van een gemeenschappelijk discours over de oorzaken van deze verloedering dagelijks tegen elkaar aanschuren, is het begrip spektakel relevanter dan ooit. Deze kritische theorie van de moderne samenleving, die Guy Debord in 1967 beschreef in zijn boek The Society of the Spectacle, is een intellectueel wapen dat kan helpen het valse van het ware te onderscheiden, bedriegers te herkennen, te benoemen wat het kapitalistische systeem begeleidt of er werkelijk mee breekt. Guy Debord schreef weliswaar dat het spektakel « het belangrijkste ding ter wereld » is, maar hij schreef ook dat het spektakel « het belangrijkste ding ter wereld » is.de belangrijkste gebeurtenis van deze eeuw, en ook degene die het minst is uitgelegd(1) « In de 21e eeuw is er niets veranderd, het is zelfs erger geworden met de ‘vooruitgang’ van de massacommunicatie. Hier volgt een artikel over deze vraag, gevolgd door een kort anachronistisch interview met Guy Debord.

Meestal lijkt de maatschappij te worden opgevat als een totaal gegeven dat ons, net als de levende natuur, is nagelaten en waarover niets te klagen valt. Als wij protesteren tegen de biologische eigenschappen die een plant zo doen groeien, of bloemen geven die er zo uitzien, waarom zouden wij dan anders doen met het sociale lichaam, dat dan in onze verbeelding, net als de boom, door een uitwendige kracht zou worden gestuurd? Cornelius Castoriadis had het in dit verband over heteronomie, het tegenovergestelde van autonomie, en wees erop dat « een centraal en misleidend idee van de meeste linkse bewegingen […] is geweest om heteronomie te verwarren met overheersing en uitbuiting door een bepaalde sociale laag. Maar overheersing en uitbuiting door een bepaalde sociale laag is slechts één manifestatie (of verwezenlijking) van heteronomie. De essentie van heteronomie is meer dan dat. (…) Heteronomie is dus het feit dat de instelling van de maatschappij, de schepping van de maatschappij zelf, door de maatschappij wordt voorgesteld als gegeven door iemand anders, een « transcendente » bron: de voorouders, de goden, de God, de natuur, of — zoals bij Marx — de « wetten van de geschiedenis » « (2).

Ondergedompeld in een mediabad dat het monopolie heeft op de weergave van de wereld, versterken de overgebrachte beelden deze heteronomie, houden ze de leugen in stand, presenteren ze de wereld als een ongrijpbaar feit en zorgen ze voor de bestendiging van de overheersing. « In termen van technieken, wanneer het beeld geconstrueerd en gekozen is door iemand anders de belangrijkste relatie van het individu tot de wereld is geworden, die hij vroeger alleen bekeek, vanaf elke plaats waar hij maar kon gaan, is het ons natuurlijk niet ontgaan dat het beeld alles zal ondersteunen; want binnen hetzelfde beeld kan alles naast elkaar geplaatst worden zonder tegenspraak. De beeldenstroom voert alles mee, en het is ook iemand anders die deze vereenvoudigde samenvatting van de gevoelige wereld naar believen bestuurt; die kiest waar deze stroom heen zal gaan, en ook het ritme van wat zich daarin zal manifesteren, als een voortdurende willekeurige verrassing, die geen tijd laat voor reflectie, en geheel onafhankelijk is van wat de toeschouwer er misschien van begrijpt of denkt. In deze concrete ervaring van permanente onderwerping ligt de psychologische wortel van zo’n algemene gehechtheid aan wat er is; wie het gaat herkennen als ipso facto een voldoende waarde. Het spectaculaire discours zwijgt uiteraard over alles wat niet bij haar past, naast wat strikt geheim is. Hij isoleert altijd, van wat hij toont, de omgeving, het verleden, de bedoelingen, de gevolgen. Het is daarom totaal onlogisch « (3).

In een tijd waarin het gebruik van beeldschermen onder tieners kan oplopen tot meer dan 7 uur per dag, waarin een kind dat de leeftijd van 7 jaar bereikt gemiddeld een jaar lang wakker voor een beeldscherm zal hebben doorgebracht (televisie, tablet, smartphone, spelconsoles, enz.), waarin fabrikanten tablets ontwikkelen voor baby’s jonger dan 6 maanden, enz. wordt het gebruik van beeldschermen steeds algemener.(4)De werkelijkheid is fictie en de wereld die wij « kennen » is slechts die van het beeld. Wat het domein van de onaanvaardbare propaganda had moeten blijven, werd door een meerderheid aanvaard, die zich geleidelijk aan niet meer bewust kon worden van zijn vervreemding van virtuele objecten en het opgelegde imaginaire, waardoor de intelligentie van het subject werd overgeheveld en dit risico van  » ons zo volledig van onze vrijheid beroven dat we niet eens de vrijheid zouden hebben om te weten dat we niet vrij zijn « .(5).

In deze dynamiek, waarin het beeld de plaats inneemt van het denkbeeldige, veranderen namen met als enig doel het subject te blijven misleiden en hem of haar te enten met dezelfde voorstelling van de maatschappij waarin hij of zij leeft — « de meest geëvolueerde » — en niets te veranderen. Degenen die op de een of andere manier baat hebben bij het bestaande systeem zullen er alle belang bij hebben te geloven wat hun wordt verteld en zullen echte ervaringen die in strijd zijn met de officiële werkelijkheid vermijden. Zij zullen altijd verklaringen vinden om de bestaande, maar niet te rechtvaardigen wereld te rechtvaardigen.

De woorden veranderen, de overheersing blijft. Zo zijn wij bijvoorbeeld overgegaan van « duurzame ontwikkeling », waarin nog steeds wordt aanvaard dat vooruitgang, d.w.z. oneindige materiële accumulatie, verenigbaar is met duur, naar een « strijd voor het klimaat », waarvan de contouren vaag zijn maar de grondslagen identiek: Wij willen ons voorstellen dat wij op de oude voet verder kunnen gaan, zonder onze consumptie drastisch te verminderen en dus onze levensstijl ingrijpend te wijzigen, terwijl wij de mens de superioriteit over al het andere opleggen en eens te meer verklaren dat degene die alles heeft vernietigd, nu de redder moet worden. Natuurlijk zijn beide benaderingen — duurzame ontwikkeling en klimaatactie — op dezelfde beginselen gebaseerd. Maar waarom deze nogal plotselinge verandering? Omdat, ondanks de media-omerta, toch enkele tegengestelde ideeën door de kieren van de muur van de eenzijdigheid zijn geglipt; omdat het internet toch tegeninformatie heeft geboden aan de almachtige media; omdat armoede en ongelijkheid zijn toegenomen en institutionele lapmiddelen zijn verminderd. Natuurlijk zijn er ook de effecten op de natuur die zichtbaarder zijn geworden: de fossiele hulpbronnen bereikten hun hoogtepunt en introduceerden het idee van schaarste, terwijl de marktmaatschappij paradoxaal genoeg steeds vanzelfsprekender werd:  » Het is zeker jammer dat de menselijke samenleving met zulke brandende problemen wordt geconfronteerd in een tijd waarin het materieel onmogelijk is geworden om ook maar het geringste bezwaar tegen het commodity discours te laten horen; in een tijd waarin de overheersing, juist omdat zij beschut wordt door het schouwspel van elke reactie op haar fragmentarische of waanzinnige besluiten en rechtvaardigingen, niet in staat is zichzelf te laten horen, gelooft dat het niet meer hoeft te denken; en eigenlijk niet weet hoe te denken « (6).

Maar de spectaculaire samenleving geeft het niet zo gemakkelijk op. De strijd tegen de klimaatverandering is voor het regime op het spoor van aanvaardbaar protest gebleven, gesymboliseerd door enkele iconen die door de media zijn getroond onder de gedaante van de messias — wat veel zegt over de gedeelde onwetendheid van de meerderheid over de mainstream media, hun structuur en werking, die duidelijk niet plotseling een andere rol hebben aangenomen dan die welke zij altijd hebben gespeeld, namelijk de wereld te doen aanvaarden zoals zij is. Het discours moet dus altijd onduidelijk blijven over de oorzaken van de situatie, voortdurend « uit het lood » staan .  » In sommige gevallen gaat het erom, over vragen die brandend zouden kunnen worden, een andere pseudo-kritische mening te scheppen; en tussen de twee meningen die zo zouden ontstaan, beide vreemd aan de miserabele spectaculaire conventies, kan het vernuftige oordeel eindeloos heen en weer slingeren, en de discussie om ze tegen elkaar af te wegen zal telkens opnieuw worden aangezwengeld als dat opportuun is. Vaker gaat het om een algemeen discours over wat in de media verborgen is, en dit discours kan zeer kritisch zijn, en op sommige punten duidelijk intelligent, maar blijft merkwaardig off-centre. Thema’s en woorden werden kunstmatig geselecteerd, met behulp van computers op basis van kritisch denken. Er zijn een paar afwezigheden in deze teksten, niet erg zichtbaar, maar toch opmerkelijk: het verdwijnpunt van het perspectief is altijd abnormaal afwezig. Ze zien eruit als de facsimile van een beroemd wapen, waar alleen de slagpin ontbreekt. Het is noodzakelijkerwijs een zijdelingse kritiekHet is de eerste keer dat op deze manier een film wordt gemaakt, die veel dingen met grote openhartigheid en nauwkeurigheid ziet, maar van opzij. Dit is niet omdat het enige onpartijdigheid zou aantasten, want integendeel het moet veel lijken te verwijten, maar zonder ooit de behoefte te voelen te laten blijken wat zijn oorzaak ; dus te zeggen, zelfs impliciet, waar het vandaan komt en waar het naartoe zou willen « (7). De woorden van de jonge Zweedse vrouw klinken soms accuraat, maar zij trekken een algemene lijn die onze burgerlijke levensstijl niet raakt, en richten de aandacht op « de besluitvormers » die niet naar ons willen luisteren. « Door te « vergeten » het essentiële te noemen, kunnen bewegingen die zich als « rebellen » presenteren dus een brief sturen naar de lokale politieke macht over de luchtvervuiling in de stad zonder de auto één keer te noemen. Dit zal twee dingen mogelijk maken: voorkomen dat automobilisten zich schuldig voelen en druk uitoefenen op de overheid om wetten aan te nemen die de overgang naar elektrische auto’s versnellen(8), die net zo schadelijk zijn voor de planeet en net zo misdadig voor de uitgebuite volkeren.

Het versluieren van de oorzaken is in feite de conditio sine qua non om te kunnen profiteren van de oren van de machtigen en de monden van de media, die vandaag meer dan ooit behoefte hebben aan een aanvaardbaar en gecontroleerd protest. Je maakt geen ruzie met Barack Obama, Arnold Schwarzenneger of Leonardo Di Caprio (die Greta Thunberg heeft ontmoet) als je helemaal doorgaat en het systeem uitlegt dat hen heeft gecreëerd. Het is een fantastische voetnoot om degenen te ontmoeten die tot de trouwste dienaren van de spektakelmaatschappij behoren, om ons te doen geloven dat wij met hen een oplossing zullen vinden voor de ramp waaraan zij actief deelnemen. Ook hier, het beeld… Antispectaculaire bekendheid is iets buitengewoon zeldzaams geworden (…) Maar het is ook buitengewoon verdacht geworden. Het bedrijf heeft officieel verklaard spectaculair te zijn. Bekend zijn buiten spectaculaire relaties is al bekend staan als een vijand van de samenleving « (9). Geen risico hier…

Het « terrorisme » zelf, dat alleen het Westen het voorrecht heeft de naam(10) te geven, staat in dienst van de overheersing en neemt door de barbaarsheid van de ander deel aan de uitmuntendheid die in ruil daarvoor wordt toegekend aan degene die de naam geeft.  » Deze perfecte democratie is zelf haar ondenkbare vijand, het terrorisme, aan het fabriceren. Het wil beoordeeld worden op zijn vijanden in plaats van op zijn resultaten. De geschiedenis van het terrorisme is geschreven door de staat; het is dus leerzaam. De toeschouwers kunnen niet alles weten over terrorisme, maar zij kunnen altijd genoeg weten om zich ervan te laten overtuigen dat, in verhouding tot dit terrorisme, al het andere eerder aanvaardbaar moet lijken, of op zijn minst rationeler en democratischer. « (11).

Dus alles is er om door te gaan. Zullen we overschakelen op elektrische auto’s en fotovoltaïsche panelen? Over een periode van 10 jaar zal 1 000 miljard euro worden besteed aan een groene New Deal in Europa. Dit geld zal zeker een soort overdracht vormen van de armsten naar de rijksten, waarbij de eersten de « overgang » subsidiëren en de bedrijven van degenen die de technische middelen hebben om het uit te voeren. De anderen, zij die weg van ons sterven om onze manier van leven te verzekeren, zullen blijven sterven.

« DEMOCRATIE » GEREDUCEERD TOT STEMBUSSEN EN MEDIA DISCOURS

Zoals de toeschouwers van een worstelwedstrijd, verbaast het ons dat degenen die de dagelijkse door de media geënsceneerde politieke steekspelen volgen, nog steeds fictie met realiteit kunnen verwarren. Omdat er een permanente collusie bestaat tussen de politieke actoren en de media die hen in staat stelt zichzelf te vertegenwoordigen, ook al weten we niet echt of het spel aan de gang is omdat iedereen zijn kaartje heeft gekocht en doet alsof hij erin gelooft of omdat slechts weinigen erin geloven maar allen zwijgen, wat in beide gevallen tot hetzelfde resultaat leidt. We ontdekken echter al snel dat politieke vijanden alleen politiek zijn als ze in beeld zijn, en dat ze, zodra de camera is uitgeschakeld, hun gang gaan, zoals de Vlaamse en Waalse politici.

Het is dan ook absurd dat dezelfde persoon die haastig vraagt, terwijl hij weet dat hij gevaar loopt te worden vervolgd, om voor een wet te stemmen die klokkenluiders en journalisten die geheime overheidsinformatie onthullen bestraft met enkele maanden gevangenisstraf en duizenden euro’s aan boetes(12)Een paar maanden later werd hij benoemd tot Europees commissaris voor Justitie en zijn eerste zaak was de moord op journaliste Daphne Caruana Galizia, die de medeplichtigheid van de Maltese regering met de georganiseerde misdaad aan het licht had gebracht, met name in zaken die verband hielden met de Panama Papers. Geen verrassing van de welwillende media als de politicus over deze eerste taak zegt:  » Wat voorlopig wordt overwogen, is om eerst de inspanningen tegen het witwassen van geld en de manier waarop paspoorten soms tegen betaling kunnen worden weggegeven, voort te zetten « Hij wordt zelf verdacht van het witwassen van geld en zijn vingerafdrukken staan op een aantal grote corruptiezaken(13). Evenzo bereikt een voormalige bankier de hoogste niveaus van de Franse staat, zelf een product van een mediaproces, en deze zelfde media gorgelen met de nieuwigheid die arriveert. Niets nieuws, alleen een evolutie naar perfectie. Politieke leugens worden verspreid via de media, die op hun beurt het politieke bedrog in stand houden. Zoals Orwell zei,  » politiek taalgebruik — en met enige variaties geldt dit voor alle politieke partijen, van conservatieven tot anarchisten — heeft als functie leugens geloofwaardig en moord respectabel te maken, en wat niets anders is dan wind, een schijn van consistentie te geven(14) « .

In deze configuratie zou het politieke leven slechts kunnen worden gereduceerd tot het kiesstelsel en niets meer dan dat worden, een feit waarvan de hoogste uitdrukking te vinden is in het goede geweten van de man die je de les leest wanneer je hem vertelt dat je niet meer stemt:  » Dus klaag niet over de beslissingen die genomen zullen worden « De naïevelingen, die nog dachten dat het de stem, de zijne of de andere, was die sommige beslissingen kon beïnvloeden, verwarren oorzaken en toevalligheden: als een regering keuzes maakt, is dat niet omdat een meerderheid daartoe heeft besloten, maar omdat de elites, die van tevoren wisten welke kaarten zij gingen spelen en die de beslissingen vóór de verkiezingen hadden bekrachtigd, er via hun media-propaganda-instanties in geslaagd zijn een vrij groot deel van de bevolking daartoe over te halen. Alles gaat met de wind mee. Partijdige loyaliteit, de verafgoding van de politieke personificatie, een atavistische vorm van vrijwillige dienstbaarheid en een liefde voor het politieke spektakel zullen de rest doen. Dezelfde marionetten zullen een spel spelen dat inhoudelijk steeds hetzelfde is, maar qua vorm sterk verschilt. Daarna, als de kiezer ondanks alles « een fout maakt », zullen de verkiezingen worden gereorganiseerd zodat de mensen « correct » kunnen stemmen. Het individu zal daar meestal genoegen mee nemen, en zo niet, dan zal het passief blijven omdat het niet weet waar te handelen.

De litanie van schandalen kondigt echter nooit haar einde aan, en brengt zachtjes het idee aan het licht dat de occasionele onthulling van kleinzielige politieke regelingen niet onder deze categorie valt, maar veeleer een vorm van gewoonte is die ingeschreven is in de structuur zelf van de macht. Het is dan duidelijk dat het schandaal, het enige echte schandaal, het volk zijn soevereiniteit heeft ontnomen.

In dit democratisch vacuüm dient de compensatie die de consumptie van goederen biedt als een uitlaatklep voor een leven dat in wezen van buitenaf wordt gestuurd en niet onder controle is. Dit is de enige macht die zij ons willen nalaten, de macht om te kopen, een eis die door het gehele politieke spectrum, de vakbonden en de verenigingssectoren van ganser harte wordt onderschreven. Echte politieke passiviteit wordt dus gecompenseerd door de ersatz-actie van consumptie, die een vorm van « verlossing » wordt voor ons verlies van vrijheid, en ervoor zorgt dat degenen die politieke keuzes in beslag nemen, nooit worden lastiggevallen. Maar de dingen kunnen veranderen, en zij die altijd hebben geloofd dat zij ons konden blijven manipuleren, moeten vrezen voor een spoedige ommekeer.

Alexandre Penasse

Notes et références
  1. Guy Debord, Commentaires sur la société du spectacle, Gallimard, 1988/1992, p. 99, souligné par l’auteur.
  2. Freud, le sujet social, sous la direction de Annick Le Guen & al., Presses universitaires de France, 2002, p.12–13.  Voir également notre long article «La montée de l’insignifiance », Kairos juin 2016.
  3. Guy Debord, Commentaires sur la société du spectacle, Ibid., p. 44–45.
  4. Voir Ducanda https://www.youtube.com/watch?v=Ud3vbVxS2PI&t=187s
  5. Gunther Anders, cité dans « Que faire de la liberté individuelle ? », Kairos novembre-décembre 2019.
  6. Guy Debord, Commentaires sur la société du spectacle, ibid, p. 56, souligné par l’auteur.
  7. Ibid, p. 102.
  8. Voir le dossier de Kairos « La bagnole est morte. Vive la bagnole », notamment l’article «La voiture électrique, une imposture durable », Alain Gras, novembre 2017.
  9. Guy Debord, Commentaires sur la société du spectacle ibid, p. 33.
  10. Voir « L’Occident terroriste », numéro spécial de Kairos, novembre 2016.
  11. Guy Debord, Commentaires sur la société du spectacle, ibid, p. 40.
  12. Projet de loi porté par le cabinet du Ministre belge de la Défense et des Affaires étrangères Didier Reynders.
  13. Voir les différents articles à ce sujet sur www.kairospresse.be.
  14. George Orwell, Tels, tels étaient nos plaisirs. Et autres essais (1944–1949), Ivréa, Encyclopédie des nuisances, 2005, p. 160. Le 21 janvier 2020 signait les 70 ans de la disparition de George Orwell, que les médias du pouvoir, dont ils dénonçaient la fonction de propagande, ont relayé, balayant d’un trait l’essence subversive de son œuvre. Comme disait Simone Leys dans Orwell ou l’horreur de la politique : « Cette annexion d’Orwell par la nouvelle droite reflète moins le potentiel conservateur de sa pensée que la persistante stupidité d’une gauche qui, au lieu de commencer à le lire et le comprendre, s’est laissé scandaleusement confisquer le plus puissant de ses écrivains ». Plon, 2006, p. 73.

Espace membre

Leden