Wapen #03: Overheidsdruk

In onze vorige artikelen hebben we vastgesteld dat de censuur toeneemt in de sociale media, zoals Facebook of YouTube, die systematisch standpunten sanctioneren die niet stroken met het officiële beleid inzake de gezondheidscrisis. Maar ook al neigen deze ruimten naar een monopolie op het gebruik, toch kan worden gesteld dat het privé-ruimten zijn, waarvoor eigen regels gelden en waaraan wij ons niet hoeven te houden⁽¹⁾.

En hoe zit het met de openbare ruimte? Wordt de vrijheid van meningsuiting nog gewaarborgd door onze regeringen? Worden onafhankelijke media in de open armen van de democratie ontvangen?

Op dit punt zou ik een genuanceerd antwoord willen geven. In Frankrijk of België leven wij in landen waar men zich kan uiten, zelfs wordt aangemoedigd. Journalisten in onze streken riskeren, tot het tegendeel bewezen is, hun leven niet. Terwijl in andere delen van de wereld in 10 jaar tijd bijna 1000 journalisten zijn vermoord⁽²⁾, zijn sommigen van hen levend verbrand of in stukken gesneden. Daar is in onze landen geen sprake van.

Betekent dit dat onze journalisten, in België of Frankrijk, hartelijk worden uitgenodigd op persconferenties van de regering, ongeacht hun waarden en visie? Nee. Dat is niet waar. Hoe dan ook, het systeem deugt niet en de journalistieke vrijheid werd tijdens de gezondheidscrisis zwaar op de proef gesteld.

Sommige inbreuken op de persvrijheid

In België werd de onafhankelijke krant KAIROS, en haar hoofdverslaggever Alexandre Penasse, die maandenlang van overheidsconferenties werd verwijderd nadat hij ongemakkelijke vragen had gesteld, gedwongen een advocaat in de arm te nemen om weer toegang te krijgen tot de perszaal⁽³⁾.

Op de dag van de conferentie gaat de journalist ruim van tevoren naar de plaats van de conferentie. Zijn naam staat niet op de gastenlijst. Het lijkt er echter op dat de andere journalisten een sms-bericht hebben ontvangen ter bevestiging van de uitnodiging. Alexandre Penasse roept uit het niets zijn advocaat op en als door een wonder verschijnt zijn naam weer op de lijst.

De Belgische regering speelt hier op het koord van de censuur. Een regelrecht verbod zou onwettig zijn, dus gebruiken de ambtenaren andere middelen: het « vergeten » van de uitnodigingslijst, het « ontwijken » van de vragen, en ten slotte « technische » onderbrekingen van de microfoon en het afdraaien van de aftiteling, die de lastige vraag maskeren.

De geaccrediteerde journalist Alexandre Penasse heeft een beroep moeten doen op zijn advocaat om toegang te krijgen tot de regeringsconferentie van 27 november 2020 in Brussel. Toen hij zijn vraag stelde, werd zijn microfoon afgezet en rolde de aftiteling.

In Frankrijk is het de krant France Soir die onder druk staat. France Soir werd al snel bestempeld als een « hol van samenzweringstheoretici » omdat het een van de weinige media was die een platform boden voor alternatieve standpunten, en werd in januari 2021 geïntimideerd door het Franse ministerie van Cultuur.

Op 29 januari heeft minister Roselyne Bachelot gevraagd om een herziening van het officiële certificaat dat France Soir de status van politieke en algemene informatiepers geeft. Uiteindelijk werd het certificaat niet ingetrokken, maar de houding van het ministerie is nog steeds ongebruikelijk. Via de echokamer van Twitter heeft de regering heel duidelijk intimiderende signalen uitgezonden naar de krant.

Xavier Azalbert, de directeur publicatie van France Soir, reageert kalm:  » De minister heeft het volste recht zich uit te spreken, » zei hij. Ik denk dat het een recht is en dat het gerespecteerd moet worden […] Er waren tijden dat we fouten maakten en dat moeten we toegeven. Maar voor het grootste deel, brachten we een dissonante, feitelijke stem. En dit heeft sommige mensen verontrust. « ⁽⁴⁾.

Mensenrechtenexperts luiden de noodklok

Vanaf het begin van de gezondheidscrisis in COVID-19 hebben mensenrechtendeskundigen een risico op misbruik waargenomen en snel actie ondernomen. Verschillende deskundigen van het Bureau van de Hoge Commissaris voor de mensenrechten hebben zich al in maart 2020 uitgesproken. Zij herinnerden de lidstaten eraan dat « noodbevoegdheden niet mogen worden gebruikt om de oppositie het zwijgen op te leggen « ⁽⁵⁾.

Verwijzend naar de noodmaatregelen in het licht van de COVID-19, noemt de NGO Amnesty International in haar 2020-verslag verschillende landen:

 » In een tijd waarin nauwkeurige, relevante en wetenschappelijk onderbouwde informatie dringend noodzakelijk was om de pandemie te bestrijden, legde een aantal regeringen ongerechtvaardigde beperkingen op aan de vrijheid van meningsuiting en de toegang tot informatie. In Armenië, Azerbeidzjan, Bosnië en Herzegovina, Frankrijk, Hongarije, Kazachstan, Polen, Roemenië, Rusland, Servië, Tadzjikistan, Turkije, Turkmenistan en Oezbekistan zijn bestaande of onlangs aangenomen wetten misbruikt om de vrijheid van meningsuiting te beperken. « ⁽⁶⁾

Heb je Frankrijk gezien, verloren tussen Azerbeidzjan en Oezbekistan?

Het is symptomatisch dat in de samenvatting van dit verslag, gepresenteerd door France Inter, de « autoritaire regimes » of landen zoals Hongarije, Polen of Vietnam worden genoemd⁽⁷⁾. Het lijkt gemakkelijk om de splinter in het oog van onze naaste te zien en de balk in ons eigen oog over het hoofd te zien.

Verderop, op bladzijde 211 van het verslag, wordt Frankrijk door de humanitaire vereniging opnieuw in het zonnetje gezet:  » Dereactie van de regering op de COVID-19-pandemie heeft aanleiding gegeven tot een aantal problemen op het gebied van de mensenrechten, waaronder buitensporig gebruik van geweld door de politie en het recht op vrijheid van vreedzame vergadering.

Een juridisch arsenaal tegen het recht op informatie

Tien maanden. Zo lang heeft het geduurd voordat de regering Macron een eerste golf van verontwaardiging in de mediasector teweegbracht, herinnert Pauline Perrenot van het ACRIMED Media Observatorium⁽⁸⁾. Wat staat er op het spel? De wet op de bescherming van bedrijfsgeheimen. Deze wet, die in juli 2018 van kracht is geworden, legt een beperking van de persvrijheid vast, door de bescherming van ondernemingen. Ondanks een ongekende mobilisatie van journalistenvakbonden en andere mediakanalen is de wet als een kogel door de kerk gegaan.

De gevolgen van deze wet lieten niet lang op zich wachten, met name in de farmaceutische sector, ruim voor de coronaviruscrisis. In september 2018 beriep het Franse nationale agentschap voor de veiligheid van geneesmiddelen (ANSM) zich op het bedrijfsgeheim om het achterhouden van informatie over de productie van een geneesmiddel waarvan de bijwerkingen in het geding zijn, te rechtvaardigen. Iets later, in november 2018, was het de krant Le Monde die in opspraak kwam tegen het bedrijfsgeheim, dat journalisten verhindert om de gevaren van bepaalde medische implantaten effectief te onderzoeken. 36 organisaties hebben zich vervolgens aangesloten bij Le Monde in zijn strijd tegen het zakengeheim⁽⁹⁾, maar ondanks deze mobilisatie bleken de administratieve beroepen zeer traag te verlopen en geen succes te hebben.

De wet op het bedrijfsgeheim is niet het enige initiatief van de regering Macron dat het recht op informatie en de vrijheid van meningsuiting aantast. Bijvoorbeeld de wet van 25 mei 2021 betreffende de algemene veiligheid⁽¹⁰⁾, waarvan artikel 24 voorziet in straffen tot één jaar gevangenisstraf en een boete van 45.000 euro voor de verspreiding van video’s waarop politieagenten of rijkswachters herkenbaar zijn. Dit verbod geldt wanneer de verspreiding van deze beelden tot doel heeft « de fysieke of psychische integriteit  » van de betrokken personen te schaden . Een zeer vaag begrip, dat vatbaar is voor interpretatie en dat journalisten of gewone burgers duidelijk zal ontmoedigen om ter plaatse verslag uit te brengen.

 » Politiegeweld bestaat, onze beelden getuigen ervan, en maken het reëel in de ogen van de publieke opinie. Dit ondanks het feit dat de Franse autoriteiten hun bestaan ontkennen en, eens te meer, blijven trachten hen onzichtbaar te maken. Het is deze tegenmacht, die noodzakelijk is in een democratie, die de regering en haar parlementaire meerderheid de burgers willen ontnemen. [Zonder deze instrumenten, zonder de mensen die ze gebruiken, hoeveel politiegeweld zou dan onopgemerkt zijn gebleven? « Dit is de boodschap van een collectieve verklaring die is gepubliceerd op de website van ACRIMED en is ondertekend door tientallen organisaties, journalistenvakbonden, academici en beroepsjournalisten⁽¹¹⁾.

De « Kamer van Vrijheden »: verliest langzaam haar macht

Een kenmerk van de zeer recente Franse wetten op het gebied van de persvrijheid is dat zij zaken uit handen nemen van de 17e kamer van het Tribunal de Grande Instance, dat aan het eind van de Tweede Wereldoorlog juist werd opgericht om de vrijheid van meningsuiting te beschermen. Dit is hetzelfde rechtsgebied dat de krant Le Monde in 2013, tegen de achtergrond van recente zaken, omschreef als de « kamer van de vrijheden »⁽¹²⁾.

De wetten van de regering Macron verplaatsen zaken naar de handelsrechtbanken (de wet op het bedrijfsgeheim), de strafrechtbanken (de uitspraken van Nicole Belloubet over smaad) of maken het mogelijk dat ze « buitengerechtelijk » worden behandeld (regulering door digitale platforms in het kader van de wet op « nepnieuws »).

« Een stap die inhoudt dat deze zaken worden beroofd van alle jurisprudentie die sinds 1881 is opgebouwd, en van de vaardigheden van gespecialiseerde rechters om te arbitreren tussen de vrijheid van meningsuiting, het algemeen belang en aanvallen op personen of rechtspersonen, » verklaart Emmanuel Tordjman, specialist in mediarecht en advocaat van Mediapart⁽¹³⁾.

De Franse en Europese jurisprudentie versterkt echter, zoals u hieronder zult zien, de heilige pijlers van de vrijheid van meningsuiting.

Europa bezorgd over censuur van desinformatie

Op Europees niveau zijn het niet censuur of autoritaire uitwassen die zorgen baren, maar misinformatie en desinformatie⁽¹⁴⁾.

In een gezamenlijke mededeling aan het Europees Parlement, de Europese Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s stellen de belangrijkste officiële instanties van Europa de strijd tegen desinformatie aan de orde. Zij zijn van plan actie te ondernemen om « de waarheid boven tafel te krijgen » in het kader van de COVID-19-crisis⁽¹⁵⁾.

Deze communicatie is een echte aikido truc. Reeds in de eerste alinea’s wordt duidelijk dat de vrijheid van meningsuiting hier wordt gebruikt in het kader van de strijd tegen informatie die als « vals » of « destabiliserend » wordt beschouwd. Maatregelen die daadwerkelijk worden genomen om de vrijheid van meningsuiting te beperken tot het « politiek aanvaarde » of het « wetenschappelijk consensuele » worden genomen… in naam van de vrijheid van meningsuiting en de bescherming van democratieën.

We spelen met vuur. De retoriek is vergelijkbaar met die van de bijzondere machten: « Ik beperk de vrijheden om u te beschermen ». Het opent de deur voor een gevaarlijk spel: de infantilisering van de burger door de bestuursstructuren.

Natuurlijk bestaat er verkeerde informatie en desinformatie. Dit is altijd al zo geweest. En het zijn niet alleen de naïeve burgers die potentiële slachtoffers zijn. Zelfs een peloton journalisten kan in de val lopen van een onwaarheid, zoals het Timisoara-verhaal aantoont, bijvoorbeeld⁽¹⁶⁾. Zelfs een hele natie kan verstrikt raken in retoriek die de werkelijkheid vervormt. De geschiedenis heeft uitgewezen dat mensen gemakkelijker van binnenuit onder hypnose raken dan van buitenaf⁽¹⁷⁾.

Dat is het gevaar dat ik in dit « ouderlijk » initiatief van de Europese Unie zie. Onder het voorwendsel van de bestrijding van de gevaren die ons van alle kanten bedreigen (de invloed van valse informatie uit Rusland, gevaarlijke samenzweringstheoretici die vijanden van de democratieën zijn, enz.), zet dit beleid de deur open voor de controle van de informatie en de dictatuur van de consensus.

Natuurlijk, zowel op het internet als op de televisie, komen we valse informatie tegen. Deze variëren van een vermeend citaat van Steve Jobs op zijn sterfbed⁽¹⁸⁾ tot valse regeringsverklaringen⁽¹⁹⁾, die weliswaar worden ontkend, maar soms nog maanden of jaren blijven circuleren op sociale netwerken.

Natuurlijk kunnen wij begrijpen dat een staat kan overwegen zich te beschermen tegen de invasie van valse informatie en geruchten uit het buitenland, zoals Rusland en China, bijvoorbeeld tijdens verkiezingsperiodes, aangezien dergelijke informatie de goede werking van de democratie kan torpederen.

Het probleem is dat de tekst van de Europese Commissie zeer ruim is. Enerzijds worden cybercriminaliteit, fraude, destabilisatiecampagnes van buitenlandse mogendheden en anderzijds « verkeerde informatie of valse beweringen over de gezondheidszorg » of « samenzweringstheorieën die de samenhang van onze samenlevingen kunnen schaden » op één hoop gegooid.

Dat is het, de rode lijn is overschreden. Wetenschappers die het niet eens zijn met de officiële doctrine en burgers die kritiek hebben op het bestaande systeem, komen in dezelfde « Fake »-mand terecht als cybercriminelen of vijandige landen. Daarbij wordt wellicht vergeten dat het evenwicht van een democratie gebaseerd is op checks and balances.

Mijn vrees is des te meer gerechtvaardigd nu eminente wetenschappers uit de hele wereld, soms de beste specialisten ter wereld in de medische technologieën die in het nieuws zijn, zich uitspreken tegen het standpunt van de regering of tegen dat van de institutionele wetenschappelijke comités. « Het beleid ter bestrijding van desinformatie is vandaag de dag gericht op het guillotineren van briljante wetenschappers, intellectuelen, artsen en filosofen die geen saboteurs van de maatschappelijke orde zijn, behalve dan dat zij de bestaande retoriek en de gegevens en redeneringen waarop deze is gebaseerd tegenspreken.

De analyse van het Europese discours zou een artikel op zich waard zijn. In dit stadium stel ik mij tevreden met het uiten van uiterste waakzaamheid tegenover een discours dat beweert de vrijheid van meningsuiting te verdedigen… door deze te beperken en te controleren.

REMINDER: vrijheid van meningsuiting omvat…

Het beginsel is de vrijheid van meningsuiting; de beperking is de uitzondering. De vrijheid kan alleen worden geschonden in geval van bij de wet voorzien misbruik. Deze uitzonderingen kunnen in een paar regels worden samengevat: belediging, smaad, inbreuk op de persoonlijke levenssfeer, vermoeden van onschuld, imitatie, intimidatie, laster. Maar recente wetten hebben de lijst aangevuld en vager gemaakt.

Afgezien van deze uitzonderingen blijft vrijheid van meningsuiting de regel. En het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) geeft in zijn arresten een zeer ruime interpretatie:

… het recht om verkeerd te zijn

Volgens het Europees Hof prevaleert de vrijheid van meningsuiting « zelfs wanneer er sterke aanwijzingen zijn dat de overgebrachte informatie onjuist kan zijn » (EHRM, Hof (Tweede afdeling), 6 sept. 2005, n° 65518/01, §113).

… het recht om te shockeren

« De vrijheid van meningsuiting geldt niet alleen voor informatie of denkbeelden die gunstig worden ontvangen of als onaangenaam of onverschillig worden beschouwd, maar ook voor die welke de Staat of een deel van de bevolking beledigen, choqueren of verontrusten » (EHRM, Handyside tegen het Verenigd Koninkrijk, 7 december 1976).

… het recht om onconventionele ideeën naar vorente brengen

In een arrest over een volksgezondheidskwestie verklaarde het Hof dat de vrijheid van meningsuiting niet kan worden beperkt tot algemeen aanvaarde ideeën: « Op een gebied waar zekerheid onwaarschijnlijk is, zou het bijzonder buitensporig zijn de vrijheid van meningsuiting te beperken tot het uiten van algemeen aanvaarde ideeën alleen » (EHRM, 25 augustus 1998, Hertel tegen Zwitserland, §50)⁽²⁰⁾.

Deze laatste uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zit vol wijsheid. Het behoudt deze onontbeerlijke soepelheid tegenover de monolithische zekerheden die gepaard gaan met geesten die verzot zijn op eenvoudige, duidelijke antwoorden. In een tijd waarin de grote inquisiteurs « nepnieuws » controleren, is het tijd om ons de waarde van de dialectiek van de twijfel te herinneren. Zowel in de wetenschap als in de maatschappij.

Naar een democratie die zich beperkt tot « politieke correctheid »?

Tot besluit: in onze landen blijft de vrijheid van meningsuiting een waarde en een realiteit, anders zou ik mijn leven riskeren om dit artikel te plaatsen. Maar in de schaduw van de gezondheidscrisis en de noodtoestand zal de oplettende burger de zwarte wolk van de repressie kunnen zien aankomen. Onder het deugdzame mom van een strijd tegen desinformatie, gezondheidsbescherming of onbeschaafd gedrag, lijken onze democratieën zich te moeten verdedigen… tegen zichzelf! Dit is de paradox van het standpunt van de Europese Unie of van de Global Security Act.

Een democratie die oneerbiedigheid veroordeelt, grenst aan totalitarisme. En de geschiedenis heeft aangetoond dat het verhaal van angst en onzekerheid vaak aan de basis ligt van deze verleidingen om de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van gedachte te beperken. Toch zijn deze vrijheden het DNA van een echte democratische samenleving.