We zijn niet allemaal Charlie

Als je besluit om een artikel te schrijven over de gebeurtenissen die gisteren in Parijs plaatsvonden⁽¹⁾In het geval van de aanslag op Charlie-Hebdo, en wanneer men probeert het onderwerp kritisch te behandelen, is de ideologische druk zodanig dat men stilzwijgend die morele verplichting voelt om van meet af aan te preciseren dat men de feiten veroordeelt, waaraan de commentatoren meestal een of meer krachtige kwalificaties toevoegen: schurkachtig, barbaars, onwaardig, satanisch… Wat in een dergelijk geval niet aan de orde is, is het abnormale dat ik als journalist dit moet preciseren: welke rechtspersonen, instellingen of andere vertegenwoordigers zouden, ongeacht of zij al dan niet gekant zijn tegen de ideeën die door de slachtoffers worden verdedigd, in een dergelijke moord niet iets verkeerds zien? De daad werd wereldwijd en unaniem veroordeeld door alle staten en alle religies, in een ideologische gemeenschap die alleen dit soort gebeurtenissen mobiliseert.

Zodra de consensus de enige meester is, vrezen wij iets anders te zeggen, durven wij niet meer, als wij nog weten hoe te denken: alles kristalliseert zich op de slachtoffers die op dithyrambische wijze worden beschreven en op een gregarious wil om slechts één sociaal lichaam te vormen dat niet door conflicten wordt gedeeld:  » Vandaag is Frankrijk aangevallen in zijn hart « , zei François Hollande op de avond van 7 januari; een sociale instantie die in lovende bewoordingen wordt omschreven als de opperste drager van de vrijheid. Hierover nadenken is echter niet zich storten in herhaalde pathetische huldebetuigingen, maar in deze verontwaardiging, die meestal getroffen is, zeker een betekenis zien: als wij bemiddelen wat voor de hand ligt, dan is dat omdat deze bemiddeling een andere functie heeft, die belangrijker is dan de functie die wij geloven en die ons voor de hand ligt. Want wat te zeggen van kranten die van desinformatie hun beroep hebben gemaakt, die ons elke dag nieuwsberichten voorschotelen waarvan de beschrijving onze verhouding tot de ander hermetisch maakt en ons ertoe brengt samenlevingen voortdurend in te delen en te hiërarchiseren in etnische groepen, zonder ons uit te leggen hoe ongelijkheid ellende veroorzaakt? De voorstanders van de  » je suis Charlie « , dezelfde mensen die ons in de nasleep van 9/11 lieten zeggen « Ik ben Charlie « . Zij maken van een feit gebruik om hun deel van de verantwoordelijkheid voor de toestand in de wereld te verhullen, en kaatsen terug door zich onmiddellijk op te werpen als slachtoffer van de haat tegen de vrijheidvan meningsuiting. Zij herhalen, de automatische associatie opwekkend tussen de slachtoffers van Charlie-Hebdo en zichzelf, potentiële toekomstige slachtoffers⁽²⁾ :  » Dus we kunnen sterven omdat we geschreven hebben en mensen hebben laten lachen, » zegt het onwrikbare, overheersende icoon van Le Soir, Béatrice Delvaux⁽³⁾in een levendige, risicovolle oproep voor  » Wij dachten dat zij altijd haarmond had gehouden, behalve als het ging om het verdedigen van bazen en captains of industry.

Dus nogmaals, denken is dood. En journalisten kunnen een gebeurtenis die op hun eigen grondgebied plaatsvond, wat zeldzaam is, gebruiken om een van de twee illusies van een tegenmacht te creëren die Serge Halimi in zijn boek Les nouveaux chiens de garde bel ichtte: de tegenmacht die zich voedt met tragedie. Zoals hij zegt: « Onwillekeurig voeden deze slachtoffers van de ‘informatieplicht’ de gouden legende waar een gestandaardiseerde beroepsgroep en haar eerbiedwaardige sterren dol op zijn »⁽⁴⁾, een legende van een macht die verstoken is van elk commercieel belang en die informatie met volledige objectiviteit behandelt. Vertellen dezelfde mensen die zich, gebruik makend van een tragische gebeurtenis, opwerpen als grote verdedigers van de vrijheid van meningsuiting, ons over de dagelijkse censuur van hun redacties? Degene bijvoorbeeld aan wie Hervé Kempf werd onderworpen tijdens zijn onderzoek naar de strijd tegen het vliegveld Notre Dame des Landes, en die in zijn artikel  » Afscheid van Le Monde, lang leve Reporterre « :  » Op 2 september, vijftien jaar en één dag na mijn toetreding, verlaat ik Le Monde (…) Dat ik vrijwillig een prestigieuze titel zou verlaten, kan als een verrassing komen. Maar zeker minder dan de reden die mij daarheen heeft geduwd: de censuur van de directie, die mij belette mijn onderzoeken en reportages over het dossier Notre Dame des Landes in deze krant voort te zetten. Aan het eind van het verhaal dat ik nu ga vertellen, was er maar één uitweg als ik de vrijheid wilde behouden zonder welke journalistiek geen betekenis heeft: het comfort opgeven van een vast salaris en de middelen om te werken voordat de laatste resterende ruimte van meningsuiting werd gesmoord « ⁽⁵⁾. Zij zullen het dus niet hebben over de censuur die de door hen gekozen pers in stand houdt, en liever opportunistisch van een moment gebruik maken om de illusie van hun onafhankelijkheid in stand te houden:  » We zijn allemaal Charlie  » (Libération),  » Freedom Murdered  » (Le Figaro),  » Zij zullen de vrijheid niet doden  » (Le Parisien)…

François Hollande, die goed bevriend is met Matthieu Pigasse, een investeringsbankier en directeur van de Lazard Bank, eigenaar van de Inrockuptibles en de dagelijkse krant Le Monde, met een familie die diep geworteld is in de pers, met name een broer, Nicolas Pigasse, die weet wat « vrijheid van meningsuiting » is als eigenaar van… Public, het volksblad bij uitstek. Hollande die in 1985 in een onder pseudoniem geschreven boek, samen met drie andere welgeplaatste acolieten, zei:  » Geen dromen meer, geen illusies, geen wensdromen. Het echte dringt alles binnen. De rekeningen moeten in evenwicht zijn, de verplichte heffingen moeten omlaag, het aantal politieagenten moet omhoog, de nationale defensie moet behouden blijven, bedrijven moeten gemoderniseerd worden, het initiatief moet vrijgemaakt worden « ⁽⁶⁾. Er zijn toen geen aanslagen gepleegd, maar laten we er zeker van zijn dat de gevolgen van dit beleid en van het beleid dat daarop volgde, meer dan gunstig voor het kapitaal, hun weerslag hebben gehad op de zwakste sociale lagen, met name door een voedingsbodem te creëren voor armoede en ressentiment, teleurgestelde hoop in een spektakelmaatschappij die van de ster het te volgen model maakt, wanhoop en dus haat in wat men nu de ZUS (kwetsbare stedelijke zones) noemt.

Er werd nationale rouw afgekondigd, vlaggen werden halfstok gehangen, duizenden demonstranten verzamelden zich in Frankrijk en andere Europese landen. Er is geen tijd voor reflectie, meting en begrip, dus ook niet voor vrij denken en het opstellen van hypotheses. Zeker, de hersenen waren er klaar voor, want de massamedia deden hun werk, met TF1 in Frankrijk aan het hoofd van het publiek, eigendom van Bouygues, een industriële groep die van de in 1987 geprivatiseerde zender de norm maakte van geestdodende moderniteit, van amusement voor « consumenten », eenvoudige ontvangers van inhoud die verlangens creëert om de producten te kopen die de hele dag door in de reclames worden aangeprezen.

De grote massa van Holland

Hollande’s plechtige toespraak⁽⁷⁾ op de avond van 7 januari maakt gebruik van de klassieke propaganda-elementen die zojuist zijn beschreven.

• creëert hij helden:  » Deze mannen en vrouwen stierven voor het idee dat zij van Frankrijk hadden, nl. vrijheid. Zij zijn onze helden vandaag « Dit zijn de ‘kernwaarden’ waarrond het nationale sentiment zich kristalliseert en de eenheid wordt voorbereid;
• het wist de verschillen tussen individuen uit om ze samen te brengen onder een gemeenschappelijke identiteit. In dit opzicht is het niet een krant die is aangevallen, maar Frankrijk: « Vandaag is de hele republiek aangevallen « ;
• Met deze stijlfiguur wordt de aanval een aanval op de waarden van de republiek:  » De republiek is vrijheid van meningsuiting; de republiek is cultuur, het is schepping, het is pluralisme, het is democratie. Dat is waar de moordenaars op uit waren. Het is het ideaal van rechtvaardigheid en vrede dat Frankrijk overal op het internationale toneel uitdraagt « . Of zelfs, tot het toppunt van wat Orwell had kunnen voorzien (oorlog is vrede, doden is leven): « Deze boodschap van vrede, van verdraagzaamheid, die wij ook verdedigen door onze soldaten in de strijd tegen het terrorisme en het fundamentalisme « ;
• het bereidt de geesten voor op een permanente oorlog, hanteert de strategie van de spanning, boezemt angst in: « Veiligheidstroepen zullen overal worden ingezet, waar er sprake kan zijn van een beginnende dreiging « ⁽⁸⁾;
• Het belangrijkste: het verbiedt anders te denken, het dwingt tot eenheid (Sarkozy zal in zijn toespraak zeggen:  » Het is een verplichting van nationale eenheid waaraan niemand kan of mag ontsnappen In dit geval mag het « heilige woord » van de media niet worden ontheiligd), unaniem, voorbode van toekomstige door de media en de Staat georganiseerde onverdraagzaamheid en censuur, censuur die, gezien de ernst van de feiten, als nog aanvaardbaarder zal worden ervaren. Wijzelf moeten ons ervan bewust zijn dat ons beste wapen onze eenheid is, de eenheid van al onze burgers, ten overstaan van deze beproeving. Niets kan ons verdelen. Niets mag ons in de weg staan. Niets mag ons scheiden. Vrijheid zal altijd sterker zijn dan barbarij  » ;
• Daartoe creëert hij een vijand, wat van essentieel belang is om de samenhang van de groep te verzekeren: « Frankrijk heeft zijn vijanden altijd verslagen wanneer het in staat was een blok te vormen rond zijn waarden, en dit is wat ik u uitnodig te doen. Wat de verzoenende toespraken ook mogen zeggen, het noemt en identificeert degene die al lang als schuldige is aangewezen: de moslim⁽⁹⁾.

Daar komt nog bij dat deze tot « helden  » getransformeerde « slachtoffers van de informatieplicht « , die symbolen van de vrijheid van meningsuiting zijn geworden, op algemene en ongedifferentieerde wijze de adem van onbeschaamdheid en vermetelheid over de pers hebben verspreid. Journalisten zouden zo de laatste bolwerken tegen de barbarij worden, met gevaar voor eigen leven. Béatrice Delvaux, hoofdredacteur van Goedenavond, dicht bij de wereld van geld en financiën⁽¹⁰⁾die in de laatste drie nummers van de Grand Soir schepte er genoegen in om op een openbaar kanaal (La Première), Pieter Timmermans (directeur van het Verbond van Belgische Ondernemingen, 13.12), Didier Reynders (vriend van de bazen en overigens vice-eerste minister en minister van Buitenlandse Zaken, 20.12) en Etienne Davignon (een vermogend Belgisch industrieel, 03.01) « op de grill⁽¹¹⁾In het geval van « Charlie », maakt hij van de gelegenheid gebruik om de vermetelheid van zijn redacteuren te veinzen:  » De moord op de cartoonisten van « Charlie Hebdo » is een loden deken die zojuist over onze vrijheid van meningsuiting is gelegd (…) Het is de vrijheid van alle democraten die bedreigd wordt door de moordzuchtige wraak van een paar barbaren die het niet kunnen verdragen dat iemand anders denkt dan zij (…) Zullen wij de kracht en de moed hebben om stand te houden? Dit is het meest verraderlijke effect van deze ostentatieve slachtpartij: mensen het zwijgen opleggen, tot zwijgen dwingen, hen in het gareel brengen, onder de nieuwe angst hun leven te verliezen. Onze eerste plicht om de doden van « Charlie Hebdo » te herdenken zal dus de strijd, het verzet zijn: het blijven openen « . Goed gedaan! Wat een show, wat een goocheltruc mevrouw Delvaux! Gelukkig is niet iedereen voor de gek te houden, en je goodies zullen je vooringenomenheid niet verhullen. Uw leven is niet in gevaar, Mrs Delvaux, maakt u zich geen zorgen, u zwemt in de stroming. Je bent in ‘de lijn’.

« We zijn allemaal Charlie… maar anderen zijn een beetje minder

Kunnen we zeggen, durven we zeggen, dat deze « aanval » op het juiste moment komt, op een moment dat de pil van de bezuinigingen moet worden doorgeslikt? Dat dit een echt aanbod is aan de Franse regering en haar president, die in vrije val is in de peilingen, maar ook brood en boter voor Sarkozy en Marine Le Pen, die hun mediacampagne voor de presidentsverkiezingen van 2017 zijn begonnen? Dat eens te meer het « nationale gevoel » alle individuele en collectieve beschouwingen overstijgt en de illusie schept, achter het « wij zijn allen Charlie » — dat in feite een « wij zijn allen Fransen » is, dus een « wij zijn allen Westerlingen » — van een gemeenschappelijke identiteit die de inter-individuele verschillen — met name die in termen van rijkdom — uitwist (want als wij allen Charlie zijn, zijn er geen armen meer, zijn er geen rijken meer), en ogenschijnlijk van een gemeenschappelijke identiteit, van een gemeenschappelijke identiteit die de verschillen tussen de individuen — met name die in termen van rijkdom — uitwist (want als we allemaal Charlie zijn, zijn er geen arme mensen meer, zijn er geen rijke mensen meer), en een groep die noodzakelijkerwijs iets minder, of helemaal niet « Charlie » is (het is niet nodig om te noemen welke), buiten de deur zet? Ik zeg dit niet om de samenzweringstheorie te voeden, maar om aan te geven dat de nevenvoordelen van een dergelijke aanval zo groot zijn dat andere aanknopingspunten niet kunnen worden genegeerd.⁽¹²⁾

Maar in zulke gevallen worden alle waarden weer omgekeerd. Obama, een president die dol is op buitengerechtelijke executies, verzekert Hollande van zijn solidariteit en steun in de strijd tegen het terrorisme. Was het niet de regering-Obama die « toestemming heeft gegeven voor de fysieke eliminatie, buiten de grenzen van de Verenigde Staten, van personen die min of meer overhaast als ‘terroristen’ worden aangemerkt, zelfs als zij niet rechtstreeks betrokken zijn bij gewapende operaties « ? « Obama [qui] heeft het « geheime » programma van standrechtelijke executies van buitenlanders opgevoerd »? John Kerry, die de Fransen voor het eerst in het Frans toesprak, zei: « De Amerikanen zijn solidair met uw vastberadenheid om de waarde te beschermen die extremisten zo beangstigt en die onze twee landen altijd heeft verenigd: vrijheid! « ⁽¹³⁾. De VS die over vrijheid praten is als een beul die een massagesalon opent. Kerry heeft het over de kracht van vrije meningsuiting tegen obscurantisme ? Grappig, « terwijl zijn land sinds 1995 niet is gestopt met het bombarderen en vernietigen van televisiestations die in de weg stonden in Joegoslavië, Afghanistan, Irak en Libië.⁽¹⁴⁾

Laten we van één ding zeker zijn, deze gebeurtenis van 7 januari 2015 is een ongekende klap voor de vrijheid van meningsuiting, niet van degenen die deze verdedigden in de geaccepteerde marges van het moderne democratische schouwspel, maar van degenen die radicaal wilden zijn en durfden te zeggen wat niet gezegd kon worden, wat niet gezegd wilde worden. In Frankrijk, en dit zal zijn weerslag hebben in België, zal deze gebeurtenis, wat de politieke reacties betreft, de omvang hebben van een 11 september. De situatie, wat de media en de politieke reacties op dit alles betreft, is zonder twijfel het begin van een autoritaire drang en een aanval op degenen die het systeem waarin wij leven aan de kaak stellen, en is zonder precedent. Het zal des te moeilijker zijn om te zeggen, en om de boodschap op grote schaal over te brengen, dat de massamedia een belanghebbende zijn in de wereld waarin wij leven.

We zijn dus niet allemaal Charlie, want afgezien van de tragische gebeurtenis vertroebelt deze door de media georganiseerde en door de massa overgenomen identificatie de werkelijkheid, doodt zij de kritische geest en verhindert zij ons in te zien in welke mate de massamedia de wereld waarin wij leven, hebben voortgebracht.

Alexandre Penasse