Laten we de cultuur terugnemen!GeSCHIkELIjKe ConFerenCeS: een cULTUreelE oFFenSIVe ConTreSS!

Heeft het moderne formele onderwijs de neiging om het individu te emanciperen? Is niet juist het principe, de wijze van functioneren, het tegendeel van deze mogelijke « bevrijding » door kennis? En een school die je helpt denken — we weten al dat het je helpt uitgeven — Ondanks een zeker ideologisch totalitarisme dat het steeds moeilijker maakt om de uitgestippelde weg te veranderen (work-cum-metro-dodo), zouden we niet zijn waar we nu zijn als de school ons zou helpen om onszelf de juiste vragen te stellen, om vraagtekens te zetten bij wat is, om steeds onze belangen af te wegen, die van anderen, de wereld die zij delen en van de prachtige diversiteit die het bewoont. 

Franck Lepage, een subversieve iconoclastische intellectueel, confronteert ons door zijn definitie van het volksonderwijs en de culturele herbestemming die het mogelijk maakt, met wat we graag vergeten: de politiek zit in de cultuur, maar de cultuur heeft de politiek om zeep geholpen door haar officiële scheppers willekeurig te scheiden van haar passieve toeschouwers. 

Franck Lepage, een getalenteerd begeleider van gesticuleerde conferenties, deelt met ons zijn opvatting over wat volksonderwijs is, en zou moeten zijn.

Wat heeft een clandestiene politieke uitlegsessie met dorpsbewoners in Chiapas te maken met een workshop zoutdeeg in een vrijetijdscentrum voor kinderen? Geen enkele! Toch verwijzen beide naar volksopvoeding. Ons wordt vaak gevraagd naar de definitie van volksopvoeding. Alsof er een definitie is… maar die is er niet. Goed voor jou. Het is de kracht van dit concept dat het zich niet in een definitie laat opsluiten. De dag dat er een definitie is van volksopvoeding, zal het dood zijn. Dit polysemisch begrip (dat veel verschillende betekenissen draagt, dat veel verschillende dingen betekent) omvat volkomen tegenstrijdige ideeën en praktijken en is daarom beschikbaar en toe-eigenbaar voor strijd en actie. Youppie!

en ten eerste, wat noemen we « volksopvoeding »? 

Laten we in ieder geval zeggen dat volksopvoeding niet de opvoeding van het volk is, maar een opvoeding waarvan de vorm en de modaliteiten volks zijn. In het spel van definities kunnen we er verschillende riskeren, van de minst politieke tot de meest politieke; van de minst geleerde tot de meest geleerde… 

-Vage onderwijsdefinitie: volksonderwijs zou « alle vormen van onderwijs buiten de school » omvatten. Dit is een typische definitie van volksonderwijs als een buitenschoolse niche, als een sociaal-educatieve markt. Vat-alles concept. Dit omvat alle vormen van pedagogie die verband houden met sociaal-educatieve activiteiten. Deze definitie is niet alleen apolitiek, maar ook antipolitiek. Het is niet van ons. Het is begrijpelijk, maar het structureert honderden verenigingen die zeker een verdienstelijk sociaal-educatief werk doen, maar die het erg moeilijk vinden om politiek te zijn! 

-Een definitie van sociale praktijken zoals wederzijds onderwijs (peer education), dicht bij de animatie van de Canadese gemeenschap, volksonderwijs lijkt hier op netwerken voor kennisuitwisseling: jij leert mij hoe ik een motor moet verwisselen, ik leer jou naaien! Ja, maar wie zal me leren over klassenstrijd? 

-Procedurele wetenschappelijke definitie van het type « pedagogische wetenschappen »: « volksopvoeding is een opvoedingspraktijk waarbij de ontvanger van de opvoedingshandeling betrokken is bij het bepalen van de inhoud van de overgebrachte legitieme kennis » (SIC)… deze definitie heeft de verdienste dat zij de vraag naar de legitimiteit van kennis benadert: wat is kennis, wat is legitieme kennis, wat is volkskennis? Wat is nutteloze kennis, wat is dode kennis (Marignan: 1515), wat is nuttige kennis voor collectieve actie? Is woede kennis? Is de woede van een jonge immigrant uit de voorsteden over zijn geblokkeerde vooruitzichten op een baan of de vernederende praktijken van zijn leraren voor hem kennis? Vormt de ervaring van vijfendertig jaar maatschappelijk werk in een stad voor een maatschappelijk werker kennis? 

-Zoals u ziet, is onze definitie van volksopvoeding politiek: voor ons zou « wederzijdse politieke emancipatie » een goede definitie zijn. We zouden het ook kunnen hebben over het werk van de cultuur in de sociale en politieke transformatie. Op voorwaarde dat we het eens zijn over het woord cultuur en over de uitdrukking sociale transformatie! 

wat noemen we ‘cultuur’?

Door mannen en vrouwen in de 19e eeuw weg te rukken van hun beroep (boeren, ambachtslieden), hun tradities of hun familie- of dorpsgemeenschap, en hen in de steden aan machines vast te ketenen als louter hulpkrachten voor deze machines, heeft het industrieel kapitalisme een massale culturele onteigening bewerkstelligd. Miljoenen mensen zijn verstoken van cultuur, d.w.z. van identiteit en zelfbewustzijn, louter slaven in fabrieken. Machinisme staat hen niet langer toe na te denken over wat ze doen of wat ze zijn. Hun waarde, in hun eigen ogen en in de ogen van de maatschappij, is in dit nieuwe waardesysteem bijna nihil. Zij zijn in het beste geval slechts automaten in een overlevingssituatie, in het slechtste geval een stelletje schurken die hun uitschakeling zullen rechtvaardigen door de eerlijke mensen, de goede mensen, (de mensen die het goed hebben) tijdens de Commune van Parijs. 

Als je vijfendertig jaar lang twaalf uur per dag hetzelfde doet, heb je geen vak (je hebt alleen een baan). De voedselwerkers die al vijfendertig jaar lang zeven uur per dag kippen ophangen, hebben geen « baan ». Zij bouwen hun cultuur op buiten hun werk, in hun sociale, vrijetijds- of activistische leven. In het algemeen gesproken is het management van vandaag, door de manier waarop mensen over hun werk denken te elimineren en te vervangen door een reeks gestandaardiseerde procedures, in naam van een zogenaamde kwaliteitsbenadering die niets anders is dan een productiviteitsbenadering, bezig de mensen te her-proletariseren. Hetzelfde systeem van culturele onteigening is nog steeds aan het werk. 

Deze massa proletariërs, hun poging om beetje bij beetje te begrijpen wie zij zijn (bijna niets, dan beetje bij beetje een sociale klasse die zich bewust is van zichzelf) zullen we « volksopvoeding » noemen. Men zou kunnen zeggen politieke opvoeding, en dit is de « culturele » dimensie van de arbeidersbeweging. Het langzame werk van de arbeidersbeweging van de 19e eeuw, dat juist bestond in het verwerven van een cultuur… in het maken van « klasse ». Dit gaf aanleiding tot organisatorische systemen (vakbonden, arbeidsbeurzen, onderlinge hulpfondsen, enz.) en tot discussies die vandaag de dag merkwaardig zouden lijken (weigering om hun kinderen naar de school van de bourgeoisie te sturen). Cultuur is dan het geheel van strategieën die een individu mobiliseert om zich te verzetten tegen overheersing. Men zou ook kunnen zeggen dat volksopvoeding het werk van de cultuur is in de sociale verandering. Op voorwaarde dat het woord cultuur wordt opgevat als het politieke begrip van overheersing en dat het woord sociale transformatie wordt opgevat als het middel om deze overheersing te weerstaan in de richting van steeds grotere gelijkheid. Waarom geen revolutie? 

Hier krijgt het gebaar van het opeisen van de eigen ervaring en het opeisen om er een cultureel object van te maken, zijn volle betekenis in de gesticuleerde lezingen.

Niet alle management is goed 

Goed nieuws: er gebeurt iets op cultureel gebied… zo vreemd en subversief dat geen van die beroemde « culturele plaatsen » die zich altijd zorgen maken over nieuwigheid zich eraan zal wagen. 

Toen de culturele onteigening eenmaal een feit was, legde de bourgeoisie een opvatting van cultuur op die volkomen los stond van het leven, het werk en de overheersingsverhoudingen; een speelse cultuur waarvan de meligheid van de hedendaagse kunst een tamelijk goed beeld geeft. Vanaf dit punt wordt « Cultuur » een systeem dat zo georganiseerd is dat degenen die het produceren en degenen die het ontvangen nooit met elkaar verward worden. Er zijn dus mensen wier werk het is om voorstellingen van de maatschappij te maken, en een ongedifferentieerde menigte, het « publiek » genaamd, uitgenodigd om te komen en het mysterie te aanschouwen⁽¹⁾. Het gevaarlijke vraagstuk van de praktijken is gedegradeerd tot de onschuldige titel van amateurisme, en het sociaal-culturele is uitgevonden om de bevolking weg te houden van het heilige, om de arbeiders niet te vermengen met de sovjets. Het zou verwarrend zijn als iedereen het op zich nam om de voorstellingen die hij legitiem achtte uit te werken en vervolgens voor te stellen in plaats van de deskundigen. Het is duidelijk dat een van de drie pijlers van het kapitalisme de professionalisering van alle activiteit is, die zelf een voorwaarde is van de handelswaar⁽²⁾. Cultuur behoort toe aan de cultuur! 

Laten we ons eens voorstellen dat een zogenaamde « maatschappelijk werker » (horror) een theaterpodium overneemt en ons begint te vertellen over de voorwaarden voor het weigeren van een aanvraag voor een minimum sociale uitkering! Antigone zou zich omdraaien in haar graf. Laten we verder gaan: laat een ambachtsman ons de onderbuik van het timmermansvak onthullen, een fysiotherapeut of een arts de liberale economie van het lichaam, een leraar de nachtmerrie van de school in wording, of een plaatselijke missieadviseur voor de werkgelegenheid, de obsceniteit van de « invoeging » van jongeren… en laten we ons voorstellen dat we de slechte smaak zo ver doorvoeren dat we deze gedrochten « gesticuleerde conferenties » noemen… Het zou een inbraak met cultuur zijn. Erger nog, een ontheiliging: het binnendringen van banaliteit in de plaats van het heilige. Alsof het universele niet meer in Athene verbleef, maar in een sociaal verzekeringsbestand. Eind 2014 zullen een honderdtal gesticulatoren zich aan deze infaam hebben gewaagd. Wat hier wordt geïnitieerd is subversief, wanneer het culturele systeem bestaat uit het voorstellen van alleen transgressie, in plaats van subversie ⁽³⁾. Mensen die nog nooit een voet in een schouwburg hebben gezet, nemen zonder blikken of blozen plaats om te horen over zaken die hen aangaan! De wereld op zijn kop! 

Aanbieden om je persoonlijke ervaring van overheersing om te zetten in een deelbaar politiek object is daarom een zeer culturele daad. Hier ontmoet het intieme het universele. Men zou de gebarende conferentie kunnen omschrijven als de ontmoeting van warme en koude kennis. Dit geeft geen lauwe kennis, het geeft een storm! Hete » kennis: « onwettige » kennis, volkskennis, politieke kennis, ervaringskennis… kennis die nuttig is voor collectieve actie… vandaar het idee van « oncultuur », of « ongeoorloofde politieke vertellingen »… Als je deel moet uitmaken van de universiteit om in het openbaar over een onderwerp te mogen spreken, dan is wat je in twintig jaar activiteit hebt begrepen weinig waard en heeft het slechts de verachte status van « stemmingmakerij ». 

Koude » kennis: De universiteit publiceert uitstekende politieke en sociologische analyses over alle onderwerpen… Boltanski en Bourdieu over de cultuur van het kapitalisme, Castels over het sociale, Eme en Wuhl over integratie, Dubet over de school, Donzelot over de stad… hoe komt het dat deze kennis niet van nut is voor mobilisatie en collectieve actie?⁽⁴⁾? Sociale « actoren » lezen weinig of niets van de produktie van intellectuelen, die zelf weinig of niets van het werk van sociale actoren ontmoeten. Men zou kunnen aanvoeren dat maatschappelijk werkers naar conferenties moeten gaan, maar wanneer zullen conferenties belangstelling tonen voor het werk van de maatschappelijk werker? En wanneer krijgen we de kans om te worden voorgelicht, uitgelegd en geanalyseerd over het werk van een maatschappelijk werker, waar we — het moet gezegd worden — niets van afweten! 

Het idee van de gesticuleerde conferentie is dat van een overdracht, die NOOIT geautoriseerd, nooit georganiseerd is: de overdracht van de collectieve (d.w.z. politieke) ervaring die wij in de loop van onze ervaring opslaan. De gebarenconferentie is een wapen dat het volk zichzelf geeft. Het is een opzettelijk slechte vorm, om niet te worden geparasiteerd door « culturele » overwegingen waarbij esthetiek voorrang zou krijgen op politiek. Om anderen toe te laten in onze subjectiviteit en het universele en dus het politieke te bereiken. Het blootleggen van de systemen van overheersing zoals wij die ervaren hebben en het verzamelen van nuttige kennis voor collectieve actie.

Het is geen militante uiteenzetting, maar een persoonlijk relaas, met autobiografische anekdotes, die de analyses illustreren en « waar » maken. De kracht van de anekdote is echt. Een geanalyseerd politiek commentaar op het onderwerp in kwestie (de ‘hete’ kennis)…dat ik zelf begreep. Mijn gedachten. Externe academische input over de kwestie (« koude » kennis)… wat anderen erover gezegd hebben. Je leert iets. Een historische dimensie: historiciteit betekent dat men zich de manoeuvreerruimte herinnert, dat men begrijpt hoe het probleem in elkaar zat. Dit alles resulteert in belichaamde politieke theorie, dat wil zeggen, juist bruikbare kennis voor collectieve actie of, anders gezegd, het werk van cultuur in sociale en politieke transformatie. Als WIJ allemaal onze gebarenconferentie hebben gedaan, hebben ZIJ verloren. 

woorden van de directie 

De gebarende conferenties in het huidige systeem zijn David tegen Goliath; het voordeel van David in deze strijd is een veelheid van vrije gezichtspunten, van verhalen; een veelheid van stemmen die vragen stellen, oplossingen bedenken, terwijl de kolos aan de voorkant steeds eenvormiger en stijver wordt. De gebarende conferenties zijn de hoop om hem neer te halen. (Juliette R.) 

Hoe breng je de boodschap over? Met welke legitimiteit? En hoe kan ik al die onverantwoordelijke praktijken waarvan ik getuige ben, aan de kaak stellen? Hoe open je de ogen van mensen zonder iedereen van je te vervreemden en het risico te lopen dat je helemaal niet gehoord wordt? Het in de praktijk brengen. Nu al! Dat is het! Deze slimme mix van ervaring en kennis. Deze overtuiging is getint met humor, ironie maar ook met zelfspot. Zo breng ik mijn boodschap over. Een conferentie met gebaren. Een mooie verpakking met een zeer pittig snoepje. (Jeremy M.) 

Zichzelf in het spel brengen, zijn tegenstrijdigheden inbrengen, zijn twijfels uiten, zijn fouten belichten, om ieder beter de mogelijkheid te geven op zijn beurt de mogelijkheid te grijpen om te zeggen, zichzelf te zeggen. Vernietig deskundigheid als waarheid, maar gebruik deskundigheid vermengd met ervaring om de legitimiteit terug te geven om samen te denken. Om rond een individueel verhaal het verlangen tot leven te brengen om ons collectieve verhaal weer ter hand te nemen en van daaruit te beginnen met de deconstructie van wat zonder ons is opgebouwd, om de mogelijkheid te schetsen om tussen ons opnieuw te kunnen opbouwen. (Benjamin C.) 

Als een conferentie met gebaren geen nieuwe media is, noch een nieuwe partij, noch een nieuw amusement (het amusement dat afleidt), dan is dat omdat het de confrontatie aangaat met het monopolie van de openbare meningsuiting dat in beslag is genomen door de dominante kanalen van de Media, de Politiek en de Cultuur. Het is een instrument dat de volksmond zichtbaar en hoorbaar maakt. Volksmennerij in dubbele zin. Allereerst het gewone woord, het woord van iedereen, van het dagelijkse leven. En dan, het populaire woord is ook het proletarische woord, dat van de overheerste, de gestigmatiseerde, de onwettige. Zoveel als mogelijk is om namens haar te spreken, over haar, om haar zaak te verdedigen. Hoezeer het ook onwaarschijnlijk is dat zij het volk aan zijn lot overlaat. (Hervé C.) 

Als ik gebaar, is het alsof ik mijn twijfels uitschreeuw, zelfs als ik fluister en glimlach, zelfs als ik zelfverzekerd lijk… En wat is het nut van het schreeuwen van je twijfels? Je kunt net zo goed je overtuigingen uitschreeuwen, toch? Waarom schreeuw je je vragen, je ongelukken, je misverstanden eruit? Nou, om de fundamenten van de technocratie te breken, te vernietigen en te verbrijzelen. Om kloven te openen, om de gebreken te vinden in deze maatschappij die voortdurend vertrouwt op haar deskundigen. Om luid en publiekelijk te bevestigen dat mensen twijfelen en geen zekerheden kennen. Om iedereen die wil luisteren eraan te herinneren dat we geen machines zijn, dat we denken en de wereld voelen elke seconde. (Noémie M.) 

Franck Lepage

Medeoprichter in 2007 van de coöperatie voor volksonderwijs « le Pavé » in Rennes (scoplepave.org). Tegenwoordig is hij docent bij « la grenaille », het netwerk van vier coöperaties voor volksonderwijs in Frankrijk (L’orage in Grenoble scoplorage.org, L’engrenage in Tours lengrenage.blogspot.fr en Le Vent debout in Toulouse ww.vent-debout.org