Sainte Anne, een antagonistisch classicisme in La Borde

Na een stage van twee maanden in de Clinique de la Borde, kwam ik als psycholoog in opleiding terecht in het Centre Hospitalier Sainte-Anne, in het 14e arrondissement van Parijs. Het is een van de vier openbare instellingen voor geestelijke gezondheidszorg [EPSM] in de hoofdstad. Een plaats waar vroeger de beroemde en goed verdeelde kwartieren van de « Agités », « Gâteux », enz. werden gehouden. In het midden van de twintigste eeuw werd door de anti-psychiatrische bewegingen en de institutionele psychotherapie hard gewerkt om deze stijl van ziekenhuisorganisatie uit te roeien. De Sainte-Anne van 2014 is zeker niet meer de Sainte-Anne van Marc Stéphane’s Cité des fous, maar de instelling heeft zich de laatste decennia verwijderd van de grondbeginselen van de psychiatrie.

Stage lopen in Sainte-Anne na stage gelopen te hebben in La Borde maakt het mogelijk om een soms diametraal tegenovergestelde psychiatrische en organisatorische praktijk te zien. Op de afdeling waar ik de ontluikende psychologe speel, ben ik een beetje verbaasd en zelfs ongemakkelijk dat ik me in de zendruimte van de verpleegsters bevind, gescheiden van de wachtkamer.

Wat mij schokt is het schisma dat zichtbaar wordt gemaakt door de vanzelfsprekendheid van de architectuur tussen de « psychotische verzorgden », een soort Venus van Milo met een geamputeerd psychisch lichaam, die geduldig wachten op de zorg van de « normotypische verzorgers », een soort beeldhouwers in een witte jas. De metafoor lijkt misschien grof, maar het is duidelijk dat hier de patiënten wachten en de verzorgers zorgen, zoals de beeldhouwer die beeldhouwt en het standbeeld dat met eeuwig geduld wacht om gebeeldhouwd te worden.

Hier « profiteert » elke patiënt van een zorgprogramma, opgesteld tussen de patiënt zelf, zijn eventuele wettelijke voogd of curator en de arts-psychiater die belast is met de follow-up. De verzorgers waarmee ik heb gewerkt, hebben een interessante visie op de psychiatrie: zij streven er niet alleen naar de organen het zwijgen op te leggen of de symptomatologie uit te roeien, maar proberen voor het grootste deel de persoon te begrijpen en voor hem te zorgen. Het onderwerp behandelen in plaats van de ziekte te genezen. Een subtiele nuance die geleidelijk zou kunnen verdwijnen.

Wat ik hier ter discussie stel zijn niet de theoretische referenties, de kwaliteit van de opleiding van de verzorgers of de motivatie van de teams, maar veeleer de institutionele kliniek, de opvatting van het collectief en het probleem van de status-rol-functie. Hier is er geen sprake van dat een verpleger het werk van een zorgassistent doet, omdat zijn of haar taken minder waardig lijken. Hier zijn het de psychiaters die geraadpleegd worden tijdens de afspraken. Buiten deze precieze en afgebakende momenten is de ruimte-tijd van de taal zeer beperkt. In La Borde is de « interstitiële kliniek » zeer waardig: ze werkt aan de sfeer, aan de relaties, aan het bestaan. In mijn eenheid op Sainte-Anne wordt de « tussen-kliniek » niet gewaardeerd, wordt er niet aan gewerkt en is het slechts een tijd van wachten tussen twee dingen, een nutteloze tijd zogezegd. In een wandeling van vijf minuten met een bewoner van Labordia kwam ik soms meer te weten dan in een gesprek van vijfenveertig minuten met een patiënt van Sainte-Anne. Hier wordt de patiënt vooral gezien in zijn of haar individualiteit, in zijn of haar relatie met zijn of haar familie, werk, enz. De relatie met andere patiënten lijkt van weinig belang voor de verzorgers, die zich niet lijken te interesseren voor de analyse van de relatie van de patiënt met de groep. Dit komt misschien omdat de patiënten hier een « groep mensen » vormen, zoals Oury het omschrijft, in tegenstelling tot in La Borde, waar gestreefd wordt naar de permanente en plastische vorming van een collectief.

Is La Borde een mogelijk en relevant alternatief model voor de psychiatrie ? Sommige onverstandige tegenstanders zouden kunnen antwoorden dat het model van de Laboratoires niet kan worden gedupliceerd omdat het te duur is, met een zin als « Het is normaal dat La Borde goed werkt, het is een privé-kliniek, met een kasteel, veel bijgebouwen, paarden, een enorme moestuin, de hele tijd feestjes. Ze hebben geld, dat is zeker ». Laten we hier heel prozaïsch op antwoorden dat de prijs van een dag in La Borde gemiddeld zes keer lager ligt dan die van een klassiek EPSM, wat bijvoorbeeld neerkomt op 120 euro per dag per patiënt voor La Borde tegen ongeveer 800 euro per dag per patiënt voor Sainte-Anne. En toch wordt la Borde voortdurend met sluiting bedreigd, vooral door de toenemende eisen van de Hoge Gezondheidsautoriteit, terwijl la Borde economisch, ethisch en zorginhoudelijk gezien nog steeds een boeiend alternatief model van psychologische zorg en maatschappelijke verandering is.
Jill-Yann Doron