DE DRIE VORMEN VAN RELIGIE

Illustré par :

We hebben in een eerdere artikel(1) dat degenen die hun bevolkingen angst moeten aanjagen om ze onder hun heerschappij te houden, de dreiging van een beschavingsoorlog hebben uitgevonden. Deze dreigende oorlog, waarvan zij de mensen willen doen geloven dat hij eeuwig duurt, wordt voorgesteld als een gevolg van de confrontatie van verschillende culturen gebaseerd op onverzoenlijk geachte godsdiensten. Als we echter wat beter kijken, zien we dat in onze geglobaliseerde wereld alle godsdiensten tegenwoordig drie zeer vergelijkbare vormen aannemen.

Raphaël Liogier is socioloog en richt zich in zijn onderzoek op de mutatie van religieuze identiteiten, met name in de huidige context van globalisering. Hij is dus goed geplaatst om de hedendaagse mythen, de individuele en collectieve imaginaire constructies en hun politieke en sociale gevolgen te kennen. Hij bestudeerde het boeddhisme(2), het secularisme(3), de islam(4) en vergeleek ze met elkaar(5). In een recent boek(6) geeft hij een goed onderbouwde synthese die meer dan ernstige twijfel zaait over de stellingen van degenen die beweren dat het kleine aantal grote beschavingen, en de religies die daaraan ten grondslag liggen, alleen in gewelddadige conflicten kunnen botsen.

Natuurlijk valt niet te ontkennen dat er meerdere identiteiten bestaan en dat deze  » Maar de mondialisering, met haar gemeenschappelijke talen (wetenschappelijk-technologisch, Engels, enz.), met haar permanente uitwisselingen (commercieel, student, toeristisch, enz.), standaardiseert de planeet en maakt dat de ander niet langer onbekend, veraf en beangstigend is. Met name de godsdiensten, die verondersteld worden menselijke groepen onherroepelijk en onherleidbaar van elkaar te scheiden, delen in feite gemeenschappelijke ontwikkelingen. Uiteindelijk liggen de scherpste scheidslijnen binnen de godsdiensten en niet noodzakelijkerwijs tussen de godsdiensten. Er kunnen dus drie grote polariteiten worden onderscheiden die door alle godsdiensten lopen.

DE DRIE RELIGIEUZE HOUDINGEN

In elke godsdienst vindt men dezelfde manieren om zijn geloof te beleven.

1) Charismatisme legt de nadruk op emotie, collectief ervaren. Zij is nu in de meerderheid in het protestantisme (wereldwijd) met de neo-evangelische bewegingen waarvan de invloed, vaak negatief, welbekend is, vooral in de Verenigde Staten en Brazilië waar zij er in belangrijke mate toe hebben bijgedragen dat extreem-rechtse leiders (Trump en Bolzonaro) aan de macht zijn gekomen. De charismatische vernieuwing is ook actief binnen de katholieke kerk. Minder bekend zijn de boeddhistische charismatici (de Söka Gakkai beweging) of de tele-coranisten die in Egypte de evangelisten-predikanten kopiëren die op de Amerikaanse televisiezenders in overvloed te zien zijn.

2) Fundamentalisten zijn degenen die de clash of civilisations these overnemen en overontwikkelen. Wij kennen (en haten) natuurlijk de islamitische neofundamentalisten, die worden gehaat door Bin Laden en zijn jihadistische navolgers, die op hun eigen schaal de oorlog tussen de godsdiensten hebben gevoerd. De Salafisten, gelukkig minder oorlogszuchtig maar isolationistisch, delen deze optie. Maar er zijn ook fundamentalistische katholieken in West-Europa, rabiate orthodoxen in Rusland, en ultra-orthodoxe joden die met plezier alle moslims in Palestina zouden afslachten als zij daar (meestal) niet van werden weerhouden. Hoewel werd aangenomen dat het boeddhisme, als filosofie en niet als godsdienst, gespaard bleef van deze drift, moesten we door de gruweldaden van boeddhisten in Birma tegen de moslimminderheid van de Rohingya vaststellen dat niemand immuun was voor deze sektarische drift.

3) Gelukkig zijn er binnen elke godsdienst spiritualistische stromingen die hun geloof cultiveren maar het niet beschouwen als een oorlogsmachine tegen andere geloofsvarianten. Het denken van een moslim neo-Sufi heeft dus veel gemeen met wat een verwesterde boeddhist gelooft.

INDIVIDUEEL-GLOBALISME

Deze manieren van geloven zijn in feite reacties op een oorspronkelijke ontwikkeling die pas in de vorige eeuw is opgekomen. In de ontwikkelde, industriële of zelfs recentelijk post-industriële westerse samenlevingen (die welke de wereld van vandaag vorm hebben gegeven), treft een secularisatie een steeds groter deel van de bevolking. In West-Europa (vooral in Scandinavië en de Franstalige landen) noemen veel mensen zichzelf atheïst. Indien zij de traditionele godsdiensten van hun land hebben afgewezen, betekent dit niet dat zij nergens meer in geloven. In de jaren 1960 en 1970 ontwikkelden zich de zogenaamde New Age bewegingen, die in een vrolijke mix zwaar leenden van Oosterse spiritualiteiten. Dit religieuze zappen bleef niet langer een minderheid en beïnvloedde beetje bij beetje een groot deel van de bevolking. Onder de bevoorrechte klassen in het Westen veroveren yoga, tai chi, meditatie, neo-boeddhistische en neo-sjamaanse praktijken vandaag de dag een steeds groter deel van de spirituele markt. In de economisch minder bevoorrechte delen van de wereld zijn het alleen de minderheden, de winnaars van de neoliberale globalisering, die voor dergelijke spiritualistische opties kiezen.

In wisselende verhoudingen, naar gelang van de mate van economische en sociale ontwikkeling, nemen degenen die nog geïntegreerd zijn maar zich zeer onzeker voelen, charismatische overtuigingen aan (Pinksterbeweging in Latijns-Amerika, evangelisten in Afrika bezuiden de Sahara, enz.) en kiezen degenen die zich (individueel of collectief) buitengesloten voelen voor fundamentalistische houdingen (met name in het Midden-Oosten, dat sinds de val van het Ottomaanse Rijk in de minderheid is, of Noord-Afrikaanse immigranten van de tweede of derde generatie in West-Europa). Er zijn zoveel varianten (neo-Kabbalisten, duizend varianten van verwesterd neo-Boeddhisme), vaak georganiseerd in transnationale netwerken, dat men de werken van Raphaël Liogier moet lezen om de weg te vinden.

Een onpartijdige sociologische analyse toont aan dat al deze complexiteit van moderne religiositeiten georganiseerd is rond (voor, tegen, naast) de opkomst van een manier van denken die individualo-globalisme genoemd kan worden en die de traditionele religies dwingt zich opnieuw te vinden in een nieuwe denkbeeldige vorm. Lezers van Kairos moeten zich niet vervreemd voelen van deze manier van denken, die erop gericht is aandacht voor het zelf te verzoenen met aandacht voor de wereld (andere samenlevingen). Een cultuur van welzijn, gematigd hedonisme, herinterpretatie van de waarheden van de traditionele godsdiensten in het licht van de moderne wetenschappelijke kennis, cultureel liberalisme, feminisme, anti-speciesisme, aanvaarding van seksuele praktijken en minderheidsmores, en min of meer mystiek ecologisme: al deze opties dragen bij tot het ontstaan van een postmaterialistische maatschappij.

HET BELANG VAN HET VOLK

Het is duidelijk dat deze fundamentele maatschappelijke evolutie niet zonder spanningen, conflicten en soms geweld zal verlopen. Maar al deze botsingen, als zij al binnen samenlevingen voorkomen, zijn gewoonlijk kleinschalig. Zij richten veel minder schade aan dan de goede oude oorlogen tussen staten die het militair-industrieel complex graag ziet ontstaan, dat de voorkeur geeft aan de botsing van waterdichte beschavingen boven deze oncontroleerbare vermenging. Een paar honderd doden met messen, stormrammen of zelfs Kalasjnikovs zijn veel minder rendabel dan miljoenen doden met tanks, jachtbommenwerpers en nucleaire vliegdekschepen…

Deze vermenging van religieuze of spirituele praktijken druist volledig in tegen de logica van de Clash of Civilisations ((7) ), die ernstige, winstgevende conflicten mogelijk zou maken die gunstig zouden zijn voor het behoud van de macht door de dictatoriale minderheden die altijd verdeeld zijn geweest om te heersen. Tenslotte, als het ongemakkelijk is voor al diegenen die zekerheden nodig hebben om zich gerustgesteld te voelen (en dat zijn er velen), zal deze geestelijke smeltkroes , die uiteindelijk lijkt op de complexiteit van het leven, ons misschien behoeden voor de rust van militaire begraafplaatsen.

Alain Adriaens

Notes et références
  1. « Le refuge identitaire », Kairos n°37.
  2. Le Bouddhisme mondialisé, Éditions Ellipses, 2003.
  3. Une laïcité « légitime ». La France et ses religions d’État, Médicis Entrelas, 2006.
  4. Le Mythe de l’islamisation, essai sur une obsession collective, Le Seuil, 2012.
  5. Les Évidences universelles, Éditions de la Librairie de la Galerie, 2011.
  6. La guerre des civilisations n’aura pas lieu : coexistence et violence au XXIe siècle, CNRS Éditions, 2016.
  7. Samuel P. Huntington, Le choc des civilisations, Odile Jacobs, Histoire, 2000.

Espace membre

Leden