Een alternatief voor de klassieke « groene revolutie »-aanpak wordt nu voorbereid in agronomiefaculteiten en in de praktijk van de landbouwers. Agro-ecologie, ontstaan op het kruispunt van agronomische wetenschappen en ecologie, is de basis van een geheel van landbouwproductietechnieken die een efficiënter gebruik van de hulpbronnen beogen, teneinde de landbouw beter te integreren in zijn ecosystemen en de ecologische voetafdruk van de landbouwproductie te verkleinen(1). Het bestaat erin dat de boer de natuur op zijn akker probeert na te bootsen. Het berust op de complementariteit tussen verschillende planten en dieren. Het erkent de inherente complexiteit van natuurlijke systemen. Zij beloont intelligentie en vindingrijkheid, terwijl de industriële landbouw ernaar streeft de natuur in haar bestanddelen op te splitsen en de taak van de landbouwer te vereenvoudigen, zelfs als dat betekent dat deze monotoon wordt. Agro-ecologie ziet landbouw niet als een proces waarbij inputs (meststoffen en pesticiden) worden omgezet in landbouwproducten, maar veeleer als een kringloop, waarbij het geproduceerde afval als input dient, waarbij dieren en peulvruchten dienen om de bodem te bemesten, en waarbij zelfs onkruid nuttige functies vervult.
Bovenal is agro-ecologie een manier om in te spelen op de uitdagingen van deze eeuw. Laten we enkele feiten in herinnering brengen. De landbouw is verantwoordelijk voor 33% van de door de mens veroorzaakte broeikasgasemissies, waarvan bijna de helft (14%) is toe te schrijven aan niet-duurzame landbouwpraktijken, waaronder het gebruik van synthetische meststoffen, die een bron zijn van stikstofoxide, een van de krachtigste broeikasgassen. In zestig jaar tijd is de energie-efficiëntie van de industriële landbouw door twintig gedeeld: volgens het Ministerie van Landbouw van de Verenigde Staten was er in 1940 één calorie fossiele energie nodig om 2,3 calorieën voedsel te produceren, in 2000 waren er 10 calorieën fossiele energie nodig om één calorie voedsel te produceren. De huidige op aardolie gebaseerde landbouw vernietigt dus in hoog tempo de ecosystemen waarvan hij afhankelijk is, en heeft een verslaving ontwikkeld aan energiebronnen die gedoemd zijn schaarser te worden en waarvan de prijzen in de toekomst zowel volatieler als hoger zullen zijn.
Agro-ecologie daarentegen is een bron van veerkracht, zowel op de schaal van een regio of land als op de schaal van het individuele huishouden. Afrika, waar pogingen worden ondernomen om een nieuwe « Groene Revolutie » nieuw leven in te blazen, importeert 90% van zijn kunstmest en een nog groter aandeel van mineralen voor de bemesting van de bodem: een fragiele basis om zogenaamde voedselzekerheid op te bouwen. Net als landen zijn landbouwers die voor hun productie afhankelijk zijn van dure inputs, niet immuun voor economische schokken die het gevolg kunnen zijn van scherpe prijsstijgingen. Omgekeerd, wanneer biopesticiden of organische meststoffen plaatselijk worden geproduceerd — bijvoorbeeld door compost of mest, of door het gebruik van planten die stikstof kunnen vasthouden en de bodem kunnen bemesten — dalen de productiekosten en stijgen de netto-inkomens, soms dramatisch.
Waarom is agro-ecologie dan niet wijdverbreid? Hoe valt te begrijpen dat het niet bovenaan de landbouwprogramma’s staat van de landen die nu proberen hun landbouw nieuw leven in te blazen? Er zijn verschillende redenen waarom de regeringen zo traag zijn geweest om hier een prioriteit van te maken. Een aantal mentale blokkades, ongetwijfeld: de overtuiging, sterk verankerd in een bepaalde opvatting van wat « modernisering » van de landbouw inhoudt, dat vooruitgang noodzakelijkerwijs gepaard gaat met meer inputs, en geavanceerde irrigatie en mechanisatie, naar het voorbeeld van de Groene Revolutie van de jaren zestig. Er is ook weerstand uit sommige hoeken, met name bij producenten van productiemiddelen, die de grootschalige toepassing van agro-ecologische praktijken zien als een veelbelovende markt die aan het afbrokkelen is. Ten slotte zijn sommige agro-ecologische praktijken arbeidsintensief: ze zijn gemakkelijker toe te passen op kleinere percelen, waar de landarbeider gebonden is aan het land, waarop hij of zij een langetermijninvestering heeft. Agro-ecologie verzet zich dus tegen het idee dat vooruitgang noodzakelijkerwijs een verhoging van de arbeidsproductiviteit betekent, d.w.z. meer produceren met minder arbeid en meer kapitaal. Hoe kunnen we echter niet inzien dat we dringend de werkgelegenheid op het platteland moeten ontwikkelen en ons moeten richten op een betere productiviteit en werkgelegenheid.Het gaat niet om de productiviteit van mannen en vrouwen, maar om de snel uitputtende natuurlijke hulpbronnen.
Maar er is meer. Agro-ecologie is arbeidsintensief en kennisintensief: het vereist de overdracht van kennis, het steunt op uitwisselingen tussen landbouwers, en het maakt hen tot experts — in plaats van dat goede praktijken uit laboratoria komen, vinden ze hun oorsprong in de plaatsen waar geëxperimenteerd wordt, namelijk de velden die wij bewerken. In dit opzicht is agro-ecologie een bron van emancipatie voor boeren: het verandert hen van ontvangers van advies in mede-acteurs, en brengt de relatie tussen de houders van kennis en de gebruikers ervan in evenwicht — en boeren staan tegelijkertijd aan beide kanten. In landen waar de uitsluiting van boeren uit de politieke besluitvorming jarenlang een belangrijke oorzaak is geweest van onderinvestering in landbouw en, meer nog, van landbouwpolitieke keuzes die zowel sociale gelijkheid als milieuduurzaamheid hebben opgeofferd, heeft agro-ecologie krachtige subversieve effecten.
Olivier De Schutter
Speciaal rapporteur van de VN voor het recht op voedsel
- Pour une discussion des liens entre pratiques agroécologiques et droit à l’alimentation, voy. mon rapport à la seizième session du Conseil des Droits de l’Homme, en mars 2011 (“Agroécologie et droit à l’alimentation”, Rapport présenté à la 16ème session du Conseil des droits de l’homme de l’ONU [A/HRC/16/49]).