Censuur: het antwoord van de Europese Commissie op « niet-gezaghebbende » informatie

Het recht op vrijheid van meningsuiting is een inherent recht van de democratie. Dit recht is verankerd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens. Het is dus een grondrecht, maar het is niet absoluut: het is onderworpen aan een reeks legitieme beperkingen. Maar in het afgelopen jaar zijn er totaal onwettige censuurinitiatieven geweest:

• op sociale netwerken zijn Facebook-groepen die de regeringsmaatregelen aanvechten, verwijderd 
• YouTube-video’s van artsen die het niet eens zijn met het officiële discours of dit nuanceren, zijn gecensureerd;
• Sinds enkele maanden verbiedt YouTube inhoud die in strijd is met de consensus van lokale gezondheidsautoriteiten of de WHO over COVID-19 en de vaccins⁽¹⁾;
• Het « Beleid inzake misleidende informatie over COVID-19  » van Twitter gaat in dezelfde richting⁽²⁾;
• Google News geeft ook aan dat sites die de wetenschappelijke of medische consensus tegenspreken, worden geweerd⁽³⁾;
• Tientallen volkomen legale sites, video’s en artikelen worden dus gecensureerd omdat zij een bepaalde « consensus » niet respecteren;
• In de reguliere media werden eerder aanvaarde kritische artikelen uiteindelijk afgewezen of teruggetrokken;
• We zouden het ook kunnen hebben over de obstakels waarmee onafhankelijke journalisten worden geconfronteerd: de microfoons die per ongeluk worden afgesneden tijdens persconferenties (krant Kairos), de France Soir-media die bang zijn voor censuur; intimidatie, arrestaties, willekeurige visitaties van mensen die hun mening uiten⁽⁴⁾;
• of de Belgische politieagent die belast is met het opsporen van « nepnieuws » die ons in een artikel van RTBF vertelt⁽⁵⁾ dat men bijvoorbeeld het recht zou hebben om in een « post » te zeggen dat men het masker niet draagt, maar dat men niet het recht zou hebben om een deel van de bevolking op te roepen het masker niet te dragen (ik citeer) ». door ietste beweren  » omdat het schadelijk kan zijn voor de gezondheid. Het idee achter dit beginsel is duidelijk dat argumenten, zelfs rationele, zelfs wetenschappelijke, om bepaalde beleidsmaatregelen en ‑oriëntaties te betwisten, niet langer worden aanvaard⁽⁶⁾.
• Tenslotte kunnen we ook de Belgische Orde van Geneesheren vermelden, die zich nu permitteert om artsen te vervolgen die hun twijfels uiten over de COVID-19 vaccins⁽⁷⁾. De artsen hebben ook een brief van de Orde ontvangen waarin staat:  » De Orde van Geneesheren zal erop toezien dat artsen hun ethische plicht nakomen door een voortrekkersrol te spelen bij het aanbevelen en bevorderen van vaccinatie  » (…) ». Het college zal zich krachtig verzetten tegen de verspreiding van informatie die niet strookt met de huidige stand van de wetenschap.

In dezelfde geest hebben de Europese autoriteiten op 10 juni 2020 een mededeling gepubliceerd met de titel « Bestrijding van desinformatie over COVID-19 — De waarheid van de leugen onderscheiden »⁽⁸⁾. Onder het mom van « behoud van de democratie  » en « bescherming van de integriteit van het publieke debat « , en in het kielzog van andere Europese initiatieven, kondigt deze tekst een radicale verschuiving aan op het gebied van de vrijheid van meningsuiting. Deze mededeling is in feite slechts één element in een veel bredere Europese strategie inzake veiligheid, zogenoemde « hybride bedreigingen » en desinformatie, een strategie die eind 2020 sterk is uitgebreid. Op Europees niveau zijn er namelijk :

• Sinds 2016 is er een gemeenschappelijk kader inzake hybride bedreigingen⁽⁹⁾;
• Sinds 2018 is er een gezamenlijk actieplan ter bestrijding van desinformatie;
• sinds 2018 een gedragscode tegen online desinformatie;
• In juli 2020 heeft de EU haar veiligheidsstrategie voor 2020–2025 bekendgemaakt.

Sinds december 2020, zijn er ook :

• een actieplan voor de Europese democratie, waarin onder meer het probleem van de desinformatie aan de orde wordt gesteld;
• een nieuwe EU-strategie voor cyberveiligheid;
• twee voorstellen voor regelgeving: de wet digitale diensten (DSA) en de wet digitale markt (DMA), die onder meer ook betrekking hebben op onjuiste informatie, manipulatie en propaganda online;
• een document van de Raad van de EU (⁽¹⁰⁾ ) waarin het optreden van de EU wordt bevestigd, met name op het gebied van verkeerde informatie in de context van de COVID-19-pandemie;

Daarnaast is er een webpagina van de Europese Commissie over het controleren van feiten, getiteld « Fighting Misinformation »⁽¹¹⁾, die op zijn minst twijfelachtig is wat betreft de partijdigheid van de bronnen waarop zij zich baseert. Om slechts één voorbeeld te geven: over de kwestie van de insluiting wordt op deze pagina gesteld (zonder verwijzing naar wetenschappelijke studies)  » De meeste wetenschappers en beleidsmakers zijn het erover eens dat inperking levens redt « , verwijzend naar een pagina van de WHO waarin ook staat dat  » Grootschalige fysieke afstandsmaatregelen en bewegingsbeperkingen, vaak ‘lockdowns’ genoemd, kunnen de overdracht van COVID-19 vertragen « , en beide instellingen negeren volledig de studie van de wereldberoemde medisch epidemioloog Prof. John Ioannidis⁽¹²⁾ waarvan de recente studie niet tot deze conclusie komt.

Wat zijn hybride bedreigingen?

In een Belgisch Defensieverslag worden hybride bedreigingen omschreven als « het gebruik door een staat of een niet-statelijke actor van alle beschikbare diplomatieke, informatieve, militaire en economische middelen om een tegenstander te destabiliseren « ⁽¹³⁾. Uiteindelijk omvatten « hybride bedreigingen » zo ongeveer alles wat als een bedreiging kan worden opgevat, met inbegrip van desinformatie⁽¹⁴⁾. De Belgische inlichtingendiensten menen bijvoorbeeld dat individuen en groepen de COVID-19-crisis op sociale netwerken gebruiken om  » hetgezag van de Belgische regering ondermijnen « , terwijl desinformatiecampagnes, met name Russische en Chinese, zouden trachten « het gezag van de Belgische regering te ondermijnen ». destabiliserende democratieën « ,  » Europese waarden ondermijnen « ,  » het Westen te verzwakken « .⁽¹⁵⁾ (geopolitieke bedreigingen die dit artikel niet ter discussie wil stellen). Deskundigen waarschuwen er echter voor dat de term « hybride bedreigingen » een plastische term is. Tot deze hybride bedreigingen rekent de EU echter ook desinformatie (die een kwaadwillige opzet impliceert) en tracht zij tevens onjuiste informatie (d.w.z. het louter doorgeven van onjuiste informatie) te bestrijden.

Hoe denkt de EU deze verschijnselen te bestrijden?

In verschillende passages van deze mededeling (gevolgd en voorafgegaan door oratorische voorzorgen ter bevordering van de democratie, de vrijheid van meningsuiting, onafhankelijke journalistiek, enz.) suggereert de EU dat zij « desinformatie » wil bestrijden met de hulp van « professionele » media, de medewerking van platforms voor sociale media (sociale netwerken, zoekmachines, …), maar ook door middel van regelgevende en repressieve maatregelen. Het probleem is dat de strijd van de EU tegen desinformatie klaar lijkt te zijn om elke vorm van kritisch discours, openbaar debat, zowel politiek als wetenschappelijk, in de kiem te smoren. Verscheidene elementen bevestigen deze tendens.

1) Uit de mededeling blijkt dat de platforms nu de voorkeur moeten geven aan « nauwkeurige en gezaghebbende  » informatie, ook over COVID-19 en vaccins. Is het niet een beetje voorbarig om te praten over « accurate » informatie over covid-19? Bovendien, welke bronnen worden in deze teksten als gezaghebbend gepresenteerd? WHO, nationale gezondheidsautoriteiten en professionele media. Enerzijds is de onafhankelijkheid van de WHO vaak in twijfel getrokken, en niet alleen in deze crisis. Anderzijds is het algemeen bekend dat de meeste « professionele » media eigendom zijn van belangengroepen⁽¹⁶⁾. Op wetenschappelijk (en met name medisch) gebied zijn er weliswaar wetenschappelijke waarheden die gebaseerd zijn op rigoureuze redeneringen en geverifieerd worden door ervaring, maar men moet ook rekening houden met het feit dat de wetenschap voortdurend wordt geconstrueerd/herzien. Alleen informatie uit gezaghebbende bronnen in de wetenschap propageren is een beroep doen op het autoriteitsargument (dat geen wetenschappelijk argument is), d.w.z. ofwel het standpunt van degene die beweert de Waarheid in pacht te hebben, ofwel de gezaghebbende wetenschappelijke consensus. De geschiedenis van de wetenschap toont echter aan dat een wetenschappelijke consensus slechts een historische consensus is, die waarschijnlijk zal evolueren naarmate de kennis evolueert. Bovendien betekent een consensus van wetenschappers niet altijd een algemene wetenschappelijke consensus indien deze wetenschappers, zelfs onbewust, worden gedreven door een bepaalde visie op de wereld, of prozaïscher, door bepaalde belangen. Tenslotte levert het promoten van alleen die bronnen die door de autoriteit zelf als gezaghebbend worden gepresenteerd een reëel democratisch probleem op wanneer sommige van de wetenschappers die deze bronnen ondersteunen een belangenconflict hebben, wanneer degenen die deze bronnen bespreken automatisch in diskrediet worden gebracht in de publieke arena, en wanneer anderen zichzelf censureren om niet in de problemen te komen. Hoe zal worden omgegaan met onderzoekers die resultaten verkrijgen die in strijd zijn met gezaghebbende informatie?

Vaccin-« desinformatie »: censureren van kritische standpunten

2) In de mededeling wordt beklemtoond dat verkeerde informatie en misleidende informatie over COVID-19-vaccins de inzet ervan kunnen bemoeilijken. Het is mogelijk. Maar een deel van de bezwaren tegen deze nieuwe vaccins is niet het gevolg van verkeerde informatie of desinformatie, maar komt uit wetenschappelijke kringen, en zelfs van specialisten⁽¹⁷⁾. Iedere burger heeft recht op volledige informatie, zodat hij of zij zich een zo goed mogelijk geïnformeerde mening kan vormen.

3) In de mededeling wordt hieraan toegevoegd dat beleidsbeslissingen moeten worden genomen op basis van advies van wetenschappers en gezondheidswerkers. Er is geen bezwaar tegen dat besluiten door de wetenschap worden onderbouwd, maar er is meer in het leven van de mens dan gezondheid, en de gezondheid zelf mag niet beperkt blijven tot de bestrijding van covid-19: er moet dus rekening worden gehouden met andere meningen en met het algemeen belang. Bovendien mag men de niet-transparante aspecten van het wetenschappelijk discours niet verwaarlozen: commerciële belangen, octrooien, lobbyen, belangenconflicten, wetenschappelijke fraude⁽¹⁸⁾. Wij hebben dus het recht een kritische stap terug te zetten ten opzichte van bepaalde conclusies die als zuiver wetenschappelijk worden voorgesteld, en vooral ten opzichte van de politieke en ethische geboden die uit deze conclusies zouden voortvloeien: wij hebben het recht om in een democratie tegenstrijdige debatten te eisen, zowel wetenschappelijke als burgerlijke.

Officiële informatie en (her)informatie van de burger: dubbele normen

4) De strijd tegen verkeerde informatie blijft niet beperkt tot gezondheidskwesties in verband met covid-19 :

« Tot de hybride bedreigingen (…) behoren onder meer (…) desinformatiecampagnes, onder meer via de sociale media . (..) Om op een samenhangende manier te werk te gaan, wordt in de conclusies opgeroepen om op verschillende beleidsterreinen weerstand te bieden aan hybride bedreigingen, bijvoorbeeld bij de ontwikkeling en het gebruik van nieuwe en opkomende technologieën, waaronder kunstmatige intelligentie en technieken voor gegevensverzameling, en bij de beoordeling van de gevolgen van buitenlandse directe investeringen of toekomstige wetgevingsvoorstellen⁽¹⁹⁾« In duidelijker bewoordingen is de EU voornemens de strijd tegen desinformatie op deze verschillende beleids- en strategische gebieden op te voeren. Maar nogmaals, wie zal bepalen of dit desinformatie is? Wie zal bepalen wat de waarheid is? Alleen unanieme experts? Wat zal er gebeuren met de woorden van dissidente onderzoekers, journalisten, schrijvers, burgers, filosofen, tegenstanders uit andere kennisgebieden, enz. die technologieën of wetsvoorstellen in een mondiale context trachten te plaatsen?

5) Bij lezing van deze verschillende documenten blijkt duidelijk dat de EU van plan is nieuwe beperkingen op de vrijheid van meningsuiting in te stellen ten aanzien van wat zij beschouwt als desinformatie met een schadelijk geachte inhoud. Dit gebeurt door het definiëren van nieuwe strafbare feiten in algemene termen (« desinformatie », « schadelijke meningsuiting », « opzet om te misleiden », enz.), wat zal leiden tot ofwel voorzichtige zelfcensuur, ofwel tot aanklacht, censuur en zelfs repressie. Introduceer  » de bedoeling om te schaden « ,  » de bedoeling om te misleiden » of  » Het opnemen van de zinsnede « de bedoeling om de gemeenschap schade te berokkenen « , zoals in deze tekst, in de gronden voor beperking van de vrijheid van meningsuiting is inderdaad problematisch: de zinsneden « de bedoeling om de gemeenschap schade te berokkenen » en « de bedoeling om de bevolking schade te berokkenen » zijn niet hetzelfde. de bedoeling om te schaden  » en  » De term« de bedoeling om het publiek schade te berokkenen  » kan op een subjectieve en partijdige manier worden geïnterpreteerd (bv. het aanvechten van een beleidsmaatregel kan worden geïnterpreteerd als een bedoeling om het publiek schade te berokkenen of te beschadigen).  » Opzet tot misleiding » is geen objectievere grond. Inderdaad, zoals hierboven uiteengezet, wie zal dwaling en waarheid beslissen? Bespreking van een beleidsmaatregel, veronderstelling of huidige wetenschappelijke « waarheid » ter ondersteuning van een andere of zelfs tegengestelde veronderstelling zou het gevaar lopen te worden geïnterpreteerd als een voornemen om te misleiden. In dezelfde geest is het door de Commissie vastgestelde verschil tussen verkeerde informatie en desinformatie een kwestie van opzet. Het bepalen van de bedoeling van de auteur van een stuk informatie is echter allesbehalve een volkomen objectieve oefening. Wat zal er dan gebeuren met onderzoekers, veldwerkers (b.v. artsen, veldpsychologen), burgergroeperingen, journalisten, mensenrechtenactivisten die tegenstrijdige feiten constateren of kritische analyses formuleren die vanuit het oogpunt van de wetenschappelijke of politieke autoriteit als « schadelijk » zouden kunnen worden beschouwd? De mededeling onthult:

• dat de sociale media zullen worden gebruikt om de daders van « desinformatie  » of « perverse beïnvloedingsoperaties  » op te sporen en aan de overheidsinstanties te rapporteren;
• dat in de lidstaten strafrechtelijke bepalingen inzake desinformatie zullen worden ingevoerd of aangescherpt;
• terwijl een leger van feitencontroleurs de « officiële waarheid » zal herstellen via het Europees waarnemingscentrum voor de digitale media (EDMO).

De aanpak van de EU bij de bestrijding van desinformatie lijkt dan ook niet de meest democratische te zijn. Er is een reëel risico dat krantenkoppen als deze op een dag onze werkelijkheid worden: « Freelance/burgerjournalist veroordeeld wegens ‘aanzetten tot onrust’ wegens verslaggeving « ⁽²⁰⁾.

Dus wat kan er gedaan worden aan verkeerde informatie?

Het is waar dat er verkeerde informatie bestaat, maar als die wordt verveelvoudigd door het internet, wordt de toegang tot informatie en kennis dat ook (tenminste zolang er geen censuur is). Bovendien is verkeerde informatie niet nieuw. In de geschiedenis, fouten⁽²¹⁾Propaganda, desinformatie en leugens komen niet alleen van pressiegroepen: zij komen soms ook van politieke gezagsdragers (voorbeelden te over in de geschiedenis, van demagogische tirannen tot oorlogspropaganda, enz.); en soms van wetenschappelijke gezagsdragers, bijvoorbeeld wanneer deze niet onafhankelijk zijn (denk maar aan de vroegere en huidige wetenschappelijke studies die door lobby’s zijn gefinancierd) Daarom zijn er checks and balances nodig. Deze verschillende bezwaren met gezag van tafel vegen in de naam van « samenzwering » is weigeren naar de feiten te kijken.

In een dergelijke context is het dan ook alleen door middel van debat, d.w.z. de aanwezigheid van een veelheid van meningen (waarvan sommige vals, denkbeeldig, irrelevant, ongepast, enz. kunnen zijn) dat de waarheid in de wetenschap en, hopelijk, de sociale consensus in de politiek uiteindelijk aan het licht kunnen komen. De beste manier om domheid, manipulatie, propaganda of desinformatie te bestrijden, zowel aan de zijde van de consensus als aan de zijde van de dissidenten, is de argumentatieve reactie. Burgers hebben het recht te verwachten dat overheidsinstanties hun toegang geven tot transparante, volledige, kritische en tegenstrijdige informatie. Het is juist door de mogelijkheid van vrije en pluriforme reflectie en informatie, en niet door censuur en propaganda, dat de strijd tegen desinformatie, de opbouw van een kritische geest bij de bevolking en het herstel van een groter vertrouwen van de burgers in politiek en wetenschap zal worden gevoerd.

Vrijheid van meningsuiting: een recent en intrinsiek recht van de democratie

Censuur bestaat al sinds de oudheid; de strijd voor de vrijheid van meningsuiting ook. Het recht op vrijheid van meningsuiting is een recent recht⁽²²⁾ en een intrinsiek recht van de democratie. Sommigen hebben geklaagd dat sociale netwerken zoveel ruimte geven aan de « 1% van dissidente wetenschappers » in plaats van hen te censureren. Maar zonder wetenschappelijk debat, hoe zou de wetenschap vooruitgang boeken? Copernicus, Galileo, Darwin, Einstein vertegenwoordigden minder dan 1% van de wetenschappers. En toch hebben ze nieuwe wetenschappelijke tijdperken geopend. Hetzelfde geldt voor politieke consensus: in een democratie kan deze altijd worden besproken en in twijfel getrokken op basis van aspecten van de werkelijkheid waarmee nog geen rekening is gehouden. Door de strijd tegen covid-19 onjuiste informatie op te nemen in de strijd tegen hybride bedreigingen, staat de EU op het punt een einde te maken aan het openbaar debat en daarmee aan de democratie.

Volgens een uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens valt zelfs informatie die mogelijk onjuist is onder de vrijheid van meningsuiting⁽²³⁾. In een andere uitspraak over een volksgezondheidskwestie stelt dit hof dat de vrijheid van meningsuiting niet kan worden beperkt tot algemeen aanvaarde ideeën⁽²⁴⁾. De vrijheid om kritiek te leveren, uitdagingen aan te gaan, andere visies naar voren te brengen ligt inderdaad aan de basis van de vooruitgang van de wetenschap, van de sociale vooruitgang en van de strijd tegen politieke tirannie. Censuur en repressie van meningsuiting is alleen een oplossing wanneer meningsuiting een misdaad is. Er moet inderdaad inhoud worden verwijderd omdat deze strafbaar is, en de daders moeten worden vervolgd op grond van de bestaande wetgeving. Maar twijfelen aan beleid of wetenschappelijke consensus is geen misdaad en mag dat ook niet worden: het zou fataal zijn voor de vrijheid van meningsuiting om « niet-gezaghebbende informatie » toe te voegen aan de lijst van overtredingen van de vrijheid van meningsuiting.

Tot slot: de secretaris-generaal van de VN heeft enkele dagen geleden gezegd dat sommige landen (zonder namen te noemen) de COVID-19-crisis als voorwendsel gebruiken om afwijkende stemmen, ook wetenschappelijke, te onderdrukken en de onafhankelijke media het zwijgen op te leggen: dat is duidelijk de weg die de EU, en na haar ons land, is ingeslagen. Beperkingen van het recht van vergadering en het recht van demonstratie gaan in dezelfde richting. Hoe noem je een regime dat afwijkende meningen verbiedt? Een totalitair regime in wording: op dit punt verwijs ik de lezers naar het uitstekende interview met Mattias Desmet dat in februari 2021 op Kairos werd heruitgegeven^(25)(26).

*Deze tekst is de transcriptie van een interview gegeven in het kader van de cyclus « Deconfining Thought ».