HAREN: EEN SLAGVELD OM DEBAT TE CREËREN

Sinds 10 augustus hebben tegenstanders van het gevangenisbouwproject hun intrek genomen op het terrein van de Keelbeek en het bezet. Zij maken er een plaats van leven van tegen de gevangenis en de wereld die zij instelt, voor het behoud van de landbouwgrond en de diversiteit in al haar vormen.

Het verhaal begint in 2008. Als reactie op de overbevolking van de gevangenissen in België besloot de Staat een Masterplan op te zetten dat voorziet in de bouw van 7 nieuwe gevangenissen, waaronder het mega-gevangenisproject in Haren, met een capaciteit van 1.200 gedetineerden, d.w.z. het grootste gevangeniscomplex van België. De bouw en de financiering van de gevangenisfabriek werden toevertrouwd aan het consortium Cafasso (⁽¹⁾). Het gaat om een publiek-privaat partnerschap dat van meet af aan vragen oproept. In feite is het zo dat hoe meer gevangenissen er worden gebouwd, hoe meer er gevuld raken, terwijl de misdaadcijfers niet stijgen. Wat als het probleem niet overbevolking was, maar overbevolking? 

DE ELLENDE VAN DE POLITIEK EN DE POLITIEK VAN ELLENDE 

Het principe dat zowel door de media als door politici wordt herhaald, is eenvoudig: de toename van het aantal gevangenen is het gevolg van een toename van de criminaliteit. En in het licht van dit feit is er maar één antwoord: nieuwe gevangenissen bouwen. Deze verklaring wordt des te meer aanvaard door de publieke opinie omdat zij, gevormd door TV-series en nieuwsprogramma’s, de verantwoordelijkheid voor de fout stelt boven het zoeken naar de verklaring ervan. Deze consensusvergelijking onder de gelederen van de opinieleiders is echter verre van ideologievrij. Het is hoofdzakelijk het resultaat van het veiligheidsdiscours dat gebaseerd is op angst en dus op de impulsen van individuen, waardoor elke poging tot redeneren terzijde wordt geschoven. Door de aandacht van het publiek te vestigen op de kleine criminaliteit en de strijd tegen de « onveiligheid », stellen de dominante klassen zichzelf in een beschermend daglicht en legitimeren zo een repressief beleid ten aanzien van de arbeidersklasse, terwijl zij de economische wortels van het onrecht zorgvuldig verhullen. Door het individu voor te stellen als totaal verantwoordelijk voor zijn of haar sociale toestand, slaagt het kapitalisme erin alle verantwoordelijkheid voor de sociale organisatie uit te wissen. 

Het vooroordeel dat er meer gevangenissen moeten worden gebouwd omdat de criminaliteit toeneemt, wordt in feite tegengesproken door een aantal studies en cijfers. Aangezien de criminaliteit niet is toegenomen, moeten de oorzaken van de overbevolking van de gevangenissen elders worden gezocht. Volgens de Ligue des Droits de l’Homme (LDH), « hebben de gerechtelijke autoriteiten in de afgelopen kwart eeuw steeds vaker hun toevlucht genomen tot voorlopige hechtenis en hebben zij de duur daarvan zelfs aanzienlijk verlengd. De twee andere redenen voor deze overbevolking zijn de verlenging en de opeenstapeling van straffen en het late en mindere gebruik van voorwaardelijke vrijlating »⁽²⁾, hetgeen getuigt van een politieke wil die eerder neigt naar een verharding van het repressieve apparaat dan naar de invoering van een echt sociaal beleid. Deze tendens wordt vaak waargenomen in tijden van economische recessie,  » hoe meer de staat zich door deregulering terugtrekt uit het beheer van het sociale en economische leven en de wetten van de markt een rol laat spelen, hoe meer hij de ruimte uitbreidt die het strafrecht effectief inneemt in de sociale controle, in de klassieke geschillen over bescherming van eigendom en geweld, en zo een uiting van zijn legitimiteit vindt. »⁽³⁾

De toenemende terugtrekking van de politiek is een gevolg van haar managerialisering, die de politieke sfeer heeft teruggebracht tot de bureaucratische sfeer, waardoor politici zijn veranderd in managers-bureaucraten. Op die manier wordt elk sociaal, politiek of economisch vraagstuk gereduceerd tot een zuiver technisch probleem met een zuiver korte-termijnvisie en onderworpen aan de logica van de electorale winstgevendheid. Als gevolg daarvan zijn politici er niet meer om na te denken, maar zijn zij uitvoerders geworden die cijfers moeten maken. Deze logica kenmerkt precies het gevangenisbeleid van de regering, dat neerkomt op een summier technisch beheer van het probleem van overbevolking volgens een vereenvoudigende redenering: hoe meer gevangenen er zijn… hoe meer gevangenissen er nodig zijn! Philippe Mary, hoofd van het Criminologisch Onderzoekscentrum van de ULB, omschrijft het als « beheer zonder leidende principes, tegenover een overbevolking die de ultieme horizon van politiek handelen is geworden « .⁽⁴⁾

DE GEVANGENIS ALS EINDPUNT VAN SOCIALE UITSLUITING 

Naar Amerikaans voorbeeld evolueert het Belgische gevangenisbeleid in de richting van privatisering van de gevangenissen en een toenemend gebruik van opsluiting als middel om stedelijke en sociale wanorde op te lossen, waarvan vooral de meest behoeftigen het slachtoffer zijn. Uit een analyse van de samenstelling van de gevangenispopulatie blijkt dat« gedetineerden vaak een economisch kansarme achtergrond hebben en een onzekere levensloop hebben gekend (…) Sociale afkomst en onderwijsachterstand worden beschouwd als twee van de belangrijkste factoren bij detentie⁽⁵⁾. Dit is tekenend voor het fundamentele klassenkarakter van de rechtvaardigheid: zij reproduceert de verhoudingen van uitbuiting en overheersing en institutionaliseert de overheersing van de ene klasse over de andere. Terwijl bijna alle gevangenen uit sociale ellende komen, ontsnappen banksters en andere witteboordenmaffia’s aan elke vorm van veroordeling. In de jungle van het verergerde sociaal-darwinisme nemen de ongelijkheden toe. Armoede is een misdaad terwijl de uitbuiting van duizenden arbeiders en de vergiftiging van de aarde « vrije markt » wordt genoemd. De woekering van ellende die een smet is, moet koste wat kost worden opgeruimd, hetgeen opsluiting rechtvaardigt als de ultieme oplossing voor uitsluiting. Voor Loïc Wacquant, « de gevangenis gebruiken als sociale stofzuiger om het bezinksel van de huidige economische transformaties op te ruimen en het uitschot van de marktsamenleving — tweedehands delinquenten, werklozen en behoeftigen, daklozen en ongedocumenteerden — uit de openbare ruimte te verwijderen, drugsverslaafden, gehandicapten en geesteszieken die achterblijven door de versoepeling van het gezondheids- en sociale vangnet, jongeren uit arbeidersmilieus die veroordeeld zijn tot een leven van (over)leven door de normalisering van onzeker werk — is een aberratie in de ware zin van het woord »⁽⁶⁾

CRIME PAYS

Afgezien van het politieke spel en het overheersingsinstrument dat de gevangenis vertegenwoordigt, komt het Masterplan ten goede aan een hele reeks particuliere ondernemingen waaraan de staat de bouw en het beheer van nieuwe gevangenissen toevertrouwt via een publiek-privaat partnerschap (PPS). Hierdoor kan het grote uitgaven op korte termijn vermijden en de bouw- en onderhoudskosten over verschillende jaren afschrijven. Voor Haren betekent dit dat de staat zich verplicht de mega-gevangenis voor 25 jaar te huren, waarna deze eigendom wordt van de overheid. Het Internationaal Waarnemingscentrum voor de Gevangeniswezen (IPO) heeft in een persbericht opgemerkt dat « Uit de Franse, en onlangs nog de Belgische, ervaring blijkt dat PPP’s uiteindelijk duur uitvallen en vaak de kwaliteit van detentie en aanverwante diensten verminderen. De extra kosten van het PPS-beheer zijn ook te verklaren door het feit dat particuliere ondernemingen in gevangenissen aanwezig zijn om winst te maken en niet om de samenleving zogenaamd bescherming te bieden ».⁽⁷⁾Sodexo’s aanwezigheid in 36 Franse gevangenissen gedurende 8 jaar heeft naar verluidt bijna een miljard euro opgeleverd⁽⁸⁾. Een van de bewoners vindt van niet minder: « Het is beschamend om geld te verdienen aan ellende. Deze nieuwe gevangenissen die ons als uitstekende projecten worden verkocht, zijn volledig gesaneerde gevangenissen, waar ongelooflijke zelfmoordcijfers heersen omdat mensen sterven van eenzaamheid. Het zijn gevangenissen waar je niet voor alles verantwoordelijk bent en waar er geen voorbereiding op reïntegratie is omdat de particuliere sector al het werk doet. »

EEN AFWEZIG DEBAT 

In navolging van Thatchers inmiddels beroemde bevel« Er is geen alternatief » staat op de tweede bladzijde van het ontwerp-bestek:« De studie van alternatieven is beperkt… geconcludeerd kan worden dat in het project reeds rekening is gehouden met de beste alternatieven. Het opleggen van een dergelijke eenzijdige denkwijze toont aan dat« het ontwerp niet alleen de rechten van de justitiabelen ondermijnt, maar dat de goedkeuringsprocedure een duidelijk democratisch tekort aan het licht brengt « .⁽⁹⁾ Dit is ook een veelzeggend voorbeeld van hoe de regering burgerparticipatie ziet. Vanaf het begin van de uitvoering van het Masterplan zijn de inwoners van Haren van elke discussie uitgesloten. « Er is eenschrijnend gebrek aan communicatie van de kant van de autoriteiten, terwijl de bewoners vanaf het begin hebben gevraagd om te worden betrokken bij het overlegproces, om na te denken over dit project en de relevantie ervan, » zegt een lid van het Bewonerscomité Haren. Sinds 2011 probeert het comité, gesteund door Inter-Environment Brussels (IEB), LDH en OIP, alle problemen in verband met de gevangenis te begrijpen en andere bewoners te informeren. Zij hebben dus op eigen houtje een onderzoek ingesteld en zijn op bezoek gegaan bij gevangenen en hun familieleden, inwoners van de gevangenissen van Sint-Gillis en Vorst, gevangenisdirecteuren, magistraten, enz. « Hier in Haren, en dat was het mooie van de mobilisatie, is dat we het niet bij de lokale kwestie hebben gelaten, we gaan ook de manier waarop we de straf en de bestraffing organiseren ter discussie stellen. Is wat met dit Masterplan wordt voorgesteld werkelijk de oplossing?zegt een buurtbewoner. 

Het masterplan en de megagevangenis die er het resultaat van zijn, zijn het resultaat van een overhaaste aanpak die volledig voorbijgaat aan het vraagstuk van de straf en de praktijk van de gevangenisstraf, de behoeften van de omwonenden en de plaatselijke dynamiek negeert, en zichzelf opdringt ten nadele van iedereen. De bouw van nieuwe gevangenissen en de daarmee gepaard gaande landroof zijn echter maatschappelijke keuzes die een publiek debat vereisen. De bezetting van Keelbeek brengt deze democratische debatten op gang waarbij het gevangenisbeleid, maar ook het beheer van de overheidsfinanciën, de toekomst van de landbouw, de voedselsoevereiniteit en de ontkenning van de democratie ter discussie worden gesteld. Deze opleving duidt dus paradoxaal genoeg op het schrijnende ontbreken in tijden van « vrede », tussen twee verkiezingen in, van deze onontbeerlijke burgerparticipatie. 

Als we elders kijken, zien we dat andere vormen van gevangenisbeleid mogelijk zijn. In Zweden bijvoorbeeld« daalt het aantal gevangenen elk jaar (…) achter dit verschijnsel gaat een sterk beleid schuil dat erop gericht is gevangenen zoveel mogelijk in de maatschappij te reïntegreren ». Deze reïntegratie kan bijvoorbeeld in gang worden gezet in open gevangenismodellen. In Noorwegen, de Bostoy gevangenis, gelegen op een eiland, « huisvest 115 gevangenen die actief deelnemen aan het leven op het eiland: dierenverzorging, groentetuin, bomen kappen, vissen enz. In deze gevangenis worden de gevangenen niet als sub-mensen behandeld: zij krijgen de kans om opnieuw te leren samenleven, zij worden aangemoedigd om een vak te leren en na te denken over het leven na de gevangenis..⁽¹⁰⁾ Als wij het over reïntegratie hebben, moeten wij ons afvragen in welk maatschappijmodel wij willen reïntegreren… en of het niet vooral stroomopwaarts is dat wij moeten handelen. 

LEVE VRIJ KEELBEEK 

Sinds 10 augustus is de Keelbeek een ruimte geworden in de strijd tegen de gevangenis, maar ook een ruimte voor leven, debat en autonomie waar een manier van leven op basis van solidariteit en wederzijdse hulp wordt beproefd. Een woestenij die is omgetoverd tot een moestuin, een boomgaard en een plek om te wonen. Een plaats die getuigt van de liefde voor het land dat ons voedt en uitdrukking geeft aan de wens om in vrijheid te leven. Ze discussiëren over de toekomst van Keelbeek en de maatschappelijke keuzes voor de toekomst, ze denken en organiseren samen, zoals het Keelbeek Appèl, waarvan dit een uittreksel is, luid en duidelijk verkondigt: 

« Samen doen wij een beroep op de inwoners van dit land, op de levende krachten die niet willen deelnemen aan de oorlog van allen tegen allen en tegen de levenden. Wij roepen u op u bij ons aan te sluiten, op dit land bijeen te komen, samen op te treden tegen de vermijdbare vernietiging ervan en door te gaan met het scheppen en in stand houden van de voorwaarden voor leven, op dit land en elders. Nee tegen het betonneren van welke grond dan ook! Nee tegen de bouw van nieuwe gevangenissen! Het dominante model stort voor onze ogen in elkaar. Laten we niet langer wachten. Laten we onze creativiteit bundelen om een benijdenswaardige toekomst voor iedereen te creëren. Laten we samenkomen! Wij zijn boos, met een woede die zich voedt met viscerale droefheid over de vernietiging en opsluiting van de levenden. Wij voelen ons niet machteloos, wij steunen het leven en worden erdoor gesteund. We zijn niet alleen en we zullen dit niet laten gebeuren. Wij roepen iedereen op naar Haren te komen om het Keelbeekgebied te ontdekken, van deze natuur te genieten, het bekend te maken en deel te nemen aan de vele activiteiten die er plaatsvinden. Om het land te bezetten, er te wonen, het land te bewerken en het te beschermen. Laten we leven brengen in dit land op elke manier die we kunnen! Er is kracht in aantallen. Lang leve vrij Keelbeek! »

De Keelbeek zou zich zo kunnen voegen bij de reeds lange lijst van ZAD’s (zones à défendre) die zich verzetten tegen de grote, nutteloze en afwijkende projecten die ons door onze regeringen worden opgelegd. Tegenover de technocratische dromen van de oligarchieën komt het verzet in opstand om een andere toekomst op te eisen. Voor een van de inzittenden, in Keelbeek « Wij proberen ook een verband te leggen tussen al deze strijd, maar om van daaruit te zeggen dat dit een ZAD is, dat wil ik graag zeggen, dat wil ik graag geloven, dat wil ik graag denken, dat wij in staat zijn deze plaats te behouden, te verdedigen. Het zal niet van ons afhangen, het zal van ons allemaal afhangen. Velen van ons denken dat bezetting waarschijnlijk een van de beste manieren is om tegen de mega-gevangenis te vechten en daarom hebben we echt versterkingen nodig, we zeggen het niet genoeg! »

Maxime Decoster, de Kairos stagiair