OEKRAÏNE, RUSLAND, NAVO: de feiten erkennen, de enige weg naar vrede (deel 1/3)

Met de oorlog in Oekraïne bereikt het dominante discours nieuwe hoogten van unilateralisme. Maar zelfs in de mainstream media is het mogelijk veel gegevens te vinden om een algemeen beeld van het onderwerp te vormen, hoewel het veel te weinig zichtbaar is. Degenen die leven in de dominante voorstellingen, gevoed door officiële bronnen, krijgen dus te maken met informanten wier ernst zij doorgaans erkennen. Het eerste deel van deze benadering is toegespitst op de betrekkingen met Rusland, de twee andere op de situatie in Oekraïne en zijn geschiedenis ⁽¹⁾.

Een veelzeggend teken van mediabiasme: sinds 24 februari hebben de media zich voornamelijk geconcentreerd op de oorlog in Oekraïne, die uiteraard veel aandacht verdient. Maar tegelijkertijd is de oorlog in Jemen jarenlang bijna onopgemerkt gebleven, terwijl onze landen een overweldigende verantwoordelijkheid dragen in dit conflict ⁽²⁾ dat een immense humanitaire ramp veroorzaakt⁽³⁾. Dit voorbeeld herinnert ons er ook aan dat het Westen het zich niet kan veroorloven om onder alle omstandigheden aanklager of inquisiteur te spelen. En dat het er veeleer om gaat, op een heldere manier, het standpunt van elk van de protagonisten in te nemen, aangezien wij niet beter zijn dan zij (dat is wel het minste wat we kunnen zeggen). Wat Rusland betreft, moet men zeker op de hoogte zijn van de autoritaire tendensen, de weelde en corruptie van de oligarchen, het dictatoriale verleden van de Sovjet-Unie, de samenwerking met regimes zoals dat van maarschalk Sissi, enz. Maar we mogen ook de weelde en vaak corruptie van onze Europese ambtenaren en ministers niet vergeten, het koloniale verleden en neokoloniale heden van een groot deel van het Westen — met oorlogen en staatsgrepen als politieke instrumenten — de decennialange steun aan een hele reeks dictaturen, autoritaire (of zelfs dictatoriale) gezondheidsstelsels, enz. enz. 

Werkelijkheden die niet zo zichtbaar zijn

Een dergelijke houding is des te belangrijker omdat veel feiten erop wijzen dat het Westen doorslaggevend verantwoordelijk is voor de verslechtering van de betrekkingen met Rusland. Een van de belangrijkste: tijdens de onderhandelingen over het einde van de USSR, tussen Sovjet- en Westerse leiders, pleitte Gorbatsjov voor  » een gemeenschappelijk Europees huis « , een eenuitgestrekte economische ruimte van de Atlantische Oceaan tot de Oeral « , met een Euraziatisch veiligheidssysteem van Lissabon tot Vladivostok, zonder militaire blokken. Deze voorstellen werden zonder discussie verworpen in West⁽⁴⁾.

In dezelfde geest heeft Vladimir Poetin reeds in 2001 de wens geuit tot samenwerking en toenadering tot het Westen, waarbij hij met name opriep tot een verdieping van de politieke, economische en maatschappelijke betrekkingen met Duitsland. Er is geen actie ondernomen⁽⁵⁾.

Een ander genegeerd voorstel was dat van de Russische president Dmitri Medvedev in 2008, die een gemeenschappelijk Europees veiligheidssysteem wilde waarin Rusland zou zijn opgenomen en waarmee de logica van militaire blokken zou kunnen worden doorbroken⁽⁶⁾.

In plaats van positieve reacties op dergelijke voorstellen, hebben wij gezien hoe de NAVO zich voortdurend uitbreidde naar Oost-Europa, terwijl zij haar raketlanceerbasis verveelvoudigde⁽⁷⁾. Natuurlijk moeten we rekening houden met de trauma’s van de Russisch-Sovjetoverheersing onder de Oost-Europeanen. Maar is het, om goede betrekkingen met een land te ontwikkelen, raadzaam om het niet te integreren, om aanbiedingen van billijke partnerschappen af te slaan, om een « cordon sanitaire » voor het land op te zetten? In dezelfde zin erkennen alle eerlijke waarnemers dat de regimewisseling van 2014 in Oekraïne niet meer en niet minder was dan een staatsgreep (en een bloedige ook) om een regering dicht bij het Westen te plaatsen (we zullen dit onderwerp in het tweede deel van het artikel bekijken)⁽⁸⁾.

Nog erger: in 2019 hebben de VS zich teruggetrokken uit een belangrijk kernwapenontwapeningsverdrag (het Intermediate-range Nuclear Forces Treaty)⁽⁹⁾. En in 2020 trok diezelfde mogendheid zich terug uit een andere ontwapeningsovereenkomst, het Open Skies-verdrag⁽¹⁰⁾.

Een resultaat van « democratiebevordering »?

Een zeer waarschijnlijk gevolg van deze houdingen en dit beleid is dat, volgens verschillende waarnemers, de Russische macht geleidelijk is geëvolueerd naar een politiek project dat heel anders is dan de voorstellen die aan de genoemde voorstellen ten grondslag liggen : het Eurasisme. Deze ideologie beschouwt Rusland en zijn naaste buren (Slaven, Roemenen, Grieken of Moslims) als een afzonderlijke « continentale entiteit », Eurazië genaamd, waarin Rusland een dominante rol speelt. Het neo-Eurazisme van na de Berlijnse Muur wordt gepopulariseerd door de ideoloog Alexander Dugin⁽¹¹⁾. Hij heeft met name regelmatig contact met Sergei Glaziev⁽¹²⁾ die sinds 2012 adviseur is voor integratievraagstukken in de Russische douane-unie⁽¹³⁾. Volgens deze ideologie staan Eurazië en andere beschavingen, die met hun tradities verbonden zijn gebleven, tegenover het Westen, dat de drager is van « anti-traditie »⁽¹⁴⁾. (Dit impliceert een in twijfel trekken van de moderne ideeën over vrijheid en gelijkheid in het bijzonder. Dit is niet verwonderlijk, gezien de mate waarin deze idealen door het Westen worden gebruikt en belasterd telkens wanneer zij als voorwendsel voor neokoloniaal beleid worden gebruikt. Laten we ook opmerken dat, in het geval dat de huidige Russische macht inderdaad beïnvloed is door het Eurazisme, het mogelijk is dat zij slechts bepaalde aspecten van deze ideologie behoudt en andere niet. Maar deze kwesties verdienen nog steeds aandacht). Zo lezen verschillende analisten Russische beleidskeuzes volgens een Euraziatische oriëntatie, vooral vanaf 2011, maar ook deels eerder⁽¹⁵⁾. Verschillende oorlogen of militaire of politieke operaties houden verband met een dergelijke oriëntatie: de tweede Tsjetsjeense oorlog⁽¹⁶⁾; het terugwinnen van Ossetië en Abchazië van Georgië; de bezetting van een strook Moldavisch grondgebied; enz. Het ligt voor de hand dat veel Russische besluiten hoofdzakelijk gebaseerd zijn op een defensieve logica; maar het is natuurlijk mogelijk dat in reactie op het Westerse hegemonisme een Euraziatische logica wordt vermengd met het defensieve motief.Een ander feit dat met deze gegevens in verband kan worden gebracht (ook al is het ook hier waarschijnlijk in de eerste plaats de reactiedimensie die een rol speelt) : op 21 februari heeft de Russische president in een televisietoespraak verklaard dat Oekraïne nooit een echte staat is geweest en dat het in de 20e eeuw « kunstmatig » is gecreëerd.^de eeuw. In deze lange toespraak beweerde Poetin dat de NAVO verantwoordelijk was voor de situatie en beloofde hij « historische gerechtigheid » voor Rusland te herstellen⁽¹⁷⁾.

Wanneer zelfingenomen notabelen klokkenluiders worden

Dit is des te betreurenswaardiger omdat vele klokkenluiders de risico’s en leugens in verband met de genoemde westerse attitudes en beleidsmaatregelen aan de kaak hadden gesteld en dat nog steeds doen. Hun waarschuwingen zouden des te opvallender moeten zijn omdat veel van deze mensen deel uitmaken van het westerseestablishment en het deel daarvan dat als meer respectabel wordt beschouwd. Bijzonder belangrijke voorbeelden van deze posities zijn

Voormalig minister van Buitenlandse Zaken en eerste minister Dominique de Villepin verwerpt het idee dat het Rusland van vandaag imperialistisch en expansionistisch is⁽¹⁸⁾. Voor voormalig minister van Buitenlandse Zaken Hubert Védrine kwam de aankondiging van de toetreding van Oekraïne tot de NAVO neer op het provoceren van Rusland⁽¹⁹⁾.

Reeds in 2014 publiceerden 60 vooraanstaande figuren uit de Duitse politieke, economische, culturele en mediawereld een open brief waarin zij het westerse beleid ten aanzien van Rusland scherp bekritiseerden.

Voormalig minister van Buitenlandse Zaken Roland Dumas stelt dat « Frankrijk de voorhoedehond van het [Atlantisch] bondgenootschap [en dus van de NAVO]⁽²⁰⁾ is geworden « .

Wolfgang Richter, onderzoeker bij de in Berlijn gevestigde Fondation Wissenschaft und Politik (een instituut dat wordt gefinancierd door de Duitse kanselarij en dus verre van een Poetinistische organisatie is), zegt dat de VS alle pogingen om de Oekraïense crisis op te lossen heeft gedwarsboomd⁽²¹⁾.

Bijzonder uitdagende analyses, vanwege de auteur, zijn die van Klaus von Dohnanyi. Dohnanyi is een voormalige West-Duitse (sociaaldemocratische) minister en voormalig burgemeester van Hamburg. Hij is ook lid van deAtlantik-Brücke⁽²²⁾. Deze vereniging is het Duitse equivalent van deAtlantic Bridge, die door Margareth Thatcher werd opgericht om het VK en de VS dichter bij elkaar te brengen. Dus ook hier zijn we nogal ver verwijderd van het Panslavisme. Vooral omdat Dohnanyi nooit dicht bij Rusland is geweest. Een paar weken geleden noemde hij het een « dictatuur met een democratische camouflage⁽²³⁾ « . Dezelfde oud-minister verklaarde echter tegelijkertijd: « De Verenigde Staten hebben Rusland herhaaldelijk geprovoceerd, vooral met hun beleid ten aanzien van Oekraïne ( …). Zij werken aan het creëren van spanning tussen Europa en Rusland. De uitbreiding van de NAVO naar het oosten was vanaf het begin, sinds 1990, door Washington gepland.⁽²⁴⁾ « Al in 2014 publiceerden 60 vooraanstaande figuren uit de Duitse politieke, economische, culturele en mediawereld een open brief met de titel: » Nog een oorlog in Europa? Niet in onze naam! « ⁽²⁵⁾. Deze tekst was zeer kritisch over het Duitse en Westerse beleid ten aanzien van Rusland. De brief is beschikbaar in Franse vertaling op⁽²⁶⁾. Onder de auteurs bevinden zich christen-democraten, liberalen, sociaal-democraten, enz., waaronder voormalige minister-presidenten en voormalige federale ministers. Michail Gorbatsjov⁽²⁷⁾ heeft sinds de val van de USSR herhaaldelijk kritiek geuit op de westerse houding tegenover zijn land:⁽²⁸⁾. Wij weten echter hoe vreemd deze persoonlijkheid is aan elk nationalisme en hij hoeft zijn pacifisme niet meer te bewijzen. Ook in 2021 beschuldigde deze voormalige president de VS ervan de NAVO niet te gebruiken voor defensiedoeleinden, maar voor overheersing⁽²⁹⁾. Deze stemmen worden aangevuld door een aantal belangrijke deskundigen, zoals Pascal Boniface, Daniele Ganser, Michael Lüders, Michel Raimbaud, enz.

Samenwerken? JA! (Maar wij bepalen de prijzen)

In antwoord op de historische herinneringen en de zojuist naar voren gebrachte standpunten zou men kunnen zeggen dat er tussen de voorstellen van Gorbatsjov in 1990 en die van Poetin in 2001 een nauwe samenwerking is geweest met een Russische president, Boris Jeltsin. Dit waren echter geen samenwerkingsverbanden tussen soevereine landen, maar overeenkomsten die ten koste van Rusland werden gesloten. Zoals Michael Lüders, politicoloog en lange tijd speciaal gezant voor het Oosten voor de bekende Duitse krant Die Zeit⁽³⁰⁾ :  » Poetin heeft een einde gemaakt aan de uitverkoop van Russische hulpbronnen aan westerse — vooral Amerikaanse — bedrijven, die zich onder zijn voorganger Jeltsin op een presenteerblaadje konden laten serveren.⁽³¹⁾« Laten we ook een uittreksel voorlezen van een analyse uit 2003, van een politicoloog van de ULg, die deze informatie aanvult. Deze onderzoeker herinnert met name aan de ernst van de situatie in Rusland na het einde van de USSR, en aan het feit dat het Westen, geconfronteerd met deze situatie, zich niet haastte om te helpen, maar om ervan te profiteren:  » Vladimir Poetin heeft het initiatief ook genomen vanwege de op handen zijnde nieuwe privatiseringen, die van staatsmonopolies zoals Gazprom ( …) Hij kon niet aanvaarden dat de oligarchen, die hun greep op de economie versterken, alleen zouden beslissen over de voorwaarden waaronder multinationale ondernemingen voet aan de grond zouden krijgen. (…) Mannen die gisteren nog als vulgaire oplichters werden beschouwd, zijn nu de kampioenen van de vrijheid geworden, omdat zij bereid zijn de vruchten van hun financiële engineering met het Westen te delen en zich verzetten tegen de « statisten » die zich rond de « ex-spion » Poetin hebben gegroepeerd ( …). In het Westen is men meer begaan met hun lot dan met de tientallen miljoenen slachtoffers van de postcommunistische ineenstorting.⁽³²⁾ « Dit helpt ons waarschijnlijk om de koudwatervrees te begrijpen die in het Westen zeer snel is ontstaan tegenover een president als Poetin. Natuurlijk worden de oligarchen met wie hij banden heeft ook rijk⁽³³⁾. (Voor hem lijkt alles onbestemd⁽³⁴⁾.) Maar de entourage van Jeltsin had deze mensen niets te benijden⁽³⁵⁾; dus dat is niet wat het Westen dwars zit. En het behoud van de Russische controle over de hulpbronnen van Rusland maakt een zeer belangrijk verschil, ondanks alle kritiek op het huidige leiderschap in dat land. (Bovendien is het in de huidige situatie waarschijnlijk niet mogelijk om het zonder allianties met sommige oligarchen te doen). Uit dit alles blijkt vooral het volgende : in zeer invloedrijke westerse kringen wordt Rusland in de eerste plaats gezien als een concurrent en vooral als een potentiële bron van goedkope hulpbronnen, niet als een echte partner. En natuurlijk nog minder als land met een bevolking die haar hulpbronnen nodig heeft om te leven. 

Helder zien, een essentiële voorwaarde voor vrede

Een belangrijke opmerking over de belangrijkste verantwoordelijkheden : althans op het gebied van de internationale betrekkingen is het vaak moeilijk voor te stellen dat, in een bepaalde situatie, een van de hoofdrolspelers een grotere verantwoordelijkheid zou kunnen hebben dan de anderen. Er zijn echter een aantal factoren die dit kunnen verklaren. In dit geval is het zeer waarschijnlijk dat het het feit is dat de VS, volgens zeer goed geïnformeerde waarnemers⁽³⁶⁾, in verval zijn. En het is heel goed denkbaar dat een afnemende wereldmacht zijn verlangen naar controle zou kunnen intensiveren uit angst of weigering voor verzwakking⁽³⁷⁾. Een ander belangrijk feit is dat de heersende klasse in de VS een toenadering tussen Rusland en Duitsland vreest; het idee is dat een alliantie tussen Duitse technologie en Russische bodemrijkdommen zou leiden tot de vorming van een macht die in staat zou zijn de VS te overheersen. Deze angst wordt het meest expliciet geuit door George Friedman, directeur van Stratfor, een toonaangevend Amerikaans inlichtingen en analyse bedrijf. Maar bovenal: Friedman legt ook uit dat het voorkomen van een toenadering tussen Rusland en Duitsland een hoofddoelstelling is van het Amerikaanse beleid⁽³⁸⁾. Dit is waarschijnlijk een andere zeer belangrijke verklaring van het beleid in kwestie. Denk ook aan de machtige invloed, met name in de VS, van het militair-industrieel complex, dat altijd geïnteresseerd is in wat verdeeldheid, spanningen en conflicten bevordert.

Het is van essentieel belang te weten welke de dominante verantwoordelijkheden zijn, niet om te beschuldigen, maar om doeltreffend op te treden. Hoe kan men immers adequaat handelen wanneer men geconfronteerd wordt met een problematische situatie, wanneer men de fundamentele oorzaken ervan niet kent? Voorts is het, vooral in verband met het zogenaamde Eurazië, duidelijk dat onrechtvaardig beleid en onrechtvaardige oordelen, zoals die van het Westen, zeer gevaarlijke kiemen zijn van conflicten en extremistische of reactionaire bewegingen. Dit werd maar al te duidelijk na het Verdrag van Versailles, waarin de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog alle verantwoordelijkheid voor die oorlog bij Duitsland hadden gelegd, hetgeen ongegrond was. Alle historici zijn het erover eens dat dit een van de hoofdoorzaken was van de ontwikkeling van het nazisme. Eerlijkheid en rechtvaardigheid zijn onontbeerlijke remedies tegen geweld en extremisme.

Daniel Zink voormalig coördinator van de non-profitorganisatie Carrefour des Cultures 

Met dank aan Alain Adriaens voor zijn onderzoek en bijdragen met betrekking tot het Eurazisme en het Russische beleid naar aanleiding van westerse attitudes en beslissingen.