Julian Assange
621 weken van vrijheidsberoving voor het vertellen van de waarheid
621 weken van vrijheidsberoving voor het vertellen van de waarheid
Op 10 juni 2020 hebben de Europese autoriteiten een mededeling gepubliceerd met de titel « Bestrijding van desinformatie over COVID-19 — Op een rijtje zetten van de feiten « (1). Onder het mom van « behoud van de democratie » en « bescherming van de integriteit van het publieke debat « , en in het kielzog van andere Europese initiatieven(2), kondigt deze mededeling een radicale verschuiving aan op het gebied van de vrijheid van meningsuiting, die op 15 december werd bevestigd door een document van de Raad van de EU:(3).
In een tijd waarin sommige EU-landen luidkeels verklaren dat zij geen compromissen zullen sluiten over censuur, bijvoorbeeld over religieuze cartoons, lijkt het erop dat er in werkelijkheid sprake is van staatscensuur binnen de EU. In verschillende passages van deze mededeling (gevolgd en voorafgegaan door oratorische voorwoorden ter bevordering van democratie, vrijheid van meningsuiting, onafhankelijke journalistiek, enz.) vermeldt de EU uitdrukkelijk de rol die zij verwacht van « professionele » media en platforms voor sociale media in de strijd tegen desinformatie, en overweegt zij ook uitdrukkelijk » Dit betekent waarschijnlijk dater wetgeving op dit gebied moet komen. Onder het voorwendsel van de bestrijding van hybride bedreigingen(4) « gericht op » democratieën te destabiliseren » en « om Terwijl de strijd van de EU tegen misinformatie klaar lijkt te zijn om alle vormen van kritisch discours, zowel politiek als wetenschappelijk, in de kiem te smoren, lijkt de strijd van de EU tegen misinformatie klaar te zijn om alle vormen van kritisch discours, zowel politiek als wetenschappelijk, in de kiem te smoren, alsook omde Europese waarden te onder mijnen. Door de strijd tegen desinformatie in het algemeen, en tegen covid-19 in het bijzonder, op te nemen in de strijd tegen hybride bedreigingen, staat de EU op het punt het publieke debat, en daarmee de democratie, rechtstreeks te belemmeren. Hieronder volgen enkele uittreksels uit dit document (in cursief), gevolgd door ons commentaar.
« De lessen die uit de COVID-19-crisis zijn getrokken, tonen aan dat het belangrijk is informatie uit gezaghebbende bronnen te bevorderen en dat beslissingen moeten worden genomen op basis van advies van wetenschappers en gezondheidswerkers.
Een aantal opmerkingen ligt onmiddellijk voor de hand: « Het bevorderen van informatie uit gezaghebbende bronnen » is op zijn zachtst gezegd een autoritaire opvatting van kennis. Wat zijn deze gezaghebbende bronnen? Wie bepaalt dat zij gezaghebbend zijn? Duidelijk de autoriteit. En op welke basis zijn zij gezaghebbend? Omdat de autoriteit dat besloten heeft.
In de politiek is er geen waarheid, alleen politieke keuzes. Sommige van deze keuzen komen de vrijheid ten goede, andere minder; sommige komen de belangen van bepaalde bevolkingsgroepen ten goede, andere de belangen van andere sociale groepen. Geen van deze keuzes is « gezaghebbend »: zij zijn alle onderworpen aan democratische herevaluatie en verandering.
Op wetenschappelijk (en met name medisch) gebied zijn er weliswaar wetenschappelijke waarheden die gebaseerd zijn op rigoureuze redeneringen en geverifieerd worden door ervaring, maar men moet ook rekening houden met het feit dat de wetenschap voortdurend wordt geconstrueerd/herzien. Het promoten van informatie uit gezaghebbende bronnen in de wetenschap is een beroep doen op het autoriteitsargument (dat geen wetenschappelijk argument is), d.w.z. ofwel het standpunt van degene die beweert de Waarheid in pacht te hebben, ofwel de gezaghebbende wetenschappelijke consensus. De geschiedenis van de wetenschap toont echter aan dat een wetenschappelijke consensus altijd slechts een historische consensus is, die kan evolueren omdat de kennis evolueert. Bovendien betekent een consensus van wetenschappers niet altijd een wetenschappelijke consensus indien deze wetenschappers, zelfs onbewust, worden gedreven door een bepaalde visie op de wereld, of prozaïscher, door bepaalde belangen.
Waarom mag alleen informatie uit « gezaghebbende » bronnen worden gepromoot als sommige van de wetenschappers die het steunen belangenconflicten hebben, degenen die het bespreken worden gecensureerd, en anderen zichzelf censureren om uit de problemen te blijven?
En waarom zouden beslissingen uitsluitend moeten worden genomen op basis van het advies van wetenschappers en gezondheidswerkers, terwijl er meer is in het menselijk leven dan wetenschap en gezondheid? In welke maatschappij, zo niet in een dystopische gezondheidsdictatuur, worden sociale vraagstukken besproken en beleidsbeslissingen alleen genomen door wetenschappers en gezondheidswerkers? In een democratie is het debat openbaar en worden de besluiten door het volk genomen via zijn vertegenwoordigers, voor zover deze het volk werkelijk vertegenwoordigen.
« Daartoe is het in de eerste plaats van belang onderscheid te maken tussen illegale inhoud, zoals gedefinieerd door de wet, en schadelijke maar niet illegale inhoud. In de tweede plaats moet worden nagegaan of er sprake is van opzet om het publiek te misleiden of schade toe te brengen, dan wel om economisch gewin te behalen. Bij afwezigheid van een dergelijke intentie, bijvoorbeeld wanneer burgers te goeder trouw onbewust verkeerde informatie delen met vrienden en familie, kan de inhoud in kwestie worden beschouwd als desinformatie; als een dergelijke intentie wel bestaat, kan de inhoud daarentegen worden aangemerkt als desinformatie, zoals de Commissie in haar mededeling van april 2018 heeft verduidelijkt. »
Deze passage moet worden opgevat als een voorstel om nieuwe beperkingen op de vrijheid van meningsuiting in te stellen in geval van desinformatie met een schadelijk geachte inhoud, zoals het volgende fragment zal bevestigen. De invoering van « de bedoeling om te schaden », « de bedoeling om te misleiden » of « de bedoeling om schade toe te brengen aan het publiek » als gronden om de vrijheid van meningsuiting te beperken, zou echter het perverse effect kunnen hebben dat politieke en sociale dissidentie, en zelfs het wetenschappelijke debat, aan banden worden gelegd. De begrippen « oogmerk om schade te berokkenen » en « oogmerk om schade te berokkenen aan het publiek » kunnen immers op subjectieve en partijdige wijze worden geïnterpreteerd (zo kan het aanvechten van een politieke maatregel worden geïnterpreteerd als een oogmerk om schade te berokkenen of schade te berokkenen aan het publiek omdat het de heersende macht zou kunnen schaden; anderzijds zou het voor de burgers gunstig kunnen zijn). De « bedoeling om te misleiden » is geen objectievere grond. Inderdaad, zoals hierboven uiteengezet, wie zal dwaling en waarheid beslissen? Bespreking van een beleidsmaatregel, veronderstelling of huidige wetenschappelijke « waarheid » ter ondersteuning van een andere of zelfs tegengestelde veronderstelling zou het gevaar lopen te worden geïnterpreteerd als een voornemen om te misleiden. Maar discussie is intrinsiek aan zowel democratie als wetenschap.
« Alle groepen in onze samenleving moeten een passende reactie geven, afhankelijk van de mate van schade, de intentie, de wijze van verspreiding, de betrokken actoren en de herkomst van de actoren. Misinformatie kan derhalve worden bestreden met doelgerichte weerleggingen, demystificatie en initiatieven op het gebied van mediageletterdheid; desinformatie daarentegen moet met andere middelen worden bestreden, onder meer met acties van de overheid, zoals onder meer uiteengezet in het Actieplan tegen desinformatie. (…) « Platforms moeten gecoördineerde manipulatie beperken en de transparantie rond kwaadaardige beïnvloedingsoperaties vergroten. »
Het door de Commissie vastgestelde verschil tussen onjuiste informatie en desinformatie is derhalve een kwestie van opzet. Het bepalen van de bedoeling van de auteur van een stuk informatie is allesbehalve een volkomen objectieve oefening. En wat zal er bijvoorbeeld gebeuren met een onderzoeker, een leraar, een activist of een politieke tegenstander die, alleen of in een netwerk op platformen, feiten of kritische meningen naar voren brengt die soms « schadelijk » zijn voor het gezag (wetenschappelijk of politiek), waarbij de kern van hun missie is, voor de eersten, het bevorderen van kennis door het bespreken van wat is vastgesteld of, voor de laatsten, het bevorderen van een politieke of sociale zaak? Het risico bestaat dat krantenkoppen als deze op een dag onze werkelijkheid worden: « Journalist/burger veroordeeld voor ‘aanzetten tot onrust’ wegens verslaggeving »(5).
« Zo blijft misinformatie en desinformatie rond een potentieel COVID-19-vaccin welig tieren en zal het waarschijnlijk de uitrol van vaccins bemoeilijken als ze eenmaal beschikbaar zijn. »
Zeker. En waarom is het een probleem als de burgers zelf aanvoelen of als blijkt dat de nieuwe vaccins geen wondermiddel zijn? Bovendien is er nog lang geen wetenschappelijke consensus over de veiligheid en de werkzaamheid van vaccins en kandidaat-vaccins. Iedere burger is vrij om zijn mening te uiten. Het verzet tegen deze nieuwe vaccins is niet noodzakelijk het gevolg van verkeerde informatie of desinformatie, in tegenstelling tot wat in dit uittreksel wordt beweerd.
« Binnen hun respectieve verantwoordelijkheden zullen de Commissie en de hoge vertegenwoordiger in partnerschap met de WHO samenwerken om het epidemiologisch toezicht van de WHO te versterken door middel van doeltreffend toezicht op de media en om de opsporing en bestrijding van onjuiste informatie en schadelijke taal te ondersteunen (…) ».
Iedere burger is vrij om zijn mening te uiten. Het verzet tegen deze nieuwe vaccins is niet noodzakelijk het resultaat van verkeerde informatie
Er wordt hier onderscheid gemaakt tussen « desinformatie-uitingen » en « schadelijke uitingen ». Zal een toespraak als schadelijk worden beschouwd als daarin informatie wordt gegeven over de huidige beperkingen van covid-19-vaccins en sommige mensen daardoor bijvoorbeeld worden afgeschrikt om zich te laten vaccineren? Als we afgaan op de bedoeling van deze mededeling, is dat niet onmogelijk. Is een dergelijke richting in de richting van democratie? Absoluut niet.
« Online platforms hebben aangegeven dat zij hun beleid hebben aangepast om de dreiging van verkeerde informatie over COVID-19 tegen te gaan. Zij hebben nauwkeurige en gezaghebbende informatie over COVID-19 van de WHO, de nationale gezondheidsautoriteiten en de professionele media bevorderd ».
Is het niet een beetje voorbarig, en dus naïef, om te spreken over « accurate » informatie over covid-19? « Nauwkeurige en gezaghebbende informatie » wordt geacht uitsluitend afkomstig te zijn van de websites van internationale organisaties, gezondheidsautoriteiten (in de eerste plaats de WHO, waarvan de onafhankelijkheid vaak in twijfel is getrokken, en niet alleen in 2020) en « professionele » media (waarvan vele, het zij nogmaals gezegd, in handen zijn van belangengroepen)(6)). Hoe zullen informatie en analyses van bijvoorbeeld een vereniging van onderzoekers, een mensenrechtenorganisatie, een politieke partij, een burgergroepering worden behandeld? Media censuur? Of zelfs onderzoekscensuur voor onderzoekers wier resultaten afwijken van gezaghebbende informatie?
« Platforms zal worden gevraagd (…) gezaghebbende inhoud op het niveau van de EU en de lidstaten te bevorderen. De platforms moeten gegevens verstrekken over acties die zijn ondernomen om de informatie van nationale en internationale gezondheidsagentschappen, nationale en EU-autoriteiten en de professionele media te bevorderen. (…) Platforms moeten melding maken van alle gevallen van manipulatie van sociale media, kwaadaardige beïnvloedingsoperaties of « niet-authentiek gecoördineerd gedrag » die in de door hen aangeboden diensten worden ontdekt. (…) De platformen moeten ook samenwerken met de lidstaten en de EU-instellingen om de beoordeling van desinformatiecampagnes en beïnvloedingsoperaties te vergemakkelijken en de daders te identificeren ».
Wat is een « perverse beïnvloedingsoperatie » of « niet-authentiek gecoördineerd gedrag »? Alles hangt natuurlijk af van het standpunt dat wordt ingenomen en het standpunt dat wordt betwist. Het punt van dit fragment is dat de sociale media in ieder geval ijverig worden vervolgd om de daders te vinden van wat de machthebbers of de media zelf zullen beschouwen als « verderfelijke beïnvloedingsoperaties ».
« Het onlangs opgerichte European Digital Media Observatory (EDMO) heeft tot doel de oprichting te ondersteunen van een grensoverschrijdende, multidisciplinaire gemeenschap van onafhankelijke factcheckers en academische onderzoekers (…) met het oog op onderzoek en een beter begrip van desinformatiebedreigingen en ‑trends.
Dit observatorium zal daarom worden bevolkt door « feitencontroleurs », die tot taak zullen hebben vast te stellen wat Waarheid en Fout is.
« Zoals het project « Health Emergency Response in Interconnected Networks » (« HERoS »), dat een nieuwe methode ontwikkelt om informatie uit sociale media te halen over geruchten en verkeerde informatie over COVID-19(7). (…) De EDMO zou ook onderzoek kunnen verrichten voor overheidsinstanties en nuttige koppelingen tot stand kunnen brengen met het systeem voor vroegtijdige waarschuwing.
Degenen die zich schuldig maken aan « onjuiste informatie » zullen daarom worden aangegeven bij hun overheidsinstanties.
« In verscheidene lidstaten bestonden reeds bepalingen inzake desinformatie, met inbegrip van strafrechtelijke bepalingen, en één lidstaat voerde een nieuw strafbaar feit in in verband met de verspreiding van desinformatie tijdens de nood toestand (zie de wijziging van artikel 337 van het Hongaarse wetboek van strafrecht). Wetten die deze strafbare feiten te ruim definiëren en er onevenredige straffen aan verbinden, kunnen leiden tot een terughoudendheid van bronnen om met journalisten te praten en tot zelfcensuur, hetgeen bijzonder zorgwekkend is met betrekking tot de vrijheid van meningsuiting.
Onder het mom van het aan de kaak stellen is dat precies wat deze tekst doet: hij definieert overtredingen in algemene termen (desinformatie, schadelijke toespraken, opzet om te misleiden, enz.) die zullen leiden tot hetzij voorzichtige zelfcensuur hetzij tot aangifte, censuur en zelfs repressie.
« Voorbeelden van hybride bedreigingen zijn (…) desinformatiecampagnes, onder meer in de sociale media ». (…) « Om op een coherente manier te werk te gaan, wordt in de conclusies opgeroepen om op verschillende beleidsterreinen veerkracht op te bouwen tegen hybride bedreigingen, bijvoorbeeld bij de ontwikkeling en het gebruik van nieuwe en opkomende technologieën, waaronder kunstmatige intelligentie en technieken voor gegevensverzameling, en bij de beoordeling van de gevolgen van buitenlandse directe investeringen of toekomstige wetgevingsvoorstellen.(8) »
Zullen afwijkende meningen worden gedegradeerd tot samenzweringen en desinformatie, en zullen deze als misdadig worden beschouwd?
Duidelijker gezegd is de EU voornemens de strijd tegen onjuiste informatie op deze verschillende beleids- en strategische gebieden op te voeren. Maar nogmaals, wie zal bepalen of dit desinformatie is? Wie zal bepalen wat de waarheid is? Alleen unanieme experts? Wat zal er gebeuren met de woorden van dissidente onderzoekers, journalisten, schrijvers, burgers, filosofen, tegenstanders uit andere kennisgebieden, enz. die technologieën of wetsvoorstellen in een mondiale context trachten te plaatsen?
« Een lawine van informatie over het virus, die vaak onjuist of onnauwkeurig is en zich snel verspreidt via de sociale media, kan — volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) — verwarring zaaien, wantrouwen wekken en een doeltreffende reactie op het gebied van de volksgezondheid ondermijnen. (…) « Deze ‘infodemie’ voedt de meest elementaire angsten van de burgers. « (…) « Verkeerde informatie kan ernstige gevolgen hebben: zij kan ertoe leiden dat mensen officiële gezondheidsadviezen in de wind slaan en risicogedrag gaan vertonen, of zij kan negatieve gevolgen hebben voor onze democratische instellingen, onze samenlevingen en onze economische en financiële situatie. (…) « Onder de informatie die circuleert zijn (…) valse beweringen (zoals ‘Het heeft geen zin je handen te wassen’ of ‘Het coronavirus is alleen gevaarlijk voor ouderen’). Dergelijke inhoud is niet noodzakelijk illegaal, maar kan wel rechtstreeks levens in gevaar brengen en de inspanningen om de pandemie in te dammen ernstig ondermijnen. « Samenzweringstheorieën die de menselijke gezondheid in gevaar kunnen brengen, de samenhang van onze samenlevingen kunnen ondermijnen en kunnen leiden tot collectief geweld en sociale onrust (…) vereisen een grotere inzet (…).
Zonder te betwisten dat er veel valse informatie circuleert op de sociale netwerken, stellen de burgers vast dat de politieke bevelen en de officiële wetenschappelijke expertise van de laatste twaalf maanden ook een lawine van informatie verspreiden die nadien zeer snel wordt tegengesproken, hetzij door dezelfde sprekers, hetzij door hun collega’s, en die ook verwarring en wantrouwen veroorzaakt bij een deel van de publieke opinie. Zonder te betwisten dat bepaalde informatie die op de sociale netwerken circuleert de ongerustheid van de bevolking voedt, stellen deze burgers dat de dagelijkse opeenstapeling van sterfgevallen en besmettingen door de wetenschappelijke autoriteiten, de mediahype en de sinds maart opgelegde levensstijl aan de basis liggen van dit proces van angstzaaierij. Zonder te ontkennen dat verkeerde informatie schadelijk kan zijn, merken deze burgers op dat de genomen politieke maatregelen ook negatieve gevolgen hebben voor onze (nu zwijgende) democratische instellingen, onze (uiteenvallende) samenlevingen en onze economische en financiële situatie (of althans die van de kleine economische actoren en de toestand van de openbare middelen, want het is waar dat sommige actoren het goed lijken te doen). Zonder te betwisten dat bepaalde aantijgingen negatieve gevolgen kunnen hebben voor de gezondheid, merken deze burgers tenslotte op dat het gebrek aan zorg voor veel patiënten die aan huis of in verzorgingstehuizen zijn gekluisterd, de beperkingen van de vrijheid van voorschrijven en de besparingen die de laatste decennia in de ziekenhuissector zijn doorgevoerd, ook de gezondheid van de mensen in gevaar hebben gebracht; maatregelen zoals sociale isolatie, opsluiting, bellen, avondklok, afstandsonderwijs en bezoekverboden zijn ook schadelijk geweest voor de geestelijke gezondheid en de menselijke samenhang; en, misschien meer dan complottheorieën, het nastreven van strenge maatregelen (b.v. het sluiten van hele sectoren van de economie waardoor duizenden mensen tot werkloosheid worden veroordeeld en ongetwijfeld bepaalde grotere economische actoren worden bevoordeeld) waarschijnlijk zal « leiden tot daden van collectief geweld en sociale onrust ». Is het niet ondemocratisch en in strijd met de wetenschappelijke benadering om deze verschillende bezwaren met gezag en een simpele handzwaai terzijde te schuiven in de naam van « samenzwering »?
Censuur bestaat al sinds de oudheid; de strijd voor de vrijheid van meningsuiting ook. Het recht op vrijheid van meningsuiting is een recent recht(9) en een intrinsiek recht van de democratie. Sommigen hebben geklaagd dat sociale netwerken zoveel ruimte geven aan de « 1% van dissidente wetenschappers » in plaats van hen te censureren. Maar zonder wetenschappelijk debat, hoe zou de wetenschap vooruitgang boeken? Copernicus, Galileo, Darwin, Einstein vertegenwoordigden minder dan 1% van de wetenschappers. En toch hebben ze nieuwe wetenschappelijke tijdperken geopend. Hetzelfde geldt voor politieke consensus: in een democratie kan deze altijd worden besproken en in twijfel getrokken op basis van aspecten van de werkelijkheid waarmee nog geen rekening is gehouden. Door de strijd tegen covid-19 onjuiste informatie op te nemen in de strijd tegen hybride bedreigingen, staat de EU op het punt een einde te maken aan het openbaar debat en daarmee aan de democratie. De vrijheid om anders te denken, te bekritiseren, uit te dagen, andere visies in te brengen ligt aan de basis van de vooruitgang van de wetenschap, van de sociale vooruitgang en van de strijd tegen de politieke tirannie. Censuur en onderdrukking van meningsuiting zijn alleen een oplossing wanneer zij strafbaar zijn en het zou fataal zijn voor de vrijheid van meningsuiting om « niet-gezaghebbende informatie » toe te voegen aan de lijst van strafbare feiten op het gebied van de vrijheid van meningsuiting(10). De beste manier om domheid, manipulatie, propaganda of desinformatie te bestrijden, zowel aan de zijde van de consensus als aan de zijde van de dissidenten, is de argumentatieve reactie. In tegenstelling tot het standpunt dat in deze mededeling van de Commissie wordt ingenomen, zijn wij van mening dat de strijd tegen wat de EU of een van haar staten als desinformatie beschouwt, geen rechtvaardiging mag zijn voor inbreuken op het grondrecht van vrijheid van meningsuiting. Burgers hebben het recht te verwachten dat overheidsinstanties hun toegang geven tot transparante, volledige, kritische en tegenstrijdige informatie. Het is juist door de mogelijkheid van vrije en pluriforme reflectie en informatie, en niet door censuur en propaganda, dat de strijd tegen desinformatie, de opbouw van een kritische geest bij de bevolking en het herstel van een groter vertrouwen van de burgers in politiek en wetenschap zal worden gevoerd.
Cet extrait provient d’un autre document (« Efforts complémentaires pour renforcer la résilience et lutter contre les menaces hybrides ») auquel renvoie la communication analysée dans cet article.
