RADIOSCOPIE VAN TERRORISME

 » […] totalitarisme, op zijn « minimum », is niet noodzakelijk terroristisch.  »

Marc Weinstein

Op 9 maart organiseerden het Bastogne War Museum en de vereniging Tempora het colloquium « Terrorisme: zijn wij in oorlog? Gezien het vermogen van moderne samenlevingen om binnen grenzen reflexief te zijn! ‑Het is niet verwonderlijk dat dit cruciale onderwerp op de agenda is beland. Dit is een cruciaal onderwerp, maar het heeft ook het nadeel dat het de aandacht van de kiezers/consumenten trekt ten nadele van andere publieke aangelegenheden, als gevolg van de grote media-aanwezigheid en het hoge niveau van emotie en sensatiezucht. Wat wij vandaag terrorisme noemen is zowel een vogelverschrikker als een echte schrik, wat het tot een sociologisch object maakt dat met zorg moet worden behandeld. Het kan niet worden ontkend, noch kan het worden gerelativeerd, laat staan verabsoluteerd.

Op die dag was de Johannes XXIII-zaal vol met ongeveer 500 deelnemers onder goed politietoezicht. Onder begeleiding van ademloze muziek, diende een korte, nerveus gemonteerde film met een lawine van beelden van verschillende aanslagen sinds 11 september 2001 als voorgerecht (en psychologische conditionering?), voordat een van de organisatoren van het evenement, Elie Barnavi, verscheen en de geschiedenis van het begrip terrorisme introduceerde, of het nu fysiek, psychologisch of diplomatiek was, links of rechts, staats- of revolutionair, seculier of religieus. Aangezien terrorisme altijd onschuldige en willekeurige slachtoffers eist, valt een gerichte politieke moord niet onder deze definitie*. Régis Debray volgde hem op voor de inaugurele lezing, een hoogtepunt van de dag. « Wat brengt een individu ertoe onschuldige mensen te doden die hem niets hebben aangedaan, in de naam van God, en het heilzaam te vinden voor zichzelf? » is de vraag die hij ontwikkelde vanuit het perspectief van de religieuze antropologie. Met andere woorden, hij onderzocht de vraag naar betekenis. Voor jihadisten smelten Eros en Thanatos samen, omdat het opofferen van hun aardse leven de beste manier is om het in het hiernamaals te verlengen. Zij zijn dus geen « nihilisten », zoals vaak wordt gezegd. Dit gevoel voor het heilige, gekoppeld aan een messiaans en millenaristisch ongeduld, zal niet verdwijnen door de deugden (sic) van de economische globalisering, en de anomische tendens van de huidige politiek kan het alleen maar aanwakkeren. De « oorlog tegen het terrorisme » zal, zelfs met zijn technologische superioriteit, niet in staat zijn een veroordeling te overwinnen. De vraag naar de toekomst moet volgens Debray opnieuw worden gesteld in het seculiere Westen, waarbij de fouten uit het verleden van de reactionaire terugtocht van de theocratieën en de progressieve terugtocht van het communisme moeten worden vermeden. Maar is het niet verkeerd om vandaag de dag onze toevlucht te nemen tot presentisme? Wij kunnen niet langer het verband leggen tussen wat ons overkomt en wat zou moeten gebeuren; wij weten wat wij moeten vermijden, maar niet wat moet worden gedaan, een nieuw verschijnsel in de geschiedenis van de mensheid. Is een wereld zonder toekomst niet wezenlijk anders dan de huidige een wereld zonder geest, concludeert Debray.

De volgende sprekers waren vooral de geopolitologen Gérard Chaliand, Alexandre Defay, Frédéric Encel en Didier Leroy, die het begrip zo goed mogelijk in de mondiale context trachtten te plaatsen. Chaliand schetst de geschiedenis van het moderne terrorisme vanaf een belangrijke datum, 1979, toen de Iraanse revolutie uitbrak en het Sovjetleger Afghanistan binnenviel, waarbij hij de nadruk legt op de bepalende rol van de godsdienst, in dit geval het radicale islamisme. Het maakt gebruik van de neiging van de westerse media, die op kijkcijfers zijn belust, om zijn veelvuldige afpersingen voortdurend door te geven en zo het verwachte psychologische effect op de nu geterroriseerde bevolkingen te bereiken. Chaliand eindigde op een valse noot door China te noemen, waarvan de economische groei een goede afleiding zou zijn om de verleiding van het terrorisme te weerstaan, een voorbeeld dat door de moslimwereld zou moeten worden gevolgd, zei hij! Specialist op het gebied van media-educatie Yves Collard analyseerde de rol van sociale netwerken in het tijdperk van big data, het einde van het gecentraliseerde informatiemodel, en de « radicalisering » of beter gezegd de betrokkenheid van jongeren. Uiteindelijk is het web alleen niet de drijvende kracht achter gewelddaden, zoals gevangenisstraf of paramilitaire training dat wel kan zijn. Frédéric Encel, specialist in internationale betrekkingen, betwistte het begrip staatsterrorisme, een formule die volgens hem vandaag achterhaald is, ook al wordt ze door de terroristen zelf gebruikt. In zijn etnocentrische presentatie rolde hij de rode loper uit voor zogenaamde democratische staten die door terrorisme zijn getroffen, hoewel hij toegaf dat sommige democratieën in koloniale tijden buiten hun grondgebied op legale wijze terreurbeleid hebben bedreven. Emblematisch is dat de verwijzing naar de staat nu uit de woordenboeken is verdwenen in de definitie van terrorisme, om alleen nog te worden toegepast op « groepen ». Alexandre Defay ontleedde het fenomeen cyber-terrorisme, een term die in 1996 werd bedacht. Cyberspace blijft zich ontwikkelen door het creëren van immateriële ruimten van inzet en rivaliteit, maar met reële effecten. Er is ook een legitieme angst voor de macht van nieuwe technologieën. Cyberspace kan op de « ouderwetse » manier worden gebruikt voor propaganda, rekrutering en financiering, of op een nieuwe manier, enerzijds met cyberdestabilisatie, waarbij virussen of spyware of malware worden verspreid, servers worden verzadigd en computers worden vernietigd; en anderzijds met cybersabotage, waarbij op afstand allerlei soorten schade kan worden aangericht in dammen, pijpleidingen, elektriciteits- of kerncentrales, farmaceutische bedrijven, banken, enz. Russische, Chinese en Noord-Koreaanse hackers lijken bijzonder actief te zijn op dit gebied.

Psychoanalyticus Tobie Nathan opende de middag met een poging om het profiel van kandidaat-terroristen op klinisch niveau vast te stellen. Zijn werk is erop gericht hen op een proactieve en empathische manier te « de-radicaliseren ». De meesten van hen zijn migranten van de tweede generatie, vaak van moslimreligie, die te kampen hebben met complexe problemen in verband met saamhorigheid (d.w.z. het ontbreken van afstamming) en afstamming. Nathan wedt op hun intelligentie om punten te scoren. Jongeren zijn niet geïnteresseerd in religie als zodanig, maar in God, met wie zij een directe relatie willen hebben. Didier Leroy, specialist op het gebied van de politieke islam, heeft de bedoelingen en de ideologie van de Islamitische Staat (IS) uiteengezet. Wat alle jihadistische groeperingen gemeen hebben is een manicheïstische kijk op de wereld: het onderdrukkende Westen tegenover het onderdrukte Oosten. Het wahhabisme is de meest rigoristische en literalistische versie van de moslimwetgeving, de inspiratiebron voor de EI. Binnen het salafisme wordt alleen in de jihadistische versie van het salafisme gewelddadig opgetreden. Hun doel is de wereldorde te veranderen, na Westerse vijanden te hebben geterroriseerd en een wig te hebben gedreven tussen de geïmmigreerde moslimgemeenschap en de goddeloze inboorlingen. De sleutel tot het succes van het EI is zijn globale moderniteit, zowel in zijn Mad Max-achtige mediageweld als in zijn verhouding tot de onmiddellijke tijd. De tiener die terrorist wil worden, kan via internet gemakkelijk in contact komen met Daesh. André Vandoren en Christiane Hoehn vertegenwoordigden respectievelijk de Belgische staat en de Europese technocratie. Hun respectieve interventies waren erop gericht de aanscherping van de antiterrorismewetgeving te rechtvaardigen. Veel interessanter was de uiteenzetting van journalist Paul Taylor over hoe de behandeling van terrorisme door de media de ethiek van het beroep heeft veranderd. Dilemma’s, real time, onbekenden en gevaren bemoeilijken de praktijk, kunnen neutraliteit in de weg staan. Er is een tegenstrijdigheid tussen het verlangen naar objectiviteit voor feiten op afstand en subjectiviteit voor misdaden begaan op nationale bodem, een dubbele moraal! Gebeurtenissen moeten in een bredere context worden geplaatst. Om geen levens in gevaar te brengen, is het soms nodig informatie achter te houden, of de autoriteiten daar nu om vragen of niet. Wij moeten ook rekening houden met de gevoeligheid van de burger door bepaalde beelden, zoals onthoofdingen, niet te tonen. Taylor herinnerde eraan dat kritisch onderzoek de basis van vrijheid is, dat uitleggen geen verontschuldigen is en dat de media demonisering en emotionaliteit moeten vermijden. « Je kunt terrorisme niet relativeren », wordt hem vaak gezegd. Vervolgens wees hij erop dat je meer kans hebt om te sterven door een verkeersongeval dan door een terroristische aanslag. Tenslotte moeten journalisten hun informatiebronnen beschermen tegen alle mogelijkheden van bewaking. De laatste spreker, de inmiddels politiek afgetreden voormalige Franse premier Manuel Valls, hamerde er zoals verwacht op dat we inderdaad in oorlog zijn, een oorlog die zich zal verscherpen in een « grote terroristische dreiging » die zal aanhouden. Zijn politieke retoriek van rook en spiegels, angstwekkend, geestdodend, is semantisch hol maar ideologisch gevaarlijk. Een zeer slechte manier om een over het algemeen interessante conferentie af te sluiten.

Bernard Legros

* De media die in de jaren tachtig Action Directe en, erger nog, de Cellules Communistes Combattantes als terroristische groeperingen bestempelden, hebben zich dus ernstig vergist, maar wel opzettelijk!