Televisie: gevaren en remedies

Velen van ons hebben het gevoel dat het niet langer mogelijk is ons leven steeds meer door beeldschermen te laten overnemen, maar we zien niet hoe we anders kunnen leven. En dat is heel normaal, want het grootste geweld van schermen is nu juist dat ze ons in eenzaamheid opsluiten. Nergens zien we de waarde van collectieve actie, debat, controverse en uitwisseling. Bij jonge kinderen is het probleem nog ernstiger. Het biedt hun een ononderbroken reeks beelden en geluiden die niet alleen raadselachtig voor hen zijn — zoals het meeste van wat hen op deze leeftijd omringt — maar die zich nooit aanpassen aan hun verwachtingen en ritmes. Het belemmert dus de opbouw van essentiële referentiepunten op deze leeftijd. Daarom adviseert de American Academy of Pediatrics sinds 1999 om kinderen jonger dan twee jaar niet voor de televisie te zetten, oudere kinderen niet langer dan twee uur per dag aan de televisie bloot te stellen en de televisie nooit in hun kamer te zetten⁽¹⁾. Maar in een paar jaar tijd is de televisie een kindermeisje geworden waar veel ouders niet zonder kunnen! Daarom is het van essentieel belang om, naast een zo ruim mogelijke voorlichting van het publiek, preventieprogramma’s op te zetten. Sommige zijn van de overheid, zoals het verbod op reclame in kindertijdslots, maar andere zijn de verantwoordelijkheid van ouders en opvoeders als burgers.

1. Bewezen wandaden

Het is al lang bekend dat televisie overgewicht en obesitas bevordert⁽²⁾. Maar het vertraagt ook de taalontwikkeling, en de zogenaamde « vroege jaren »-programma’s hebben niet meer positieve effecten dan andere⁽³⁾. Bij het leren is het inderdaad het vermogen van de volwassene om zijn of haar stem te moduleren naargelang van zijn of haar eigen emotionele toestand in harmonie met die van de baby, dat belangrijk is.

Het is ook aangetoond dat televisie schadelijk is voor de ontwikkeling van baby’s, zelfs op de achtergrond, en dat ouders de televisie uit moeten zetten als hun baby in de kamer is⁽⁴⁾.

Tenslotte verstoort de televisie de constructie van zelfrepresentatie. Een jong kind gaat met de wereld om via al zijn of haar zintuigen. Hij sleept zich over de vloer als hij zijn speelgoed voortduwt, en verkiest speelgoed dat een beetje zwaar is en weerstand biedt boven speelgoed dat bijna niets weegt — vandaar het succes op deze leeftijd van houten speelgoed. Tegelijkertijd blijft hij ze in zijn mond stoppen en op zoek naar het geluid dat ze maken… en hij weet ze helemaal luidruchtig te maken door ze over de vloer te slepen! Met andere woorden, de relatie van jonge kinderen tot hun speelgoed is multisensorisch, met een combinatie van zicht, gehoor, tast en reuk. Het is in deze permanente verstrengeling dat zijn onbewuste lichaamsbeeld wordt geweven en zijn gevoel van zowel « in zijn lichaam » als « in de wereld » te zijn tot stand wordt gebracht, en de tijd die hij voor een scherm doorbrengt belemmert duidelijk deze ontwikkelingen.

2. Handicaps die blijven op de leeftijd van 10 jaar

Zorgwekkender is dat deze effecten na tien jaar aanhouden en meetbaar zijn⁽⁵⁾. Elk extra uur dat tussen twee en vier jaar voor de televisie wordt doorgebracht (meer dan twee uur) leidt tot een daling van de algemene lichaamsbeweging met 9% tegen de leeftijd van tien jaar, een stijging met 10% van het aantal tussendoortjes en een stijging met 5% van de Body Mass Index (BMI), die zwaarlijvigheid meet, en opmerkelijke verliezen op het gebied van sociaal gedrag: de baby’s die het meest aan televisie worden blootgesteld zijn « minder autonome, minder volhardende en minder sociaal vaardige kinderen ». Voor elk extra uur dat een jong kind voor het kleine scherm doorbrengt, stelden de onderzoekers vast dat de belangstelling voor de klas op tienjarige leeftijd met 7% afneemt, en dat de wiskundige vaardigheden met 6% afnemen. Er was geen effect op de leesvaardigheid. Maar wat het meest indrukwekkend is, is de invloed van vroege televisieconsumptie op de sociabiliteit. Elk extra uur later vertaalde zich in een toename van 10% van het risico om slachtoffer te worden of « tot zondebok te worden gemaakt » door klasgenoten.

3. Kinderen die niet meer kunnen doen alsof

Tenslotte verandert televisieconsumptie het vermogen om te spelen. Veel kinderen vervelen zich zodra de televisie wordt uitgezet of de spelconsole wordt weggehaald. Ze hebben niet leren spelen omdat ze de tijd niet kregen. Fundamenteel leren vindt echter vooral in de vroege kinderjaren plaats door spel en interactie met de wereld. En spelen vergt inspanning. Het vergt doorzettingsvermogen, zelfregulering… net als bij intellectuele inspanning. Hoewel kinderen van nature geneigd zijn te spelen, moet dit vermogen, net als vele andere, op het juiste moment worden aangesproken om zich goed te kunnen ontwikkelen. Er is een tijd om te leren spelen, net zoals er een tijd is om te leren lopen en een tijd om te leren praten.

Het gebrek aan spontaan spel dat verband houdt met de overconsumptie van televisie leidt bij veel kinderen tot een moeilijkheid om « te doen alsof », waardoor hun vermogen tot uitvinding, schepping, humor en verbeelding wordt aangetast. Zij lopen het gevaar zich vast te pinnen op eenduidige gedragsmodellen en in alle omstandigheden slechts hetzelfde relationele register te gebruiken, bijvoorbeeld door zichzelf altijd als slachtoffer of agressor te beschouwen.

4. Welke voorzorgsmaatregelen?

a) Voor ouders: de 3–6‑9–12 regel

In de praktijk betekent deze regel: beeldschermen zoveel mogelijk vermijden vóór de leeftijd van drie jaar, nooit een persoonlijke spelconsole aan een kind aanbieden vóór de leeftijd van zes jaar, geen internet onder begeleiding vóór de leeftijd van negen jaar en geen internet alleen vóór de leeftijd van twaalf jaar (of vóór het begin van de middelbare school). Deze regel is noodzakelijk, maar uiteraard niet voldoende: schermen moeten op alle leeftijden worden gecontroleerd. Het wordt sinds 2011 doorgegeven door de Franse vereniging van ambulante pediatrie (AFPA)⁽⁶⁾. Laten we het overal ophangen, in ziekenhuizen en in de wachtkamers van operaties!

b) In de kleuterklas, het Drie Figuren Spel

Televisie houdt kinderen weg van het spel. Als zij ernaar kijken, hebben zij de neiging zich vast te zetten in starre mentale patronen waarin zij zichzelf slechts in één rol zien: altijd de agressor, altijd het slachtoffer of altijd de rechtvaardiger⁽⁷⁾. En het gevaar is dat zij in werkelijkheid systematisch dezelfde houding aannemen. Om deze situatie te verhelpen hebben wij een protocol ontwikkeld, en vervolgens met succes getest, dat wij het Drie Figuren Spel hebben genoemd, verwijzend naar de drie personages die in de meeste door kinderen bekeken en vertelde verhalen voorkomen: de agressor, het slachtoffer en de verbeteraar. Het probeert alle kinderen te verzoenen met de verschillende rollen die in een bepaalde situatie mogelijk zijn, door hen uit te nodigen ze allemaal te spelen.

Dit programma maakt deel uit van de randvoorwaarden voor de bestrijding van geweld op school. Het wordt geleid door onderwijzers en beantwoordt aan vijf van de zes doelstellingen die in de Franse programma’s voor de kleuterschool zijn vastgesteld: zich de taal eigen maken, de regels van de socialisatie en het samenleven leren, handelen en zich met het lichaam uitdrukken, de verbeelding gebruiken, en de verwijzing naar het geschreven woord op prijs stellen. Bovendien is het een vorm van beeldvoorlichting, het leert « doen alsof » en het vermindert het gebruik van gewelddadig gedrag door het vermogen tot empathie aan te moedigen. Het Franse Ministerie van Onderwijs zet zich hiervoor in. Het Drie Cijfers Spel wordt ook in België onderwezen.

c) Op de lagere school, een boekje van de Academie van Wetenschappen

Dit boekje (in principe beschikbaar in september 2012) wil leerkrachten activiteiten aanreiken die de nieuwsgierigheid en kennis van kinderen over hun relatie met beeldschermen ontwikkelen. Het is opgezet volgens zowel de voordelen als de gevaren ervan, en is opgesteld door de Académie des Sciences in samenwerking met het INPES (Institut National Pour l’Education à la Santé). Het model is dat van « La Main à la pâte ».

d) In elke school, de « tien om de schermen te temmen

Het doel is kinderen aan te moedigen actieve kijkers te worden die kunnen kiezen wat zij echt willen zien⁽⁸⁾. Tegelijkertijd nodigen ouders en opvoeders hen uit voor andere activiteiten. Wij zullen niet genezen van de overconsumptie van beeldschermen als wij niet inzien dat die overconsumptie verband houdt met een toenemende verzwakking van de traditionele banden, maar dat zij die banden op haar beurt voedt, door bij te dragen tot een steeds grotere eenzaamheid en psychologische onzekerheid. Het is deze vicieuze cirkel die de « Dizaine pour apprivoiser les écrans » wil doorbreken. Om de wereld anders te zien, moeten we experimenteren met concrete solidariteit rond specifieke doelstellingen, en dit is de gelegenheid om dat te doen.

Deze « Dizaine » is dus niet bedoeld om ons ervan te overtuigen beeldschermen uit ons leven te bannen, maar om ons te leren ons er niet langer door te laten tiranniseren. « Anders leren zien » gaat evenzeer over anders kijken naar schermen als over nadenken over hun plaats in ons leven. Het is niet voor niets dat deze « Dizaine » gebaseerd is op kinderen. Zij zijn de volwassenen van morgen die hun eigen kinderen zullen opvoeden met des te meer onderscheidingsvermogen ten aanzien van beeldschermen als zij zelf in een zo vroeg mogelijk stadium geholpen zijn daarmee om te gaan. Dit is onze verantwoordelijkheid als ouders en opvoeders.

Serge Tisseron⁽⁹⁾