De aarde in een Parijs ziekenhuis: is er een antropoloog aan het bed?

Mijn verhaal begint op een avond in een Parijs ziekenhuis: er zijn twee bedden. Elk bed wordt bezet door een zieke, die er zeer slecht aan toe is. In het eerste bed ligt de economie: het arme ding is stervende, lijdt aan onvoldoende groei, en zijn in verval rakende industrieën zijn een lust voor het oog. In het andere bed ligt de aarde: niet de mooie blauwe kleur die we uit de ruimte kennen, maar de wasachtige teint en bleke huid van iemand die de nacht misschien niet doorkomt. Tussen de twee bedden staat een dienstdoende arts. Hij is alleen en vraagt zich af: de twee stervende vrouwen zijn bewusteloos, één van hen heeft het oproepsignaal geactiveerd, voor wie moet hij zorgen?

Hij raadpleegde snel de medische dossiers van zijn collega’s. De diagnose van Miss Economy is duidelijk: zij lijdt aan een vitaal gebrek aan groei. Gelukkig is er een schokbehandeling ondernomen: door banen onzekerder te maken, worden de arbeidskosten gedrukt, waardoor investeerders de hand in eigen boezem willen steken om nieuwe economische activiteiten te ontplooien. Zij zouden ook vitaal moeten worden door het meest modieuze politieke medicijn van het moment — « vrijhandel » — dat grotere markten beoogt te creëren waar goederen sneller circuleren, zodat positieve energie vrijkomt om de economie nieuw leven in te blazen. En het is getekend: Doctor Liberalismus.

- Nou, deze is tenminste in vooruitgang, dacht onze dappere nachtdokter.

Het andere medische dossier, dat van mevrouw Aarde, vermeldt diepe snijwonden over haar hele lichaam (verwoeste bossen, toenemende betonnering, verdwijning van levende soorten…) en ernstige vergiftigingen: chemische vervuiling, hormoonontregelaars, nucleaire ongevallen, broeikasgassen… Een grote zweetdruppel op het voorhoofd van de dokter: het is duidelijk dat mevrouw Aarde het slachtoffer is geworden van een moordpoging! Maar wat nog beangstigender is, is dat de behandelend arts net na de diagnose de woorden « medische behandeling in afwachting van toestemming » toevoegde. Ondertekend: Dokter COP21.

- Sinds wanneer moet je wachten op een vergunning om een patiënt te behandelen? zegt onze nachtdokter verontwaardigd. Hij neemt de pols van de patiënt. Hij is zwak, maar zijn hart klopt. Hij besluit haar in huis te nemen.

Om niets stoms te doen, gaat hij naar een computer en raadpleegt het volledige dossier van mevrouw Aarde. De spoedeisende hulp verpleegster die de patiënt ontving, een Mr. GIEC, merkte het volgende opsinds de industriële revolutie heeft het massale gebruik van steenkool, olie, gas en meer recent schaliegas een grote verandering in de atmosfeer teweeggebracht: kooldioxide (CO2) wordt steeds geconcentreerder. Zo is de concentratie van CO2 in de atmosfeer gestegen van 275 delen per miljoen (ppm) aan het begin van de industriële revolutie tot Dit werd gevolgd door een stijging tot 316 ppm (rond 1960) en ligt nu dicht bij 400 ppm⁽¹⁾. Ter herinnering: de laatste keer dat kooldioxide de drempel van 300 ppm overschreed, was meer dan 800.000 jaar geleden! Dat wil zeggen, een tijd waarin de moderne mens (homo sapiens) nog niet bestond.

Vreemd, dacht de dienstdoende arts, echt vreemd… Zo bezien is de moderne vooruitgang een enorme sprong terug… Hij las verder: Deze observatie zou een amusante anekdote zijn als de aarde een stabiele, onveranderlijke planeet was, die ons een onveranderlijke leefomgeving biedt, zoals het populaire gezegde luidt: « na de regen schijnt de zon ». Maar dat is niet het geval, want mevrouw Aarde verandert haar gezicht in de loop der tijd. In de loop van zijn lange leven (4,6 miljard jaar) heeft het land perioden van opwarming en vergletsjering doorgemaakt die de oceanen en het landschap ingrijpend hebben veranderd. Waar wij de woestijn zien uitdijen, kan ooit een weelderig regenwoud zijn geweest; evenzo is de grond waarop wij staan duizenden jaren lang bezet geweest door enorme gletsjers; en het niveau van de oceanen heeft in de loop van de geschiedenis enkele honderden meters geschommeld…

Wat is er normaler dan dat de aarde in de loop van de tijd evolueert, zegt onze nachtdokter. Het is tenslotte een levend wezen… Maar de IPCC verpleegster wijst erop: Hoewel er veel factoren zijn die het klimaat beïnvloeden, spelen broeikasgassen (zoals methaan en kooldioxide) een belangrijke rol bij de huidige opwarming van de aarde. Vandaag lijdt mevrouw de Aarde aan een matige koorts (+ 0,85°C vergeleken met het pre-industriële tijdperk). Als deze koorts toeneemt, zullen extreme weersomstandigheden (stortregens, hevigere orkanen, verzengende droogten, enz.) in de toekomst steeds vaker voorkomen.

Een rilling loopt over de rug van de arts: in het voorjaar van 2015, nog maar een paar maanden geleden, was hij in India voor een vakantie in de zon. Hij doorstond een verschrikkelijke hittegolf (de temperatuur lag ver boven de 47°C) en hielp de plaatselijke artsen, die werden overweldigd door een golf van zonnesteek en uitdroging die aan meer dan 1400 mensen het leven kostte. Het scenario herhaalde zich een maand later in Pakistan: meer dan 450 mensen stierven ten gevolge van een uitzonderlijke hittegolf. Uit nieuwsgierigheid typt de arts « recente klimaattragedies » in zijn zoekmachine, en er verschijnen koppen:  » La Californie ravagée par des incendies incontrôlables  » (Le Figaro, september 2015);  » Historische regenval in South Carolina: 11 doden  » (Radio Canada, oktober 2015),  » Overstromingen: dodelijke zondvloed in de Alpes-Maritimes  » (France Info, oktober 2015).

De aarde heeft koorts, een koorts die nog gematigd is, maar die nu al mensen doodt. En ook al zijn niet alle extreme weersomstandigheden uitsluitend aan de opwarming van de aarde toe te schrijven, dan nog is de prognose voor de toekomst niet erg veelbelovend:  » Klimaat: de helft van de planten en een derde van de dieren getroffen tegen 2080  » (AFP, mei 2013);  » Opwarming kan gezondheidswinst tenietdoen  » (Agence Belga, juni 2015);  » Nasa schat dat de oceanen in de volgende eeuw met minstens een meter zullen stijgen  » (Le Monde, augustus 2015);  » Bij 3°C opwarming van de aarde kan een land als Botswana worden opgeslokt door de Kalahari-woestijn, waardoor de 1.800.000 inwoners klimaatvluchtelingen worden  » (geïnspireerd door Six Degrees, een boek van Mark Lynas)…

Koortsachtig grijpt onze dokter terug naar het medisch dossier van mevrouw Aarde: als de koorts van de Aarde verergert, moeten we vrezen voor ongekende planetaire catastrofes. Vandaag wordt een groot deel van de opwarming van de aarde tegengehouden door de aarde, die de enorme hoeveelheden CO2 die door de mens worden uitgestoten, opvangt door ze op te slaan in haar bossen en oceanen. Maar naarmate de oceanen meer koolstof opslaan, worden ze zuurder, wat een bedreiging vormt voor sommige vormen van aquatisch leven. Bovendien zullen, als de opwarming van de aarde te groot wordt, droge bossen verbranden, waardoor veel kooldioxide vrijkomt in de atmosfeer. In plaats van de opwarming van de aarde af te remmen, zal deze juist versnellen. En de IPCC-verpleegkundige schrijft: om positieve terugkoppelingsdrempels te vermijden waarbij de aarde de door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde begint te versnellen, moeten we de temperatuur van de aarde onder +2°C houden. En hij onderstreepte vet: Er is dus een noodgeval om de patiënt te behandelen!

Maar deze is niet behandeld. Toxicologische analyses zijn duidelijk: elk jaar bereikt de CO2-uitstoot een nieuw record. In plaats van de aardkoorts tot bedaren te brengen, drijft het menselijk handelen deze steeds hoger op, terwijl er al jaren klimaattoppen worden gehouden die in het beste geval eindigen met niet-bindende beloften. Hoe is dit mogelijk? Dus wat doet Dr. COP21, verantwoordelijk voor deze patiënt?

Om het zeker te weten, kijkt de nachtdokter in het personeelsregister van het ziekenhuis, vindt het telefoonnummer van Dr. COP21 en belt hem op: Hallo, u spreekt met Dr. COP21. Helaas ben ik op dit moment niet beschikbaar. In geval van nood kunt u contact opnemen met mijn vriend Dr Liberalismus. Hij zal u graag helpen.

Nog een telefoontje. De bel gaat twee keer, dan weer verder.

- Dokter Liberalismus hier, wat kan ik voor u doen?

- Goedemorgen, beste collega. Ik heb de leiding over de nachtdienst in het ziekenhuis in Parijs. En om eerlijk te zijn maak ik me zorgen over een van de patiënten van dokter COP21: de aarde. Ze lijdt aan verschillende snijwonden, diepe wonden en ontelbare intoxicaties. Maar wat me meer zorgen baart is dat er geen behandeling is ondernomen om haar te genezen…

- Genees deze oude dwaas! Maar je wilt lachen: ah ah ah, dat is het grappigste wat ik ooit heb gehoord.

- Wat zegt u?

- Je hoorde me goed. Er is geen sprake van om deze gekke oude vrouw te behandelen. De Aarde is daar geen ziekenhuis voor.

- Maar waarom anders?

- Het maakt deel uit van de behandeling van mijn patiënt, Miss Economie. Zie je, de groei weer op gang brengen is niet gemakkelijk. Het kost moeite, energie, grondstoffen, olie, gas, chemicaliën… De verwerking van Miss Economy levert veel afval op, en aangezien het ziekenhuis geen vuilnisbak is, gebruiken we deze oude aarde om alles weg te gooien waar we geen raad mee weten.

- Ben je gek?

- Helemaal niet. Ik zorg voor mijn patiënt: Miss Economie. Het is jong, en wat kan het mij schelen als een oude, verouderde planeet van 4,6 miljard jaar wat zinloze schade moet oplopen? De aarde heeft tenslotte een goed leven gehad. Zij kan enkele offers brengen om een jonge economie te redden die haar hele leven nog voor zich heeft. Als je erover nadenkt, is het alleen maar eerlijk…

- Maar de Aarde zal sterven!

- Dat zou je kunnen denken. Zijn inwoners, misschien. Duizenden, miljoenen, miljarden, wie weet? Maar niet die gekke oude Aarde: zij is taai, zij is taai, zij zal ons allen overleven… In ieder geval is één ding zeker: ik verbied u mijn patiënt, Miss Economy, niet langer te behandelen, in de hoop de pijn en het lijden van uw verdomde planeet te verlichten.

Daarmee hangt de man op. Op hetzelfde moment, gaat de intercom van het ziekenhuis over. De nachtdokter antwoordt. Overweldigd roepen zijn collega’s hem om hulp: er is een wachtrij in de spoedgevallenkamer. De dienstdoende arts gaat hen helpen, maar niet zonder na te denken over de onmogelijke vergelijking die alle regeringen in de wereld drijft: de economie stimuleren om banen te scheppen betekent de opwarming van de aarde niet afremmen. Vooral wanneer we een transnationale economie bevorderen, waarin producten steeds sneller, steeds verder circuleren en daarbij veel energiebronnen verbruiken. Anderzijds betekent het niet beteugelen van de opwarming van de aarde het doden van mensen, heel veel mensen, als gevolg van extreme weersomstandigheden die uit de hand kunnen lopen als er niets wordt gedaan om te stoppen de aarde te vergiftigen met kooldioxide.

Hij mompelt nog tussen neus en lippen door als zijn eerste patiënt arriveert. Ik ben het. Een man van in de veertig, zittend in een rolstoel. Ik heb mijn enkel ontwricht of gebroken. Hij neemt me mee naar de röntgenkamer om het zeker te weten. Onderweg vertelt hij me wat hij net heeft doorstaan en voor welk dilemma hij staat: de aarde redden zou de economie, de banen, de groei om zeep helpen… Maar de economie redden betekent duizenden, miljoenen, misschien zelfs miljarden levens opofferen… Wat te doen? Wat moet ik kiezen?

Ik zeg: lees antropologieboeken!

- Sorry, » zei hij.

- De oplossing voor je probleem is daar, in de antropologie boeken.

- Het spijt me, maar wat je zegt klopt niet. Hoe kan de studie van verloren beschavingen, door iedereen vergeten, ons helpen?

- Want de samenlevingen van weleer, die niet modern waren, begrepen iets dat ons vandaag ontgaat: een macht is slechts legitiem op voorwaarde dat zij zorg draagt voor het collectieve welzijn van de mensen, maar ook van planten en dieren.

- Makkelijker gezegd dan gedaan!

- Helemaal niet. Neem Centraal Afrika: het was ooit de thuisbasis van vele koninkrijken. Welvarend en machtig. Maar waar de legitimiteit van de macht gebaseerd was op een mengeling van animisme en magie. De koning werd gezien als een schakel tussen de mensen en de geesten, de rechtmatige eigenaars en meesters van de natuur (van de groei van planten tot de vruchtbaarheid van vrouwen). Laat de koning ziek zijn, en de natuur leed. Laat de koning gezond zijn, en de natuur was vruchtbaar…

- Pure manipulatieve onzin, verzonnen door machtsbeluste monarchen.

- Helemaal niet. Je hebt het helemaal mis, Dokter. Koning zijn in Centraal Afrika was allesbehalve een plezier. Hoezeer de macht van de koning om de natuur te beheersen ook door iedereen werd erkend, het leven van een monarch was (in onze individualistische ogen) een hel van verboden. Van cultuur tot cultuur varieerden deze verboden: niet in het openbaar mogen eten of drinken, niet de hele dag mogen spreken, nooit naar een oceaan of een rivier mogen kijken… Al deze beperkingen waren bedoeld om een teveel aan magie te beteugelen en om « natuurlijke » tragedies te voorkomen (bijvoorbeeld droogte in de zaaitijd) die onvermijdelijk zouden optreden als de koningen mochten doen wat ze wilden. In sommige gevallen werden koningen zelfs gecastreerd om hun macht beter te beheersen…

- Oh, ik had gehoord dat ze tientallen vrouwen hadden?

- Niet alle samenlevingen werkten op dezelfde manier. Sommigen achtervolgden hun koningen, anderen boden hun, inderdaad, tientallen vrouwen aan. Maar als een polygame koning zijn tientallen vrouwen niet langer kon bevredigen, kon men oordelen dat hij moe was, dat zijn lichaam niet sterk genoeg meer was, dat zijn magie uitgehold was. In veel gevallen werd een zieke of ongezonde koning als gevaarlijk voor het collectieve belang beschouwd: wat zou er gebeuren als de oogsten mislukten? Daarom eindigden vele heilige koningen hun heerschappij op een tragische wijze: zij werden ritueel ter dood gebracht.

- Wat een wreedheid!

- Wreedheid ver beneden de onze, Dokter. Eeuwenlang heeft het Westen alle samenlevingen uitgeroeid die de pech hadden niet voldoende op het Westen te lijken. En vandaag roeien we straffeloos de basis van het leven op deze planeet uit. Hoeveel duizenden, miljoenen, of zelfs miljarden tragische lotgevallen zijn er opengelegd? Allemaal omdat we de economie aanbidden…

De dienstdoende arts zweeg. Hij zei alleen, « Hier zijn we in de röntgenkamer. Ik ga je voet onderzoeken. Maar daarna, als je het niet erg vindt, zou ik graag een tijdje over Afrika praten… »

Bruno Poncelet