WAAROM TWEE SEKSEN?

In veel Europese landen zijn medisch geassisteerde voortplanting (MAP) en draagmoederschap (GPA) gangbare praktijken, evenals de openstelling van deze medische technieken voor paren van hetzelfde geslacht. Momenteel beperken 13 Europese landen de MAP tot heteroseksuele paren bij wie onvruchtbaarheid is vastgesteld. Het MAP is in acht EU-landen, waaronder België, uitgebreid tot alleenstaande vrouwen en paren van hetzelfde geslacht. Zeven lidstaten staan GPA toe. In Nederland, Polen, Slowakije en België is er geen wetgeving die het verbiedt of toestaat. De praktijk ervan is in feite mogelijk, zonder dat er grenzen worden gesteld. In Roemenië, Ierland en het Verenigd Koninkrijk is het daarentegen wettelijk geregeld.

Over het geheel genomen wordt er weinig op deze kwesties gereageerd, alsof zij vanzelfsprekend zijn en behoren tot een orde die zich zelfs aan ieder wettelijk kader kan onttrekken. Ook is er bijna geen discussie over de totstandkoming van « nieuwe gezinsvormen », mogelijk gemaakt door de mogelijkheid voor lesbische of homoseksuele paren om zich « voort te planten » in afwezigheid van het andere geslacht. Dit is pure logica, die des te doeltreffender is omdat zij heeft verordend dat niets onmogelijk is.

België is bijzonder exemplarisch voor deze stand van zaken. Het ouderschapsproject van lesbische paren wordt al sinds de jaren tachtig gesteund, lang voordat het wettelijke kader voor MAP werd vastgesteld. Wat draagmoederschap betreft, bestaat er geen wetgeving die dit verbiedt, maar die het in feite toestaat, zonder dat er vragen over worden gesteld. Een grote meerderheid in het parlement is voorstander van het wettelijk toestaan van GPA, dat ook paren van hetzelfde geslacht zou omvatten. De wens van deze parlementsleden om « commercieel draagmoederschap » uit te sluiten staat in contrast met het feit dat verscheidene « beurzen » voor draagmoederschap niet verboden zijn op nationaal grondgebied.

EEN KANS VOOR DEBAT?

Om te begrijpen wat er bij deze maatschappelijke vraagstukken op het spel staat, is het nuttig te kijken naar de landen waar zij reacties en verzet oproepen, bijvoorbeeld in Frankrijk. De voornemens van de regering worden van tevoren aangekondigd, zoals het presidentiële plan om een wet aan te nemen die medisch geassisteerde voortplanting zal openstellen voor lesbische paren en alleenstaande vrouwen. In een advies van 27 juni heeft het Nationaal Raadgevend Comité voor de ethiek, over « de maatschappelijke roep om medische hulp bij de voortplanting », zich achter deze wens geschaard, terwijl het zich bleef verzetten tegen de invoering van de GPA. De meerderheid van het comité was van mening dat « dit verzoek… van kunstmatige inseminatie met donor, om zich voort te planten zonder mannelijke partner, buiten elke pathologische onvruchtbaarheid, is deel van een eis voor vrijheid en gelijkheid… ⁽¹⁾ « . In vergelijking met België lijkt Frankrijk « achter te lopen ». Dit is een punt dat wordt gemaakt door de voorstanders van deze hervormingen, die aandringen op de « normaliteit » van hun standpunt. Deze procedures bestaan al in veel Europese landen, dus waarom zouden we ze in Frankrijk niet invoeren?

Deze hervormingen zijn echter belangrijk, omdat zij een nieuwe gezinsvorm bevorderen die bestaat uit ouders van hetzelfde geslacht, een gezinseenheid waarvan het andere geslacht a priori is uitgesloten. Deze nieuwe structuur mag niet worden verward met gemengde gezinnen van hetzelfde geslacht met kinderen uit een vorige verbintenis. In deze nieuwe familievormen worden de vader en de moeder inwisselbaar. De verandering maakt deel uit van een maatschappelijke trend die in de meeste westerse landen is ontstaan en door internationale organisaties wordt gestimuleerd. Het leidt tot een ontkenning van elk verschil, van de specificiteit van de vaderlijke en moederlijke functies en tenslotte van de seksen. Maar als seksuele onverschilligheid nu vanzelfsprekend lijkt, is dit een echte breuk in de menselijke geschiedenis.

EEN ORIGINELE VRAAG

Het bestaan van een seksuele scheiding is altijd al in twijfel getrokken. Waarom twee seksen en niet één? De differentiatie waarnaar de grondteksten van onze cultuur verwijzen, is geen natuurlijke orde. Als seks deel uitmaakt van het Werkelijke, wordt het goed georganiseerd door het Symbolische. Deze knoop scheidt haar van de natuur en vormt wat de menselijke humus aanduidt. De mythische verhalen, de Griekse teksten of die van het Oude Testament, zijn verhelderend, omdat zij zich in een analytische positie bevinden met betrekking tot onze toestand. Zij geven aan dat de seksuele scheiding geen natuurlijk gegeven is, maar een voorwaarde van symbolische orde voor het ontstaan van een samenleving. Zodra hij geseksualiseerd wordt, is de mens niet langer een geheel. De seksuele scheiding installeert een gebrek, het onthult een onvolledigheid. De seksuele scheiding schrijft dus het verlangen naar de ander voor en wordt zo constitutief voor een sociale relatie, voor de mogelijkheid van een samenleving.

De vraag is al onderdeel van de Griekse mythologie. In de twaalfde eeuw v. Chr. stelt Hesiod het probleem aan de hand van het verhaal van Pandora, de eerste vrouw die in opdracht van Zeus werd geschapen om de mensen van de goden te onderscheiden. Tot dan toe leefden de mannen, het enige bestaande geslacht, te midden van de goden en plantten zich voort door mannelijke kinderen uit de tempel te ontvangen. Zij hoefden niet voor zichzelf of hun nakomelingen te zorgen⁽²⁾.

De schepping van de vrouw is een breuk van een leven zonder tijdsdimensie. Door haar komst wordt de mens sterfelijk en wordt hij geboren uit een vrouwelijke baarmoeder. Een menselijk verhaal kan dan beginnen met zich los te maken van de wereld van de goden.

Het doel van het Pandora-verhaal is te vinden in de bijbelse tekst over de schepping van Eva. In de hof van Eden leefde Adam, een ongedifferentieerd mens, man en vrouw, noch man noch vrouw. Dit wezen is verstoken van relaties. Om Adam uit zijn isolement te halen, zal God een tegenhanger scheppen door de beide geslachten te scheiden⁽³⁾. Een relatie aangaan is echter alleen mogelijk als iedereen een gemis accepteert. De erkenning van de andere kant impliceert een verlies. Seks wordt zo « het teken van de universele differentiatie die de Schepper scheidt van zijn schepsel.⁽⁴⁾  » Elke sekse is slechts één kant van de relatie, geen enkele kan het geheel zijn. Alleen al de aanwezigheid van de andere sekse geeft aan dat de ander radicaal ontbreekt.

De huidige hervormingen daarentegen, waarbij een nieuwe gezinsvorm wordt ingevoerd die a priori bestaat uit ouders van hetzelfde geslacht, wissen de aanwezigheid van de ander uit, die van de mannelijke donor of de vrouwelijke draagmoeder. Door het tegendeel te elimineren, heffen zij het gebrek op, waardoor de man of vrouw één wordt, een compleet wezen, gelijk aan de Adam of de mannen die onder de goden leven.

ONTKENNING VAN CASTRATIE

In de analyse van de ethische commissie wordt verwezen naar « een erkenning van de autonomie van de vrouw ». In feite komt in deze tekst, die het MAP uitbreidt tot lesbische paren en alleenstaande vrouwen, slechts één geslacht voor, namelijk dat van de vrouw. In het geval van MAP toont de vrouw zich als een geheel en kan zij voortplanten zonder het andere geslacht. De man wordt geannuleerd door zijn spermadonatie. Voortplanting staat los van geslachtsgemeenschap. De vrouw heeft nu alleen nog te maken met de medische machine die haar « autonomie » garandeert, d.w.z. de afwezigheid van de ander.

De fusie met de medische machinerie heft castratie op. Hetzelfde geldt voor het paar van hetzelfde geslacht in het kader van de GPA. Het is dezelfde operatie van ontkenning van de ander, waarbij de laatste slechts bestaat als ondersteuning van een technische operatie, als een radertje in de medische machine. Maar als de uitbesteding van de voortplanting het mannelijke doet verdwijnen in het kader van het MAP en het vrouwelijke in dat van de GPA, dan doet zij ook het vrouwelijke of het mannelijke beginsel teniet. Haar imago van almacht, de schijnbare afwezigheid van gebrek, verbergt haar totale ondergeschiktheid aan de medische en staatsmachine.

De vrouw of de man die het verzoek indient, neemt een plaats in die vergelijkbaar is met de plaats die de mannen in de Griekse mythe innemen wanneer zij de kinderen uit de religieuze tempel ontvangen; de dienst wordt vandaag verleend door de medische tempel. Net als de mythische Grieken hebben zij geen gebrek, hebben zij geen ander en zijn zij voor hun voortplanting totaal afhankelijk van de godheid. Maar in de Griekse mythe is de relatie tussen goden en mensen onderdeel van een symbolische orde. In het huidige triomfantelijke liberalisme is de relatie tussen de medische tempel, de spermadonor, de draagmoeder en de gebruiker een contract. Er is gewoon een « recht op een kind » en een handelswaar waarover onderhandeld wordt tussen « medemensen ».

CARROSSERIEVERING

De Franse wet van 2013, bekend als « het huwelijk voor allen », stond adoptie door een koppel van hetzelfde geslacht toe. Hoewel de wet de « tweede moeder » het recht gaf om het kind van haar partner te adopteren, stelde zij het MAP niet open voor lesbische paren. Het presidentiële project vervolledigt deze wetgeving omdat het, zoals de sociologe Irène Théry het uitdrukte, een ware militant van deze maatschappelijke verandering is, e partner van de moeder die bevalt, de « niet-statutaire moeder », vindt het niet logisch of billijk om haar eigen kind te moeten adopteren.⁽⁵⁾ » Door het MAP open te stellen voor vrouwelijke paren zouden « beide moeders » vanaf de geboorte een band kunnen hebben met « hun kind ». Deze wet zou dus ook tot doel hebben de « gelijkheid » tussen de biologische moeder en de « moeder van de bedoeling » te herstellen. Het doel zou zijn een gelijkwaardigheid van rechten tot stand te brengen tussen de moeder, die het kind draagt en baart, en haar partner, die het kind gewoon geestelijk heeft « verwekt ». De uitdrukking van de wil om moeder te zijn moet worden beschouwd als van dezelfde orde als de eigenlijke daad van het geven van leven.

Wat de voortplanting bepaalt in alle hervormingen betreffende MAP en GPA is de zuivere intentie, de eenvoudige wil om een ouder te zijn en niet de betrokkenheid van het lichaam door de seksuele aard van de relatie. Door deze procedure, wordt het lichaam geweigerd. Maar, zoals Merleau Ponty het uitdrukt, er is geen intersubjectiviteit, geen relatie tot de ander, zonder intercorporealiteit. Het is via het lichaam dat de relatie met de wereld tot stand komt. Integendeel, de huidige hervormingen zijn erop gericht alle tekortkomingen weg te werken, waaronder het natuurlijke onvermogen tot voortplanting voor een paar van hetzelfde geslacht. Voor de meerderheid van de ethische commissie zou de openstelling van de MAP voor vrouwelijke paren dan ook tot doel hebben « het lijden te verlichten dat wordt veroorzaakt door onvruchtbaarheid ten gevolge van persoonlijke geaardheid ». Het lichaam is opgeschort, het kan niet langer een obstakel zijn voor de wil om zich voort te planten. De laatste is vrij van obstakels. Voortplanting hoeft dan niet meer seksueel te zijn, maar gewoon het resultaat van een verzoek aan de medische machinerie.

In deze maatschappelijke procedures verdwijnt de spermadonor (of draagmoeder) achter de vraag van de opdrachtgever. De « wil » wordt zo de enige legitieme bron van nieuwe vormen van reproductie. Terwijl ze de andere sekse ontkennen, bevrijden ze het individu van zijn of haar lichaam en de verdeling ervan. Het « recht op een kind » is dan zuiver « de wil om te genieten », een object-genot, zelfverwezenlijkt en verzelfstandigd van verlangen en dus bevrijd van gebrek.

EEN WERELD VAN MONADS

MAP, zoals GPA, zijn maatschappelijke technieken die individuen in monaden veranderen, in « enen » die niet langer geconfronteerd worden met de « snede », het verschil tussen de seksen. Het gaat om het geven van consistentie aan een wereld zonder grenzen. Deze hervormingen installeren een echt « virtueel klonen » dat het kind verandert in het object van de opdrachtgever en een produkt van de staatsmacht. Zij scheppen een universum waarin het niet langer nodig zou zijn de aanwezigheid van de Ander onder ogen te zien, en dus geconfronteerd te worden met zijn verdeeldheid, zijn eigen castratie. Zij installeren een wereld waarin de derde partij wordt onderdrukt, een monadisch universum waarin het individu alleen in relatie staat tot zijn institutionele moeder. Deze hervormingen betekenen dus de opheffing van het sociale lichaam, van de menselijke samenleving als zodanig, ten gunste van de enige monade-staat verhouding, een postmoderne vorm van de exclusiviteit van de relatie tussen Adam en God.

De externalisering van de reproductie is een politieke keuze van een samenleving die is samengesteld uit monaden die zich niet tot elkaar verhouden. Zoals Leibniz voorzag,  » maakt God alleen », in dit geval de medische machine, « de verbinding en communicatie van deze stoffen⁽⁶⁾ ». Hij concludeerde ook dat « de staat van individualiteit hen als kleine goden maakt ». Dit maatschappelijk project, gebaseerd op het ongebreidelde kapitalisme, staat haaks op alles wat tot nu toe onze menselijkheid heeft gevormd. Dit is een omkering van de keuze die de mythische teksten weerspiegelen, die van de installatie van een specifiek menselijke wereld door de opening naar de ander dankzij de schepping van een vis-à-vis. De huidige optie gaat in de tegenovergestelde richting, de nieuwe Adam, de monade, beperkt zijn relatie met wat de plaats van God inneemt: de staatsmacht.

Tülay Umay, socioloog.
Heeft geschreven voor Le Monde, La Libre Belgique, L’Humanité, Le Soir, La Pensée, Le Sarkophage…