Nudging en geïnformeerde toestemming: geen goede combinatie

Wat is nudging? We kunnen proberen deze term als volgt te definiëren: « Nudging: iemand overhalen om iets te doen, geleidelijk of door vleierij; iemand zachtjes aanmoedigen om iets te doen »⁽¹⁾. Waarom er over praten in een context van politieke en gezondheidscrisis? Belangrijker nog, wat heeft dit te maken met geïnformeerde toestemming?

Deze gedachten en vragen kwamen bij mij op door het lezen van de rapporten van een groep psychologische deskundigen die de regering adviseren over het beheer van de huidige crisis en die rapporten publiceren, die allemaal online beschikbaar zijn⁽²⁾. In de eerste plaats was ik verheugd over het bestaan van een dergelijke groep, gezien de desastreuze gevolgen van dit crisisbeheer voor de geestelijke gezondheid van de gehele bevolking. Ik vond het een uitstekend besluit dat psychologen zich mobiliseerden en de geestelijke gezondheid op de agenda van dringende zorg plaatsten. Ik was nogal verbaasd te zien dat deze groep een aanzienlijk aantal sociaal-psychologen omvatte. Verbaasd, want geestelijke gezondheid is niet de voornaamste zorg van deze tak van de psychologie. Dus wat adviseren de sociaal psychologen in deze groep? Dit werd duidelijker toen ik het verslag over « Voorwaarden voor vaccinatie » las, en het is op dit verslag dat ik dit artikel baseer. 

In dit verslag wordt het sociale gedrag van de bevolking geanalyseerd en wordt nagegaan wat er moet worden gedaan om de mensen ertoe aan te zetten zich te laten vaccineren en de befaamde vaccinatiegraad van 70% te halen, waarvan ik de relevantie in dit artikel niet zal bespreken. Het volstaat te zeggen dat er geen consensus bestaat in de wetenschappelijke gemeenschap⁽³⁾. Deze woorden vielen me op: « moedig mensen aan zich te laten vaccineren. Wat bedoelden ze daarmee? Het verslag laat weinig ruimte voor twijfel: het gaat openlijk over de ontwikkeling van een kader om mensen aan te moedigen en te stimuleren zich te laten vaccineren, en er wordt een hele reeks adviezen gegeven over de manier waarop deze vaccinatiedoelstelling van 70% kan worden bereikt. Er worden verschillende technieken gebruikt om dit doel te bereiken, wat mij brengt bij het fameuze « nudging », dat de achtergrond vormt van dit verslag. Hoewel deze term niet expliciet wordt genoemd in dit specifieke verslag, wordt hij wel genoemd in het verslag getiteld « Synthesis Report of the Psychology and Corona Expert Group », in aanbeveling nr. 7⁽⁴⁾.

Hier volgt een andere definitie, uit een wetenschappelijk artikel dat in het verslag wordt geciteerd: « Nudges kunnen worden gedefinieerd als interventies die mensen in een bepaalde richting wijzen maar hen ook in staat stellen hun eigen keuzes te maken « ⁽⁵⁾. Nudging is dus een techniek die erop gericht is het gedrag van een persoon of een groep mensen in een bepaalde richting te beïnvloeden, te sturen en de keuze uiteindelijk aan hen over te laten. Dit laatste punt is een paradox om redenen die hieronder worden uiteengezet. Wat in deze definitie niet expliciet wordt vermeld, hoewel het wel wordt geïmpliceerd, is dat nudging plaatsvindt zonder dat de persoon of de groep zich daarvan bewust is, wat een cruciaal aspect is. Het is interessant op te merken dat in het artikel waaraan deze definitie is ontleend, sprake is van de vaccinatie van kinderen in scholen en kinderdagverblijven, hetgeen totaal verschillend is van het covid-vaccin en de huidige vaccinatiecampagne. 

Het verschil is fundamenteel omdat over covaccins, ondanks de eenzijdige gedachte die door de media wordt verspreid, geen wetenschappelijke consensus bestaat over het feit dat zij de enige oplossing zijn om uit deze crisis te geraken, die pas zal plaatsvinden wanneer wij de befaamde 70% gevaccineerden hebben bereikt, een cijfer waarvan de wetenschappelijke basis hoogst onzeker is en dat op geen enkele wijze rekening houdt met de natuurlijk verworven immuniteit, die niettemin zeer doeltreffend is⁽⁶⁾. Dit is in strijd met de situatie die wordt beschreven in het bovengenoemde artikel van Giubilini en collega’s, dat logischerwijs niet kan worden beschouwd als een voorbeeld dat in dit geval moet worden gevolgd.

Wat de vaccinatiecampagne tegen covidae betreft, is er een groot probleem: door mensen te manipuleren om zich te laten vaccineren (want daar gaat het om, en het lezen van het rapport van de psychologen laat weinig ruimte voor gerede twijfel), wordt hen hun geïnformeerde toestemming ontnomen. Hoe kunnen we immers spreken van « geïnformeerde toestemming » als we gemanipuleerd zijn om deze beslissing te nemen? Hebben we echt gekozen? Hebben wij werkelijk alle informatie tot onze beschikking om een beslissing te nemen die echt de onze is, zonder invloed van buitenaf? Of is onze toestemming « gefabriceerd »? Wanneer wij onbewust in een bepaalde richting worden geduwd, met behulp van « nudging », en dan te horen krijgen dat wij uiteindelijk een keuze hebben, lijkt dit sterk op de manipulatietechniek die bekend staat als de « illusie van vrijheid », en die goed is beschreven in de wetenschappelijke literatuur, met name door Joule en Beauvois⁽⁷⁾. Kortom, het gaat erom de keuze van een persoon in een vooraf bepaalde richting te manipuleren en hem de illusie te geven dat hij een keuze heeft zonder enige invloed, terwijl er in feite alles aan wordt gedaan om ervoor te zorgen dat zijn keuze precies in die richting wordt georiënteerd. Deze techniek is uiterst effectief.

De paradox van het leven in een democratie is uitdagend, en roept vele diepgaande vragen op: is dit de maatschappij waarin wij willen leven? Kunnen wij een samenleving « democratie » noemen als de regering ons willens en wetens in een richting duwt zonder dat wij het weten en zonder dat wij inspraak hebben? Welke waarden worden door deze praktijken overgebracht? Wat is het verschil met een vorm van « sociale training »? Welke ruimte is er nog voor debat, voor transparantie en eerlijkheid, voor het stellen van vragen, voor nederigheid, voor pluraliteit van meningen en voor het recht die te uiten? Hebben wij dit alles eindelijk opgegeven en daarbij het onderwijs en de pedagogie opgegeven ten gunste van de marketingtechnieken? Is er nagedacht over de gevolgen van een dergelijke vorm van bestuur? Zitten we in een utilitaristische drift van « het doel heiligt de middelen »? En hoe zit het met de wetenschap die deze technieken ontwikkelt om de politiek te dienen zonder enig overleg met het publiek? Welke gevolgen zal dit hebben voor het vertrouwen van de burgers in de wetenschap en de wetenschappers? Deze laatste vraag verbaast mij in het bijzonder omdat zij het onderwerp was van het laatste tijdschrift « De wereld van morgen voorstellen: Wetenschap in het tijdperk van wantrouwen ».⁽⁸⁾ Dit is des te verbazingwekkender omdat sommige leden van deze groep psychologen betrokken waren bij het opstellen van dit artikel.

Kunnen wij een samenleving « democratie » noemen als de regering ons willens en wetens in een richting duwt zonder dat wij het weten en zonder dat wij inspraak hebben? Welke waarden worden door deze praktijken overgebracht? Wat is het verschil met een vorm van « sociale training »?

Ondanks deze vele problemen wordt er geen enkele genoemd in de verslagen van de psychologen, die zich niet veel lijken aan te trekken van de gevolgen van hun adviezen of de waarden die zij uitdragen. Blijkbaar, zolang je het doel bereikt, doet de rest er niet toe. Dit is een formele toepassing van « het doel heiligt de middelen ».

Concluderend, ik pleit niet voor een verbod of een totale veroordeling van nudging. Ik heb een groot probleem met het feit dat hierover geen maatschappelijk debat is gevoerd, dat deze technieken worden gebruikt zonder dat de hele bevolking daarvan op de hoogte is en dat er geen waarborgen zijn tegen de voor de hand liggende misbruiken die zich bij het gebruik ervan kunnen voordoen. Wat gebeurt er als je het doel verkeerd hebt? Wat zou er gebeuren als we een hele bevolking massaal beïnvloeden in een richting die uiteindelijk meer kwaad dan goed doet? Moeten de doelstellingen niet met de rechtstreeks betrokkenen worden besproken voordat zij worden nagestreefd? Ik ben van mening dat dit alles openlijk moet worden besproken en dat de burgers — althans een aantal van hen, want alle burgers zijn natuurlijk illusoir — hierbij actief moeten worden betrokken. 

Ik denk dat onze democratieën tijdens deze crisis al hun zwakheden hebben getoond en dat zij moeten evolueren, zichzelf opnieuw moeten uitvinden en moeten evolueren naar een veel directere regeringsvorm door een veel actievere deelname van de bevolking te bevorderen, met het risico te worden vervangen door systemen die donkere sporen in de geschiedenis hebben nagelaten. Ik ben er diep van overtuigd dat de burgers enthousiast en gemotiveerd zullen zijn om weer een veel tastbaarder macht over de samenleving te krijgen dan alleen maar het feit dat zij gaan stemmen, wat uiteindelijk uitstekend zou kunnen zijn voor de geestelijke gezondheid, doordat het gevoel van macht om te handelen wordt bevorderd en wordt voorkomen dat men wegzakt in defaitisme en pessimisme. 

In het licht van de huidige crisis en de aanhoudende klimaatcrisis is het op zijn zachtst gezegd meer dan wenselijk om een gevoel van fatalisme te vermijden, want dat heeft nog nooit iets opgelost. Op dit moment, hebben we die luxe niet meer.

Ludwig Hemeleers