GEVANGENIS: EEN ONVERMIJDELIJKE SOCIALE KWESTIE

Luk Vervaet heeft de binnenkant van gevangenissen meegemaakt, ver van het stereotiepe discours dat vaak in de media wordt gegeven. Ver van het beeld van de barbaarse, woeste en onmenselijke gevangene. Vanuit zijn ervaring kon hij nadenken over de gevangenis en haar plaats in onze « moderne » samenlevingen. 

Kairos: Er zijn drie belangrijke elementen die u met gevangenissen in verband brengen: u hebt lesgegeven in gevangenissen; u hebt de situatie van Nizar Trabelsi en zijn overbrenging naar de Verenigde Staten gevolgd; u bent betrokken bij het Harense probleem met dit mega-gevangenisproject. We zullen proberen dit allemaal te coördineren… Dus waarom Haren, hoe ben je daar terecht gekomen? 

Luk Vervaet: Ik zie de bouw van de megagrote gevangenis in Haren als een uitdaging voor wat ik noem de enige grote stad die we in België kennen en die vier van de vijf armste gemeenten omvat. Het contrast is er: mega-gevangenis/mega-armoede. Ik denk dat het een uitdaging is en het geeft ook de mogelijkheid om misschien alternatieven te formuleren en ons af te vragen « waar zijnwemee bezig? Voor mij is Haren een klein lichtje in een extreem donkere omgeving. Er was dus verzet, iets wat ik niet gezien heb rond Beveren waar ze een gevangenis gebouwd hebben, in Leuze hebben ze een gevangenis gebouwd, in Oostende hebben ze de bouw van een gevangenis aangekondigd, ze zijn allemaal « zeer gelukkig ». In Haren is er verzet en dat verzet bestaat precies uit de elementen die nodig zijn: inwoners, maar ook milieuactivisten, anti-gevangenisactivisten, enz. 

Het lijdt geen twijfel dat de strubbelingen samenkomen en dat wij op een bepaald moment tot een vorm van gemeenschappelijk denken komen. De eerste bewoners kwamen daar meer omdat zij geen gevangenis naast hun huis wilden; in feite zeiden zij in het begin dat als het kleiner was geweest, zij akkoord zouden zijn gegaan. Er waren er die kwamen met een meer milieu-aspect, en er waren er die kwamen met een meer gevangenis-aspect. Wat logisch is, is dat we tot een homogene gedachte komen. Je kwam meer in verzet tegen het gevangenis systeem? 

Ja, maar naar mijn mening is dit een vergissing voor de mensen die met het gevangeniswezen te maken hebben, je kunt deze zaak niet oplossen zonder een maatschappelijk debat. Het is in de eerste plaats een gevangenisbeleid, dus is het een maatschappelijke kwestie. 

In uw boek « Guantanamo thuis » zegt u dat België op een bepaald ogenblik zijn gevangenisbeleid volledig had kunnen omgooien en erover had kunnen nadenken. In plaats daarvan is het volledig afgegleden naar het Amerikaanse model. Dus mijn vraag is: denk je niet dat het als een groot schaakbord is, dat als je de gevangenis raakt, je ons model van de samenleving raakt, de kwestie van armoede, maar vooral van rijkdom en ongelijkheid, consumentisme dat, zoals Niels zegt 

Christie « zet steeds meer voorwerpen op de markt om te stelen », maar stelt ook het falen van de school ter discussie, het sociale weefsel, de rol van de media, en dus dat het aanraken van de één noodzakelijkerwijs inhoudt dat men allen aanraakt en uiteindelijk allen ontregelt? 

Ja, ik heb niets meer te zeggen (lacht), dat is een goede samenvatting. We hebben het over een evolutie die voor mij al twee of drie decennia aan de gang is. In de jaren negentig veranderde alles in negatieve zin. En het is geen toeval dat in diezelfde periode extreem-rechts op het politieke toneel verscheen. Er is een wereldwijde evolutie. Politiek gezien heb je vanaf de jaren ’90 een opleving van extreem-rechts, je herinnert je Zwarte Zondag toen het Vlaams Blok zijn zetels in het parlement verdubbelde of verdrievoudigde. Wat ik bedoel is dat je in de jaren 90 nog De Clerck had die zei « nee tegen alle gevangenissen ». Er zijn verschillende factoren die verklaren waarom wij deze weg zijn ingeslagen. In de eerste plaats het algemene klimaat, de jaren negentig, het begin van de oorlog in Irak, de opkomst van extreem-rechts na de val van het echte socialisme, de toename van de armoede. Bovendien leidde de Dutroux-affaire tot een ongekende verscherping van het gevangenisbeleid. Iedereen moest boeten voor de volkswoede. Dit heeft een effect gehad op de lengte van de straffen, voorwaardelijke vrijlating. En de veel grotere opsluiting van zedendelinquenten. Ten tweede denk ik dat discussies over gevangenissen op mondiaal niveau moeten plaatsvinden, aangezien de oorlog tegen het terrorisme een verhardend effect heeft gehad, vooral op immigrantenpopulaties. Het verband tussen terrorisme en immigratie bleek dus al in de jaren negentig, maar vooral na de aanslagen van 11 september. Dus deze drie elementen: de crisis en de opkomst van extreem-rechts, de kwestie van de zedendelinquenten, de kwestie van het terrorisme, al deze elementen vormen een geheel en de Belgische politiek, die geen karakter heeft, volgt de beweging, met politici die de trend van het Amerikaanse spoor volgen. Vaak wordt gezegd dat er sprake is van economische globalisering, maar dit geldt ook op het niveau van de ideeën, en men onderschat dat economische en militaire overheersing ook op ideologisch en politiek niveau wordt doorgegeven. Het dominante model verspreidt ook zijn gevangenismodel. Het Europese model, dat gekenmerkt werd door meer humanisme en minder gevangenisstraf, staat onder druk en trekt zich steeds verder terug. 

Is het mogelijk een autonoom strafbeleid te voeren zonder radicaal te breken met de Verenigde Staten? Als je denkt aan de universele jurisdictie wet waar 19 Irakezen de Amerikaanse generaal Tommy Franks aanvallen die deelnam aan massamoorden in Irak⁽¹⁾ of wanneer de Belgische advocaat Jan Fermon wordt belet door de Verenigde Staten te reizen op weg naar een congres in Costa Rica, kan men de enorme macht van de druk zien. 

Daarom kunnen we het gevangenisbeleid niet los zien van het geheel… Als ik zie hoezeer België zich inzet voor de oorlog tegen het terrorisme, dan blijkt uit de analyse dat wat in Irak en in Afghanistan is gedaan, een ramp is. Er is dus niets opgelost, integendeel, wij hebben gezien hoe dit vuur, dat wij wilden blussen, zich over de hele wereld heeft verspreid. België is omgevormd tot een provincie of staat van de Verenigde Staten. Zo zijn de Belgen in Afghanistan tot het laatst gebleven, in tegenstelling tot veel andere Europese landen die al veel eerder waren vertrokken; in Libië hebben de Belgen meer bommen afgeworpen dan de Britten; in Irak leveren zij opnieuw strijdkrachten, zoals F16’s. Dus deze toezegging is een onderhandelingstroef om goede betrekkingen met de Amerikanen te hebben. Het is dramatisch: we weten niet eens dat we in oorlog zijn; de vredesbeweging is dood. Dus, ja, het is duidelijk dat we een radicale breuk nodig hebben met het Amerikaanse beleid op alle niveaus. En misschien goede betrekkingen aanknopen met de zogenaamde derde wereld landen. 

Is er enige informatie over TTIP en de invloed die het zou kunnen hebben op het gevangeniswezen in België? Als we weten dat er in de Verenigde Staten veel particuliere gevangenissen zijn, dat werk in Amerikaanse gevangenissen geld oplevert, zeggen we dan tegen onszelf dat we heel goed een staat zouden kunnen aanvallen omdat die niet genoeg gevangenen heeft of omdat hij ze niet laat werken? 

De kwestie van de privatisering is ook in België aan de orde. De formule die zij hebben gevonden: DBFM (Design Build Finance Maintain), is een formule voor de privatisering van de gevangenis die niet alleen twee of drie generaties na ons zal binden die zullen moeten betalen om eigenaar van deze gevangenis te worden; en ten tweede weten wij heel goed dat, zodra de particuliere sector een markt betreedt, dit is om geld te verdienen. Zij hebben geen sociale rol te vervullen. Zodra de particuliere sector erbij wordt betrokken, wordt het dus steeds moeilijker om het beleid te veranderen, omdat gevangenissen vol en winstgevend moeten zijn, wil de particuliere sector ervan kunnen profiteren. 

In feite volgt privatisering de beweging van ontmenselijking en versterkt deze. Nils Christie zei in zijn boek « wanneer je de dader ziet als een lid van een andere soort, een niet-persoon, een ding, dan zijn er geen grenzen aan de gruweldaden die kunnen worden begaan ». Dit is waar privatisering toe leidt. Wanneer je als ambtenaar voor een gevangene moet zorgen, is dat helemaal niet hetzelfde als wanneer je een contractarbeider bent en slechts een pion in een particuliere onderneming bent. Over dit onderwerp, de vraag van Nizar Trabelsi⁽²⁾Ik heb in gevangenissen gewerkt en ik kan het zeker horen, omdat ik misschien geleerd heb de menselijke kant van een persoon te zien ondanks de daden die hij heeft begaan. Maar hoe kun je hierover praten met een persoon? 

Nou, het is heel simpel. In de eerste plaats heeft hij zijn straf, waarvoor hij in België was veroordeeld, tot de laatste dag uitgezeten, zonder verlof, zonder recht op voorwaardelijke vrijlating, en dit werd nog eens verlengd, zodat hij zou boeten door tijd te doen. Hij kreeg eerst 10 jaar en uiteindelijk 11 omdat hij een boete had die hij niet kon betalen. 

Dus toen hij werd overgeplaatst zat zijn straf er bijna op? 

Nee, niet bijna, het was 100% klaar. Dus hij zat nog in de gevangenis te wachten op de uitleveringsbeslissing, dat is de enige reden. Daarom schreef ik: « Waarom houd je iemand 11 jaar in de gevangenis terwijl hij tot 10 jaar veroordeeld was? Dus zeiden ze me « nee, nee, we hebben het over een nieuwe zaak, nu zit hij alleen maar in de gevangenis omdat hij wacht op de beslissing over zijn uitlevering.

Wilden de VS het? 

De VS wil dit al sinds 2008. 

En wat kreeg de regering er voor terug? 

Nizar Trabelsi maakt deel uit van een oorlogsmunt… door alle eisen van de Verenigde Staten in te willigen, zien we er goed uit en zitten we in de top. 

Bovendien werd De Crem op een bepaald moment voorgedragen als hoofd van de NAVO. 

Hij miste, maar misschien daarna, de politieke carrière is lang… Wat u over Trabelsi zegt is heel eenvoudig: ik vraag niet om sympathie voor deze ideeën, de vraag is hier « is er een categorie mensen in dit land voor wie de beroemde Verklaring van de Rechten van de Mens niet zou moeten worden gerespecteerd? Voor mij zijn mensenrechten er voor de mensen die ze niet hebben, d.w.z. degenen die zich echt in de marge bevinden. En dit is de test van wat de « Verklaring van de Rechten van de Mens » werkelijk betekent. Hij heeft zijn straf uitgezeten, hij werd illegaal uitgeleverd aan de Verenigde Staten, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft België tweemaal veroordeeld, dat gevraagd heeft de zaak te onderzoeken om na te gaan of Nizar Trabelsi gevaar liep te worden gemarteld, onmenselijk en vernederend te worden behandeld ». 

Hij heeft twee jaar in eenzame opsluiting gezeten? 

Nu, ja! België heeft toen gezegd:« Wij zijn bereid uw beslissing te respecteren, maar kunnen wij hem in de tussentijd niet uitleveren? Het Europese Hof zei’nee! en u wordt gewaarschuwd dat als u dat doet, u sancties opgelegd zullen worden. 

Ze kregen een boete van 90.000 euro, toch? 

Ja, het is een politieke sanctie, maar het kan ze niet schelen: ze maken de rekensom « wat kost het ons als we Trabelsi hier laten »… Ik vraag het minimum voor alle mensen, maar zelfs dit minimum wordt gevaarlijk voor de mensen die op hun lijsten van extremisten staan. 

Ik vind, en dit maakt deel uit van de discussie over de mega-gevangenis, dat er bepaalde categorieën zijn: gevaarlijke misdadigers, onhandelbare psychiatrische patiënten, terroristen, deze categorieën worden, naar mijn mening, toegepast op een Guantanamo type systeem, en blijkbaar kunnen we ons alles veroorloven. Neem het geval van Farid Bamouhammad, die door de media de gek wordt genoemd, maar wat deze man heeft doorgemaakt is onmenselijk maar ongehoord. Is de situatie van de 1.100 psychiatrische patiënten in ons land aanvaardbaar? Het antwoord is snel gegeven. Ten tweede, de behandeling van terreurverdachten is voor mij ook Guantanamo-achtig. België heeft met Guantanamo samengewerkt door middel van uitleveringen en tegelijkertijd zien we de import van Guantanamo-praktijken op ons grondgebied. Zo komt er binnenkort in april 2015 een proces tegen negen politieagenten die in de gevangenis van Vorst in dienst zijn getreden en een Abu Ghraib-achtig regime hebben afgedwongen. Politieagenten met capuchons die een arrestant meenamen, hem naakt kleedden en hem dwongen de profeet, zijn moeder, te beledigen tot hij huilde. Dus zeiden ze: « Je huilt als een kind. De politie zette de directeur van de gevangenis en de bewakers, die de gevangenen wilden beschermen, buitenspel en pleegden daarom een staatsgreep in deze gevangenis. In 2013 werd de zaak geseponeerd. Alleen omdat advocaat De Beco de klachten met een van de gedetineerden heeft voortgezet, komt er in april een proces. Voor mij illustreert dit de infiltratie van Amerikaanse praktijken, onzichtbaar, in de marge. En in deze context ligt de hoofdverantwoordelijkheid niet bij de politie, maar bij degenen aan de top. Er is een cultuur, een atmosfeer, een beleid dat tot zulke dingen leidt. 

Ik denk ook dat deze dichotomie tussen goed en slecht in stand wordt gehouden door de media, door politieseries, door alles wat ons verhindert ons in de plaats van de ander te stellen, in deze humanistische visie waarin we tegen onszelf zeggen: « De ander had ik kunnen zijn ». Mijn eerste baan bij een gevangenisondersteuningsdienst was voor mij echt een leerschool voor kritisch denken. Maar ik denk dat veel mensen nog steeds in het idee zitten van het schisma tussen de buitenwereld en de gevangeniswereld, waar je niets om de gevangenis geeft. Maar als je achter de muren komt, besef je wat een spektakel het is. Dus wat er met Haren gebeurt kan een hefboom zijn om meer mensen bewust te maken. Ik wilde van u horen wat uw ervaring met gedetineerden voor u heeft betekend? 

Ik heb vooral veel gegeven, ja ik heb respect en waardering gekregen voor mijn werk, dat is duidelijk. De fundamentele vraag voor mij is dat wij veel menselijkheid verliezen, empathie voor de ander, en daarom bevinden wij ons in een gevaarlijke situatie in die zin dat er sprake is van een staatsfascisme dat niet voor de meerderheid maar voor een minderheid is. Als ik bedenk dat de concentratiekampen in nazi-Duitsland slechts de culminatie waren van het eerder gevoerde beleid, waarbij delinquenten, asocialen en zieken het doelwit waren, dan gebeurde dit onder applaus van de meerderheid. Wat we vandaag meemaken: « ja, we moeten de terroristen ophangen, ze executeren », dat is wat je in de commentaren kunt lezen. Wat mij in die zin interesseert is niet het geweld van de minderheid, hoewel ik het veroordeel, laat dat duidelijk zijn, maar het is niet moeilijk, maar de vraag die rijst is « waar is het geweld van de Staat en ziet u dit onzichtbare geweld? Het is noodzakelijk om de sluier hierover op te lichten en deze beschaving en deze zogenaamde menselijkheid te ontmaskeren, die niets anders zijn geworden dan woorden voor deze categorie. 

Haren speelt hier een beetje op in, ze anticiperen, dus nu zullen de gevangenissen « menselijk » zijn, er komen centrale plaatsen als een dorp, geen tralies meer voor de ramen… 

De kwestie van de gevangenissen is een verkoopargument geworden om een zetel te krijgen in het parlement, de senaat, enz. Het is een kwestie die je verkozen kan krijgen. Stefan De clerck en Didier Reynders, voor de verkiezingen van 2009, organiseerden ze een evenement genaamd PrisonMake, in de Beaux-Arts, het stond op een Wanted poster. Het was om de nieuwe gevangenissen van het Masterplan te presenteren. Het was helemaal geen raadpleging, het was een informatie om aan te geven hoe ze het gingen doen. Daarvoor was er Dewaele, die de gevangenis van Tongeren organiseerde, die een tijdje gesloten was omdat ze te oud was, ze maakten er een museum-gevangenis van, en daarna heropende ze ze als jeugdgevangenis. Wij voerden campagne om dit gevangenismuseum te behouden, en wat deed Dewaele, net voor de opening, hij organiseerde wat hij een gevangenislounge noemde. Dit zijn nu de woorden van onze politici. Dus dronken we champagne in de cellen, dansten we op de binnenplaatsen, schande over ons! Wat we nu zien met de nieuwe gevangenis in Beveren is het model van het nieuwe gevangenisbeleid, en ik ben er zeker van dat de gevangenis in Haren hetzelfde wil, het internationale model, het « gevangenis dorp ». Een vriend van mij die de nieuwe gevangenis van Leuze heeft bezocht, zei tegen mij:« Ik zou daar niet kunnen overleven, er heerst absolute stilte, je hoort niet eens de deuren opengaan, je hoort je buurman niet, je kunt niet schreeuwen op de binnenplaats ». Wat ik zo mooi vond aan Sint-Gillis is dat er nog leven is. Ze zijn graven aan het bouwen. In Beveren schreven 17 gevangenen, enkele maanden na de opening, een brief dat het onmogelijk was om daar te leven. En er is één klein detail in de luxe die het biedt, en dat is dat je het geld moet hebben om het te betalen. 

Het centrale probleem is dat gevangenissen dumpplaatsen voor afval zijn geworden. Wij beheren afval. 

Interview door A.P., maart 2015. 

Foto: Jean-Marc Bodson