Uitgeverij steun: Vrienden eerst!

Als vertegenwoordiger van een jonge Brusselse uitgeverij   met projecten die soms als « moeilijk » of « gespecialiseerd » en vaak duur worden bestempeld,  hadden wij stappen ondernomen om sommige van deze projecten te laten ondersteunen door de diensten van de Federatie Wallonië-Brussel. In de loop van dit onderzoek hebben wij  een aantal bijzonder verontrustende feiten te weten kunnen komen. Geconfronteerd met de ernst van sommige en de nalatigheid van de hele operatie, besloten wij  de fouten aan de kaak te stellen in plaats van zonder blikken of blozen een kader te onderschrijven dat  ons in vele opzichten afwijkend leek. Dit geschiedde door middel van een open brief* aan minister Milquet, waarvan de inhoud in de volgende regels is weergegeven.

1. In het activiteitenverslag van het Comité voor de strips 2014 staat dat het Comité 8 000 euro heeft toegekend voor « steun voor publicaties » voor een van de boeken van de vicevoorzitter van het Comité. In hetzelfde verslag wordt vermeld dat door dezelfde ondervoorzitter van de commissie een bedrag van 2.000 euro is uitgetrokken voor « vertaalhulp » voor een ander boek. Hoewel deze vice-voorzitter in dit verslag bij naam wordt genoemd als deel uitmakend van een uitgeverij (waar enkele van haar boeken worden gepubliceerd), is aan deze zelfde uitgeverij een subsidie « ondersteuning uitgeverij » van 3.500 euro toegekend. Bovendien werden in datzelfde jaar twee creatiebeurzen van elk 9.000 euro toegekend aan drie auteur-publishers (elk in een andere hoedanigheid) van deze uitgeverij. Twee van hen waren in het verleden ook lid (al dan niet plaatsvervangend) van dezelfde commissie. Deze situatie herhaalt zich — in andere soortgelijke vormen — in voorgaande jaren. Hoewel het moeilijk is een dergelijke karikaturale situatie te vinden, kunnen dergelijke duidelijke gevallen van belangenconflicten in andere commissies worden waargenomen. Laten we — bijna bij wijze van grap — het voorbeeld noemen van het Nationaal Fonds voor de Letteren, waar 60% van de leden van de commissie een subsidie kregen van dezelfde commissie..^.

Een auteur die lid is van een commissie en subsidies ontvangt, een uitgever die andere subsidies ontvangt ook al is hij volwaardig of plaatsvervangend lid, enz. Er zijn veel situaties waarin het overheidsgeld uiteindelijk wordt verdeeld door degenen die het ontvangen…

Hoewel het vanzelfsprekend is dat de grens tussen rechter en partij zo scherp mogelijk moet worden gesteld in het kader van een gezond overheidsbestuur, zijn deze kardinale beginselen grotendeels vergeten. Het in herinnering brengen van de belangrijkste beginselen zou bijna een revolutionaire houding zijn:

Aan een lid van het comité (al dan niet plaatsvervangend) mag tijdens de uitoefening van zijn mandaat noch direct, noch indirect bijstand worden verleend.

Er mag geen steun worden verleend aan projecten waarmee leden van het comité op enigerlei wijze verbonden zijn (een auteur aan « zijn » of haar uitgever, een uitgever aan « zijn » of haar auteur, een uitgever aan zichzelf via — al dan niet — een van zijn vertegenwoordigers).

Elk comité dient ervoor te zorgen dat het over een intern reglement beschikt waarin gevallen van belangenverstrengeling en de maatregelen die moeten worden genomen om deze op te lossen, specifiek worden behandeld.

Indien zich toch een conflict voordoet, moet dit duidelijk in de officiële verslagen worden vermeld, samen met de genomen maatregelen.

Tegen deze eenvoudige maatregelen van goede praktijk zouden vele bezwaren kunnen worden ingebracht: « België is een klein land », « Wij beschikken niet over zo’n groot reservoir van specialisten die in staat zijn relevante adviezen te geven », « Het is onmogelijk om alle « inteelt » te vermijden », enz. Al deze bezwaren fungeren als oukases en hebben geen ander doel dan een werkwijze te bevestigen waarvan degenen die ze zouden formuleren thans profiteren.

2. In België is de openbaarmaking van de rekeningen van vennootschappen en verenigingen verplicht. Aangezien alle steun van de Federatie Wallonië-Brussel afhankelijk is van de overlegging van de boekhouding door de begunstigde organisatie, spreekt het vanzelf dat geen steun kan worden toegekend aan een uitgeverij die haar boekhouding niet publiceert. Sommige uitgeverijen hebben echter — soms al tien jaar lang — niet de moeite genomen om deze in te dienen, noch bij de griffie van de Rechtbank van Koophandel (voor verenigingen), noch bij de Nationale Bank (voor vennootschappen)… terwijl zij wel subsidies blijven ontvangen. Dit is niet alleen een formalistische maatregel. Hoe kan men immers beweren dat men het gebruik van een subsidie kan verifiëren wanneer de rekeningen die dit zouden moeten aantonen, niet volledig bestaan? Een knarsetandend detail dat, door het absurde, het ontbreken van een doeltreffende controle aantoont: een uitgeverij die twee jaar lang haar rekeningen niet had gepubliceerd, bleef subsidies ontvangen, ook al was zij failliet.

3.Talrijke bepalingen regelen de betaling van de steun, hetzij door een specifieke overeenkomst tussen de Federatie Wallonië-Brussel en de uitgever, hetzij door een algemeen handvest waaraan alle aanvragers zich moeten onderwerpen. Het is een feit dat, ook al worden deze bepalingen uitgevaardigd door de overheidsdienst, deze vaak weinig zorg besteedt aan de naleving ervan.

Het algemeen handvest verplicht de kandidaat-uitgever voor de verspreiding en distributie gebruik te maken van de diensten van een beroepsuitgever. Slechts vier uitgevers die steun ontvangen, voldoen echter aan deze voorwaarde in strikte zin. Terwijl het de stichtende taak van de uitgever is om voor de verspreiding en verspreiding van zijn catalogus te zorgen. Het bekend maken van het werk van de auteur is zijn kardinale functie. En hoewel het niet de roeping is van elke uitgever om zich in te laten met de verspreiding en distributie van een grote groep, moet hij in dit opzicht garanties geven aan de subsidiërende instantie. Het is op zijn minst aan hen om ervoor te zorgen dat de regels die zij vaststellen worden nageleefd.

Soms wordt een minimumoplage toegepast. Er zijn gevallen waarin deze cijfers niet voor de helft worden gehaald. De toegekende bedragen worden niet verminderd (ook al worden zij vastgesteld op basis van het getrokken aantal!).

Een van de belangrijkste regels waaraan de uitgever zich moet houden is de scrupuleuze betaling van royalty’s, hetgeen vanzelfsprekend is. Helaas blijkt dit niet altijd het geval te zijn (een eenvoudig overzicht van de rekeningen — voor zover deze beschikbaar zijn — toont dit aan). Als de royalty’s niet worden betaald, worden de subsidies doorbetaald…

4.Hoewel het in de mode schijnt te zijn om steeds maar weer te herhalen dat er niet genoeg geld in cultuur wordt geïnvesteerd — het is niet onze bedoeling hier een standpunt over in te nemen — is het een feit dat veel uitgevers aanzienlijke middelen ontvangen (gezien dit soort economie) van de Federatie Wallonië-Brussel. Velen van hen ontvangen (via conventies en/of meer specifieke subsidies) genoeg om met deze steun alleen al hun hele missie te kunnen uitvoeren. En dit is al vele jaren het geval. Bovendien ontvangen vele uitgevers steun van verschillende FWB-structuren, alsook van andere (WBI, gemeenten, CNL, enz.). Hoewel het inderdaad interessant kan zijn om de cultuur niet afhankelijk te maken van louter materiële imperatieven, lijkt het ons niet aangewezen om er automatisch en zonder onderscheid afstand van te nemen. Zoals de auteur, de kunstenaar, in zijn scheppingsproces legitiem deel moet hebben aan een proces dat tijd vergt en een economische opschorting vereist, zo heeft de uitgever de essentiële functie het werk in een commercieel weefsel te brengen. Door het volledig en structureel te financieren, wordt zo niet zijn bestaansreden, dan toch ten minste een van zijn stichtende waarden weggenomen. Op zijn minst — en uit bovenstaande opmerkingen blijkt dat dit niet het geval is — zou elke uitgeverij die in deze mate met overheidsgeld wordt gefinancierd, aan een doeltreffende controle moeten worden onderworpen. Is het ook normaal dat zo’n belangrijke overheidsfinanciering — alles welbeschouwd — structureel (voor zeer lange tijd voor bepaalde bedrijven) kan worden uitbesteed aan naamloze vennootschappen, die, zoals hun bedrijfsnaam aangeeft, tot doel hebben winst te maken⁽¹⁾…

5. Het is geen geheim dat drukken in België duurder is dan in andere landen. De meeste gesubsidieerde Belgische uitgevers hebben hier nota van genomen door het drukken op grote schaal uit te besteden. Terwijl in andere sectoren van de FWB uitgavenverplichtingen worden opgelegd, zijn dergelijke verplichtingen niet van toepassing in de uitgeverijsector. Waarom zouden wij, zonder dit als een verlangen naar protectionisme te beschouwen, niet kunnen eisen dat een deel van de overheidssteun aan dit publiek wordt teruggegeven? En dat het drukken in België van een in België geholpen boek aldus wordt bevorderd. Dit is des te meer het geval omdat de redenen voor deze keuzes in de meeste gevallen — soms onder het mom van gemakkelijke excuses — alleen maar verband houden met de kosten. De kosten waarvan we weten dat het slechts de economische vertaling is van sociale dumping. Zonder dergelijke maatregelen ondermijnt de ongedifferentieerde toekenning van overheidssubsidies aan een sector bovendien een andere, even precaire sector.

6.  Alle voor raadpleging beschikbare overeenkomsten zijn gebaseerd op kwantitatieve doelstellingen. Het spreekt vanzelf dat een uitgever die steun ontvangt van de Federatie Wallonië-Brussel, zich ertoe verbindt een bepaald aantal titels per jaar uit te geven. Ondanks enkele marginale aanpassingen van de doelstelling (oplage, verplichting om auteurs uit de regio te promoten, enz.) is deze steeds terugkerende maatregel, die als beginsel is ingevoerd, een aberratie. Hoe kan een culturele dienst gebaseerd zijn op louter kwantitatieve doelstellingen? Hoe kun je cultuur bevorderen door de exploitanten te dwingen « winst te maken »? In een tijd waarin de boekhandel elk jaar wordt overspoeld met steeds meer overbodig wordende titels, leidt deze afwijkende visie op cultuur ertoe dat er nog meer overbodig wordt. Cultuur gaat niet over kwantiteit. Het gaat om de kwaliteit! Er mag geen structurele steun aan een uitgever worden gegeven. Naar verwachting zullen alleen projecten subsidies ontvangen. En dit op basis van duidelijke, gedetailleerde en goed onderbouwde adviezen van werkelijk onafhankelijke commissies van deskundigen — en dit brengt ons terug bij punt 1 -. De enige mogelijkheid (gegarandeerd, die zal er nooit komen) om een veeleisende en vernieuwende cultuur te zien ontstaan.

Belangenconflicten, gebrek aan serieuze controle op wat er met de toegekende subsidies wordt gedaan, ondoorzichtige criteria, een grillige algemene werkwijze, de situatie is zorgwekkend. Deze stichtelijke voorbeelden zijn niet meer dan een niet-uitputtende transcriptie van elementen die uit onze loutere zoektocht naar informatie naar voren zijn gekomen en zijn geenszins het resultaat van een lang en moeizaam onderzoek. Dit maakt de situatie nog zorgwekkender.

Natuurlijk is de organisatie van culturele overheidssteun niet gemakkelijk. De logica van deze overheidssteun, die de cultuur de middelen zou moeten verschaffen om nieuwe vormen te ontwikkelen, berust juist op de zwakte van het systeem dat deze steun instelt. Juist omdat de meerderheid geen creatieve werken koopt, moet deze meerderheid een systeem bedenken dat hen in staat stelt te bestaan. De organisatie van de overheidssteun, die een uitloper is van de meerderheid, brengt dus tegelijkertijd haar gebreken aan het licht en tracht deze te verhelpen. De overheidssteun mag zich niet beperken tot een soort verzet tegen de meerderheid waarvan hij afkomstig is, maar moet diezelfde meerderheid ook de objectiviteit garanderen van zijn steun aan projecten die, als ze werkelijk vernieuwend zijn — en dus de toegekende subsidies verdienen — per definitie buiten de vooraf bestaande criteria van die meerderheid vallen… Overheidssteun op cultureel gebied is dus in wezen het theater van touwtrekkerij en dichotomieën die de uitvoering ervan bemoeilijken.

Maar het zou te gemakkelijk zijn om zich achter de ondoorgrondelijkheden van een systeem te verschuilen om zijn excessen te verontschuldigen.

Het publiek verdient een substantiële en kwaliteitsvolle culturele investering. De culturele sector, die zelf vaak de les leest — onze open brief was daar misschien weer een voorbeeld van — mag niet vergeten wat, voor wie en dankzij wie hij zijn opdrachten uitvoert.

Anders lopen we het risico dat we steeds verder verwijderd raken van de achterliggende redenen.

Voor Vies Parallèles, Emmanuel Requette

*Deze brief, alsmede het antwoord van de minister daarop, en onze reactie daarop zijn te vinden op de website www.librairie-ptyx.be. Voor voetnoten wordt verwezen naar de tekst op de website.