DE SCHOOL SCHEMERTHEOREMA

Metro, werk, slaap: we kennen allemaal dit refrein. De maatschappij leert ons dit en wijzelf geven het door aan onze kinderen door de overvolle agenda van onze dagelijkse bezigheden. Maar nu de werkloosheid toeneemt, wordt deze vernietigende kritiek op de monotonie van het werk een ideaal voor jonge mensen die wanhopig op zoek zijn naar werk. Vandaar de vraag: wat moeten wij doorgeven aan de toekomstige generaties?

s Nachts, als je naar de hemel kijkt, kun je de sterren zien schitteren. Sommige daarvan vormen sterrenbeelden, waarvan de aanwezigheid aan de hemel varieert naar gelang van de seizoenen en de plaats op aarde. Octopus, Schorpioen en Zuidelijke Vissen zijn bijvoorbeeld alleen zichtbaar op het zuidelijk halfrond. Op het noordelijk halfrond schijnt het sterrenbeeld Orion helder in de winter, maar verdwijnt het uit beeld tijdens de zomermaanden. Het is ook op het noordelijk halfrond dat de Grote en de Kleine Beer schijnen, waaronder de Poolster, die de vreemde eigenschap heeft altijd naar het noorden te wijzen. Lang voor de uitvinding van kompassen en GPS was de Poolster voor nomaden een zekere manier om niet te verdwalen. Voor de boeren diende de seizoenswals van de sterrenbeelden als kalender, met name om de nadering van het zaaien in de lente aan te geven. Daarom was het kennen van de sterrenbeelden duizenden jaren lang een kostbare kennis die van generatie op generatie werd doorgegeven. Maar het zou nooit bij iemand opkomen om voor te stellen dat de school dit soort training zou moeten volgen… 

De kennis die van generatie op generatie wordt doorgegeven is dus aan verandering onderhevig: zij past zich aan de waarden en stemmingen van de tijd aan. In het koloniale tijdperk leek het bijvoorbeeld heel normaal om studenten racistische theorieën aan te leren waarin de suprematie van de blanke man en de superioriteit van de westerse beschaving werden bevestigd. Evenzo wordt in het Amerikaanse onderwijssysteem de creativiteitstheorie (dat de wereld begon met Adam en Eva…) onderwezen in weerwil van de meest elementaire wetenschappelijke kennis. Dit betekent dat onderwijs noch objectief noch onveranderlijk is, maar veeleer een afspiegeling (ten goede of ten kwade) van de waarden van een samenleving. Dit doet de vraag rijzen: hoe evolueert het onderwijs in onze samenleving?

« Nieuwsgierigheid, zonder enige andere zorg dan kennis, zonder enige andere discipline dan die welke zij zichzelf oplegt, zonder rekening te houden met het nut dat, in de pragmatische en geldzuchtige beschaving, dat van weinigen en niet van allen blijft, deze aan zichzelf overgelaten nieuwsgierigheid biedt een waarborg tegen het despotisme van het geld, een kans op vooruitgang en kritiek ».. Thorstein Veblen, « Théo- rie de la classe de loisir », Éditions Gallimard, 1970, inleiding, p.23.

CONCURRENTIEVERMOGEN: EEN GROEIENDE NORM 

De school werkt al heel lang op basis van een basisprincipe: leerlingen worden ingedeeld op basis van hun persoonlijke resultaten. Het is volgens een individualistische norm dat zij slagen of zakken voor hun examens. Dit kan logisch of natuurlijk lijken: het is immers beter dat een arts echt bekwaam is voordat hij ons behandelt, of dat een architect zijn vak verstaat wanneer hij op papier de funderingen van een gebouw legt… 

Maar men kan zich afvragen: is één enkel beginsel (individuele concurrentie) voldoende om de overdracht van kennis aan de jongere generatie te sturen? Moeten kinderen in een democratie niet ook leren om gemeenschappelijke projecten uit te voeren? om als een team te werken, met respect voor elkaar en waardering voor elkaars knowhow en bijzonderheden? In deze tijden — in onze door stedelijk geweld en onverschilligheid van de elites voor het lot van de gewone mensen gekenmerkte samenlevingen — zou het geen overbodige luxe zijn om van jongs af aan de kwaliteiten van anderen te leren waarderen en erkennen. Dit zou een nuttige aanvulling zijn op het enige criterium van individuele prestaties. Helaas wordt coöperatieve logica niet op prijs gesteld in de schoolomgeving, evenmin als empathie of edelmoedigheid, eenvoudigweg omdat onderwijs in burgerschap, democratie of samenleven geen prioriteit is op school. Het is even verbazingwekkend als vreemd wanneer men bedenkt dat de school DE plaats is waar kennis wordt overgedragen, d.w.z. de plaats waar onze samenleving de jongsten leert wat zij moeten weten om te groeien en zich te ontwikkelen… 

Het beeld is nog duisterder dan het lijkt: niet alleen overheerst de logica van de individuele concurrentie bij de evaluatie van de studenten, maar de evaluatie van de prestaties wint ook terrein in de logica van de promotie van de universitaire docenten en onderzoekers… Natuurlijk zijn van oudsher verschillende diploma’s en examens nodig om een onderwijspositie aan de universiteit te verwerven: gedurende hun hele doctoraat moeten de aspiranten van een universitaire leerstoel een goede show opvoeren door de kleine handjes te spelen wanneer dat nodig is (bijvoorbeeld om honderden examenopgaven te corrigeren). Daarentegen konden universitaire doctoraalkandidaten, ongeacht het onderwerp van hun onderzoek of hun benadering ervan, tot nu toe gemakkelijk een mentor vinden die hen steunde, gezien de verscheidenheid van meningen en methodologieën binnen de universiteiten. Evenzo genoten de hoogleraren een grote vrijheid in hun onderzoekswerk, aangezien een verscheidenheid van netwerken en tijdschriften klaarstonden om hun uiteenlopende beschouwingen te ontvangen en te verspreiden… Maar deze logica van verscheidenheid wordt uitgehold door de geleidelijke invoering van gestandaardiseerde procedures voor de evaluatie van de prestaties van universiteiten en hun docenten.

« Zolang het individu zich niet duidelijk bewust is van de rituele aard van het systeem waarmee hij werd ingewijd in de krachten die zijn universum vormgeven, is hij niet in staat de betovering te verbreken en te definiëren een nieuwe ‘kosmos’. Zolang wij ons niet bewust worden van de rite waardoor de school de mens vormt die veroordeeld is tot de consumptie van de vooruitgang, zal het onmogelijk zijn de magische cirkel te doorbreken en een nieuwe economie tot stand te brengen.. Ivan Illich, ibid, p.271.

Vandaag bestaat er een wereldranglijst van universiteiten. Het stelt de leiders van deze instellingen in staat hun waarde op de mondiale onderwijsmarkt te kennen. Ook academische onderzoekers worden geleidelijk aan aan nieuwe evaluatienormen onderworpen. Experts van buiten de universiteit komen hun vaardigheden beoordelen aan de hand van vooraf vastgestelde criteria. Hierbij kan het gaan om het aantal publicaties, maar vooral om de tijdschriften waarin deze publicaties zijn verschenen. Ook hier onderscheidt een soort globale rangschikking de kwaliteit van tijdschriften (en dus de graad van bekwaamheid die aan gepubliceerde onderzoekers wordt toegekend) op basis van een gestandaardiseerd evaluatierooster. Het resultaat is een vooringenomen logica: alle academische onderzoekers die willen schitteren hebben hetzelfde doel, namelijk zo vaak mogelijk gepubliceerd worden in de top van ‘s werelds meest prestigieuze tijdschriften. Maar wie beoordeelt dit prestige? En volgens welke criteria? Dit zijn twee fundamentele vragen die juist de mensen ontgaan die geëvalueerd worden… 

Aangezien de evaluatie van onderzoekers gevolgen heeft voor hun loopbaan (b.v. wat betreft de budgetten die al dan niet worden uitgetrokken om jonge doctorandi aan te werven), is het duidelijk dat universitair onderzoek niet langer vrij is om verschillende richtingen uit te gaan, maar in plaats daarvan massaal wordt georiënteerd langs smalle paden die zijn afgebakend door uniforme criteria voor prestatie-evaluatie. Dit leidt tot een verzwakking van de diversiteit van de kennis, en is een ernstige slag voor het handelsmerk van de universiteiten (hun onafhankelijkheid van geest) ten gunste van een logica die erop gericht is in de eerste plaats te beantwoorden aan de criteria van bekwaamheid. 

DE COMMERCIËLE WERELD VALT HET ONDERWIJS AAN 

Prestatiebeoordeling heeft een geschiedenis: het is een praktijk van hiërarchische controle, rechtstreeks afkomstig uit de bedrijfswereld. Het stelt werknemers in staat niet alleen met hun collega’s te concurreren, maar ook met hun eigen prestaties, vooral wanneer hun werkinstrumenten computertechnologie omvatten waarmee hun individuele prestaties in de loop van de tijd nauwkeurig kunnen worden beoordeeld. Dit is met name het geval bij Amazon, het online-leveringsbedrijf dat de productiviteit van zijn werknemers seconde per seconde kan controleren, zoals de journalist Jean-Baptiste Malet getuigt in zijn boek(En Amazonie), waarin hij verhaalt over de psychologische gevolgen van dergelijke sociale controlemechanismen. 

De overheveling van deze managementcontroletechnieken naar de onderwijssfeer is geen toeval : zij weerspiegelt de evolutie van een maatschappij waarin de ondernemingen (en vooral de grote ondernemingen) een steeds centralere plaats innemen. Of het nu gaat om de bestrijding van de werkloosheid of om het verkrijgen van de duizend en één voorwerpen die ons dagelijks leven bevolken, het zijn de ondernemingen waarop wij steevast rekenen. Zij werken echter helemaal niet in het algemeen belang, zij streven hun eigen doeleinden na waarover wij geen directe controle hebben. 

Voor de hebzuchtigen onder hen zijn winstgevendheid tegen elke prijs en winstmaximalisatie het alfa en omega van hun strategische plannen, en wat ook de prijs is die anderen moeten betalen om dit te bereiken: verlaging van de loonmassa door massale ontslagen, onderaanneming en onzekere contracten, overbelasting van het werk, fiscale engineeringpraktijken om belastingen te ontduiken, lobbyen en chantage om zich elders te vestigen om de politieke wereld een voortdurende afzwakking van de democratische wetten op te leggen die de activiteit van de ondernemingen regelen… Dergelijke strategieën domineren vandaag de dag de handelsholdings en industriële rijken waar financiële logica voorrang heeft gekregen op al het andere. Het resultaat is een alarmerende situatie voor veel werknemers (ontslagen of onderworpen aan helse arbeidstarieven), maar ook catastrofaal voor de overheidsfinanciën. Aan de andere kant worden zij geconfronteerd met dalende inkomsten als gevolg van lagere bijdragen van de rijkste bedrijven — die hun activiteiten verplaatsen of erin slagen hun belastingen tot symbolische bedragen te verlagen. Anderzijds moet de overheid zich ontfermen over de werknemers die zijn ontslagen ten gevolge van een op winstmaximalisatie gericht beleid van de bedrijfsleiding. Kortom, terwijl de overheidsinkomsten dalen, stijgen de uitgaven. Het gevolg is dat je geen Shakespeare hoeft te zijn om de rest van het plot te schrijven: de overheid wordt opgeroepen drastische bezuinigingsmaatregelen te nemen en moet de omvang van de overheidsdiensten inkrimpen. Deze omvatten onderwijs… 

SCHOOL SCHEMERING

Natuurlijk kan onderwijs niet zomaar verdwijnen. Tot op zekere hoogte kan de kwaliteit achteruitgaan door overbevolkte klassen met overwerkte leraren. De kwaliteit van het onderwijs in Franstalig België is gekelderd in naam van de vermindering van de overheidsschuld. Een opoffering van onderwijs die nergens toe diende, aangezien de overheidsschuld is toegenomen als gevolg van de redding van de banken door de overheidsfinanciën. In het kielzog hiervan heeft de Belgische regering zopas een Europees verdrag goedgekeurd dat de overheden (gemeentelijke, regionale en nationale) een voortdurende bezuinigingsgolf oplegt. Nu de regeringen hun eigen handen vastbinden met afwijkende bezuinigingsregels, is de enige uitweg uit de financiering van de openbare diensten zich te wenden tot degenen die veel geld hebben: de zeer grote ondernemingen. 

Publiek-private partnerschappen komen namelijk steeds vaker voor en steeds meer onderwijsprojecten worden samen met particuliere bedrijven uitgevoerd. In Wallonië bijvoorbeeld steunt het Marshall-plan (dat de industriële achteruitgang een halt moet toeroepen) sterk op synergieën tussen onderzoekcentra en bedrijven om kennis en nieuwe technologieën te creëren die gecommercialiseerd kunnen worden. Evenzo financieren vele universiteiten en hogescholen hun onderzoeklaboratoria via financiële partnerschappen met het bedrijfsleven. op een meer elementair niveau (zoals het lager of het middelbaar onderwijs) is het de integratie van nieuwe technologieën in de schoolpraktijk die voor multinationals een koninklijke toegangspoort tot de schoolwereld biedt⁽¹⁾. E‑learning (via internet) en interactieve technologieën zijn in zwang en de verleiding is groot om de schooltas te vervangen door een laptop en het oude schoolbord door een ultramodern aanraakscherm. Wat een vooruitgang, zegt men, om de leermethodes op school op te vrolijken en de kinderen de smaak van het schoolgaan te laten proeven.

« Achter het idee van scholing gaat een programma schuil waarmee de burger vertrouwd wordt gemaakt met de mythe van de welwillende efficiëntie van door wetenschappelijke kennis verlichte bureaucratieën. En overal komt de student tot de overtuiging dat een hogere productie alleen tot een beter leven kan leiden. Op die manier ontstaat de gewoonte goederen en diensten te consumeren, wat ingaat tegen de individuele expressie, wat vervreemdt, wat leidt tot de erkenning van door instellingen opgelegde rangordes en hiërarchieën. En als leraren zich hiertegen trachtten te verzetten, konden zij niets doen tegen deze geheime wil, ongeacht de heersende ideologie.. Ivan Illich, « Een Schoolloze Samenleving », Verzameld werk, vol.1, p.299.

Maar niets is gratis: op de een of andere manier moet voor deze technologieën worden betaald. Afgezien van de problemen in verband met de financiële kosten voor de gezinnen (niet iedereen heeft het geld om een laptop voor zijn kind te kopen) en de verschrikkelijke milieu-effecten die niemand vermeldt, bestaat een van de meest perverse effecten erin dat de logica en de doelstellingen van de financiële wereld worden ingevoerd in de fundamentele criteria van het onderwijs. 

Dekenniseconomie is waarschijnlijk de beste manier om de aanpassing van de leerplannen aan de behoeften van het bedrijfsleven te beschrijven. Het idee is dat het onderwijs gericht moet zijn op het verwerven van vaardigheden die nuttig zijn op de « arbeidsmarkt ». Een arbeidsmarkt waar de concurrentie moordend is en de flexibiliteit toeneemt: onzekere contracten, deeltijdwerk, een permanente prestatiewedloop, de noodzaak om steeds meer te doen om zijn baan te behouden of om bonussen te ontvangen ter compensatie van een laag salaris… In deze meedogenloze wereld is efficiënt zijn niet langer voldoende: u moet ook flexibel en kneedbaar zijn en in staat om terug te veren om u permanent aan te passen aan de veranderende behoeften van bedrijven. Van de wieg tot het graf worden we geacht van baan naar opleiding, van opleiding naar baan te springen, in een soort perpetuum mobile om allerlei vaardigheden te verwerven die ons Curriculum Vitae kunnen verbeteren. Dit is het project van de kenniseconomie dat door Europa wordt bevorderd en dat de geweldige steun heeft van de Lid-Staten door middel van het activeringsbeleid voor werklozen, die verplicht zijn duizend-en-één opleidingen te volgen op straffe van te worden afgesneden van de middelen van (over)levensonderhoud.

Indien de hier geschetste tendensen aanhouden, of erger nog, zich versterken, bestaat het gevaar dat de school op een dag wordt gereduceerd tot een soort voorportaal van de werkplek. Kinderen die van jongs af aan worden opgeleid om te presteren, zullen leren om flexibel te worden, met een opeenvolging van onzekere contracten en opfriscursussen, in een hiërarchische maatschappij die meedogenloos mensen opoffert die niet in staat zijn zich dagelijks aan te passen aan de vaardigheden die van hen worden verlangd. Deze waarheid zal van toepassing zijn op alle lagen van de maatschappij (van universiteitsprofessoren tot de academisch uitgedaagden), waardoor de mensen die de essentiële vragen kunnen stellen, tot een druppel gereduceerd worden: wie bepaalt de normen van bekwaamheid die van iedereen geëist worden? In de naam van welk sociaal project? Moeten we blij zijn met elk soort werk (goed of slecht betaald, onzeker of lonend, nuttig of niet voor de samenleving)? Is dit de prioriteit van het schoolsysteem, de essentiële kennis die aan de jongere generaties moet worden overgedragen? 

Een bevestigend antwoord is het aanvaarden van een wereld van commerciële zwaartekracht waar de helderste sterren zich niet langer aan de hemel, maar achter de etalages bevinden. Duizenden voorwerpen schitteren erin en vormen constellaties van verschillende verlangens in ons: Maar achter deze constellaties van verlangens is er een soort Poolster die ons allen verenigt: als we graag bezitten, is dat omdat we dromen van delen. Een Facebook-pagina, een tv-serie, een mooie auto, een comfortabel huis, dit alles heeft alleen maar zin omdat we ervan dromen het te delen met mensen van wie we houden en die we gelukkig willen zien. Maar wat is geluk? Is het een schaalbare troef of een bedreigd gevaar? Is het oplosbaar in een maatschappij van marktzwaarte, die veel van haar eigen mensen reduceert tot goedkope voetgangers in de loopgraven van de loonconcurrentie? Dit is de Schoolschemeringstheorie die wij u voorstellen nu te mediteren… u kunt uw verbeelding voeden door bij het vallen van de avond naar de sterren te kijken, denkend aan alle oude kennis die wij uit het oog verloren hebben… 

Bruno Poncelet

Trainer bij CEPAG
(Centrum voor Volksonderwijs André Genot).